1 Onderzoeken en ontdekken

Transcriptie

1 1 Onderzoeken en ontdekken Start - Get the picture Op de foto's staat: 1 Haaienvin 2 Hersenen 3 Neus van een hond 4 Nerven van een blad 5 Objectief van een microscoop 6 Het klokhuis van een appel 7 Wortels van een boom 8 Zonnebloem 9 Oog 10 Röntgenfoto van een ribbenkast 11 Pissebed 12 Onderkant van een voet van een mens 13 Oor van een mens 14 Doorsnede van een boomstam 15 Spierbal van een mens 1

2 1.1 Ontdek je binnenste 1 Antwoord A, je hart en je longen. 2 a + b 3 4 a Eigen antwoord, bijvoorbeeld alvleesklier, milt en nieren. b De alvleesklier zorgt voor een goede bloedsuikerspiegel en spijsvertering. De milt zorgt voor een goede afweer tegen bacteriën. Nieren zorgen onder andere voor het verwijderen van afvalstoffen uit je bloed. 2

3 5 a Een bot is een orgaan. b Je tong is een orgaan. c Het skelet is een voorbeeld van een orgaanstelsel. d Je oren zijn organen. 6 orgaanstelsel skelet verteringsstelsel bloedvatenstelsel spierstelsel ademhalingsstelsel taak stevigheid geven aan je lichaam je eten kleiner maken vervoer van stoffen door je lichaam beweging mogelijk maken opname van zuurstof in je lichaam 7 Laat je model beoordelen door je docent. 8 a Het sleutelbeen, de ribben, het dijbeen en bekken zijn bruin. b Het hart en de bloedvaten zijn rood gekleurd. c De mond, neus, luchtpijp en longen zijn blauw gekleurd. d De mond, slokdarm, maag, lever, darmen en anus zijn geel gekleurd. e a = kraakbeenring (of slokdarm) b = luchtpijp c = rib d = long g = hart 9 a je maag b Het deel met de lever ligt over de maag heen. c het verteringsstelsel d het kleiner maken van voedsel 10 a b Sneller ademhalen: Er gaat meer zuurstof het bloed in. Snellere hartslag: Het bloed stroomt sneller, er komen meer zuurstof en voedingsstoffen in de spieren. *11 a Dit is een model van een vrouw. b Dit is te zien aan de baarmoeder en eierstokken in onderdeel B. 3

4 *12 Het bloed transporteert de afvalstof koolstofdioxide van je spieren naar je longen. De nieren halen de andere afvalstoffen uit het bloed. Daarbij ontstaat urine. 13 a cel b orgaanstelsel c spiercel spierweefsel kuitspier spierstelsel mens d hartcel hartweefsel hart bloedvatenstelsel mens 14 a Antwoord D, luchtpijp. b c De hersencellen zijn onregelmatig van vorm, met lange uitlopers. De cellen van de luchtpijp zijn regelmatiger van vorm en hebben geen uitlopers. De cellen van de luchtpijp hebben trilhaartjes en de hersencellen niet. De cellen van de luchtpijp liggen tegen elkaar aan gerangschikt, terwijl de cellen van de hersenen door elkaar heen liggen. 15 a In bron 9 zijn 17 verschillende organen getekend, namelijk de hersenen, de ogen, de neus, de mond, de oren, de luchtpijp, de longen, de dunne darm, de dikke darm, de eierstokken, de eileider, de penis, de zaadballen, een spier, een bot en de huid. b In bron 9 zijn 6 verschillende typen weefsels getekend, namelijk: botweefsel, hersenweefsel, spierweefsel, longweefsel, luchtpijpweefsel en darmweefsel. c Je ziet twee verschillende soorten cellen, trilhaarcellen en slijmcellen. d Nee, want het luchtpijpweefsel bijvoorbeeld bestaat uit meerdere soorten cellen. 4

5 16 a b hartslag 17 a Tussen je longen ligt je hart. b Je maag ligt links in je buik. c Je linkerlong is kleiner dan je rechterlong. d Je dunne darm is langer dan je dikke darm. 18 a Organen van het bloedvatenstelsel die beschreven worden zijn het hart, de haarvaten, de aorta en de holle aders. b Een rode bloedcel heeft geen celkern. 5

6 1.2 Je omgeving ontdekken 1 Eigen antwoord 2 a 1 Een schematische tekening 2 Natuurgetrouwe tekening b Eigen antwoord 3 vis vlo mens bacterie tulp schimmel kat slak kastanjeboom 4 blote oog loep microscoop a nagel b splinter in je duim c wangcel d moedervlek e cel uit een bot f vinger 5 a Als je de microscoop optilt, houd je één hand om het statief en één hand onder de voet. b Het preparaat leg je op de tafel. c De buis waar het oculair inzit, heet de tubus. d De draaibare schijf waaraan de objectieven zitten, heet de revolver. e Om scherp te stellen gebruik je de kleine scherpstelschroef en de grote scherpstelschroef. f Je zet het preparaat vast met de preparaatklem. 6 a 1= prepareernaald 2= object/deel dat je wilt bekijken 3= objectglas 4= dekglaasje b Als het preparaat niet dun genoeg is, kan het licht van het lampje van de microscoop er niet goed doorheen schijnen. 7 a Dit is een beschrijving van een kat. b Eigen antwoord c Eigen antwoord 6

7 8 a Bron 4 is een natuurgetrouwe tekening. b Bron 5 is een schematische tekening. c In bron 8 zie je natuurgetrouwe tekeningen. d Je maakt een natuurgetrouwe tekening. e Je maakt dan een natuurgetrouwe tekening. f Je kunt dan het beste een schematische tekening maken. 9 a + b Eigen tekening c Eigen antwoord = 200 keer vergroot 11 a + b 12 a Tekening C. b 13 a Als dieren dezelfde kenmerken hebben, horen ze bij dezelfde groep. goed b Een parkiet hoort bij de ongewervelde dieren. fout c Een kenmerk van zoogdieren is dat ze haren hebben. goed d Spinnen hebben geen wervelkolom. goed e Reptielen en amfibieën vormen één groep van de gewervelde dieren. fout f Geleedpotigen hebben een skelet. goed 7

8 14 a 1 Ze hebben alle 3 een lang, dun lijf. 2 Ze hebben alle 3 geen haar. b slang paling regenworm wel of geen skelet? wel wel geen leefgebied: land of water? land water land c slang: gewerveld. De slang hoort bij de groep reptielen. paling: gewerveld. De paling hoort bij de groep vissen. regenworm: ongewerveld. De regenworm hoort bij de groep wormen. * d Eigen antwoord 15 Nee, er zitten geen 'sigaren' aan het eind van de stengel. Nee, de stengel van de plant is niet driehoekig. Nee, er zitten geen stekelige bolletjes aan het uiteinde van de plant. Ja, de plant bestaat vooral uit sprieten. De plant heet: mattenbies 16 Foto 1: 1b; 2b ; 3b ; 4a naam: groot koolwitje Foto 2: 1b ; 2a naam: oranjetipje mannetje *17 Dit zijn bladeren van: de wilde lijsterbes. 18 a Eigen antwoord b 1 de lengte 2 het aantal poten 3 het aantal stekels 4 of de stekels kunnen bewegen c Eigen antwoord 8

9 19 beschrijving foto natuurgetrouwe schematische tekening tekening vindplaats kleur vorm van de kaak mannetje of vrouwtje vorm van de scharen stamboom plek van de ogen op de kop 20 Dan is er nog geen bestaande soort die aan de omschrijving voldoet die hij heeft gemaakt. 21 Garnalen horen bij de geleedpotigen. 9

10 Practicum 1 Letters onder de microscoop Conclusie Eigen antwoord, bijvoorbeeld de randen van de letter zijn rafelig door de microscoop, je kunt ook de structuur van het papier erdoor heen zien, dit hangt af van de kwaliteit van het krantenpapier. Practicum 2 Een kijkje door de microscoop Conclusie Door de microscoop zie ik de vorm van een haar beter dan met het blote oog. Practicum 3 Een boom ontdekken Conclusie Eigen antwoord 10

11 1.3 Onderzoek doen 1 Antwoord C, ze kiezen een paar plekken en gaan daar een paar keer per jaar kijken. 2 Eigen antwoord 3 4 Antwoord C, waardoor is het aantal wilde zwijnen afgenomen tussen 2005 en 2015? 5 Antwoord B, groeien de mossen steeds aan dezelfde kant van de stam? *6 a Leven de meeste halsbandparkieten in de stad of op het platteland? b Eigen antwoord, bijvoorbeeld: Hoeveel halsbandparkieten leven er in Nederland? Wat voor voedsel eten halsbandparkieten in het wild? Hoe oud worden halsbandparkieten? 7 a 1 werkwijze 2 lijst met benodigdheden 3 tijdsplanning b Verschillende merken kattenvoer kopen. Vier weken lang elke ochtend vier bakjes kattenvoer neerzetten. De kat voor en na het eten wegen. De manier van eten van de kat beschrijven. 8 a Een klein stukje van een weiland waarbinnen je bekijkt welke planten er groeien. proefvlak b De manier waarop je de materialen neerzet om de proef te kunnen doen. proefopstelling c Je wilt weten hoe groot bonen zijn en neemt daarvoor honderd bonen uit een grote zak. steekproef 11

12 9 a Hoe lang moet een ei koken voordat het hard is? experiment b Hoe zien de cellen van een ui eruit? met een microscoop bekijken c Hoe lang drinkt een puppy bij zijn moeder? waarnemen d Zijn er op school evenveel jongens als meisjes? tellen 10 steekproef totaal aantal leerlingen aantal leerlingen met huisdier *11 a in april b de temperatuur c hoeveel hommelkoninginnen je ziet d Totdat er geen hommelkoninginnen meer vliegen. 12 a Je wilt laten zien hoe het gezicht van een mens eruitziet. Je maakt een schematische tekening. b Je wilt precies laten zien hoe je pasgeboren neefje eruitziet. Je maakt een natuurgetrouwe tekening. c Je wilt laten zien hoeveel poepluiers hij van dag 1 tot en met dag 10 heeft gehad. Je maakt een tabel of een staafdiagram. d Je wilt laten zien welk deel van de dag hij slaapt, speelt en eet. Je maakt een cirkeldiagram. e Je wilt laten zien hoeveel centimeters je neefje is gegroeid. Je maakt een lijndiagram. 13 a 2 jaar: 86 centimeter, 6 jaar: 110 centimeter, 9 jaar: 125 centimeter b = 26 centimeter c tussen 1 en 2 jaar d Dat kan je zien doordat de lijn van de grafiek daar het steilst is. 12

13 14 a b Het aantal zandhagedissen is afgenomen. c Dit kan je zien doordat de lijn van de lijndiagram naar beneden gaat. 15 a Eigen antwoord. De meeste mensen vinden manier 3 het duidelijkst, omdat je in een staafdiagram in een oogopslag de verschillen tussen de soorten kattenvoer ziet. b De kat koos 31 keer voor het merk Felicia en 20 keer voor het merk Wizzkitten. In 70% van het totaal aantal keren had de kat een voorkeur voor kip, in 30% van het totaal aantal keren had de kat een voorkeur voor vis. 13

14 16 a soort aantal individuen percentage pissebed duizendpoot 8 14 mier loopkever miljoenpoot 8 14 totaal b c van de mier 14

15 17 a Een conclusie geeft antwoord op de onderzoeksvraag. Je kijkt bij het trekken van een conclusie goed naar je resultaten. b Antwoord C, in het donker groeit de plant sneller dan in het licht. 18 a Tim groeit steeds even snel. Tim groeide als baby het snelst. Tim groeide niet tussen zijn achtste en zijn negende jaar. b Nee, want je hebt alleen gegevens van de groei van Tim. Als je iets wilt zeggen over de groei van alle jongens moet je de groei van meer jongens onderzoeken. Je kunt dan een steekproef nemen. 19 a Felicia kip, hier is het vaakst van gegeten. * b De kat heeft liever kip dan vis. De kat eet liever Felicia dan Whizzkitten. 20 a Na 13 weken heeft de zonnebloem zijn maximale lengte bereikt. * b Om de conclusie voor alle zonnebloemen te laten gelden, moet je het onderzoek uitvoeren op een steekproef van alle zonnebloemen. 21 a Dit icoon is geschikt omdat het vraagteken en lampje aangeven dat je bedenkt wat het antwoord op je onderzoeksvraag kan zijn. b Antwoord A, tussen de onderzoeksvraag bedenken en een werkplan maken. 22 Antwoord D, het duurt acht weken voordat een zonnebloem de maximale lengte bereikt. 23 a Er zijn 2 hypotheses mogelijk: 'de speelsters gaan beter presteren na het drinken van een sportdrank in de rust van de wedstrijd' óf: 'de speelsters gaan niet beter presteren na het drinken van een sportdrank in de rust van de wedstrijd. b wel sportdrank: speelsters 1 t/m 5 geen sportdrank: speelsters 6 t/m 10 c gemiddelde tijd voor de rust gemiddelde tijd na de rust verschil gemiddelde tijd voor rust en na rust water 14,16 s 13,34 s - 0,82 s sportdrank 14,02 s 14,48 s + 0,46 s d De speelsters gaan niet beter presteren na het drinken van een sportdrank in de rust van de wedstrijd. Mijn hypothese klopt dus wel/niet (afhankelijk van je antwoord bij 23a). 15

16 24 Het onderzoek duurt 30 jaar. 25 a 1, 6 b 2, 5 c 3, 4 26 a Antwoord B, hebben jongeren die roken meer last van astma dan jongeren die niet roken? b Antwoord C: cirkeldiagram. Uitleg: In een cirkeldiagram zie je direct hoeveel jongeren per groep last van astma hebben. 27 a Eigen antwoord b Hoe meer mensen meedoen, hoe meer waarde de gegevens van het onderzoek hebben. 16

17 Practicum 1 Onderzoek naar pissebedden * Hypothese Hypothese: Eigen antwoord Uitleg: Eigen antwoord Resultaat 1 Eigen antwoord 2 Eigen antwoord Conclusie 3 a Pissebedden zitten liever op een natte plek. * b Eigen antwoord Practicum 2 Veranderingen van een meelworm Onderzoeksvraag Hoe lang duurt het voordat een meelworm verandert in een pop en een pop in een meeltor? Conclusie Eigen antwoord 17

18 1.4 Samenhang - Onderzoek naar de kiekendief 1 a De grauwe kiekendief is ongeveer 40 tot 50 cm groot. De mannetjes zijn donkergrijs en hebben zwarte strepen op de vleugels. De vrouwtjes zijn bruin. Ze hebben krachtige gele poten. b Ja, de vogel bij nummer 2 is waarschijnlijk een grauwe kiekendief. Nee. 2 ja 3 a Jorrik kan het beste een schematische tekening maken, want een schematische tekening laat de kenmerken van alle grauwe kiekendieven zien, niet die van één bepaalde grauwe kiekendief. b Eigen antwoord. Kenmerken van de jonkies van de grauwe kiekendief zijn bijvoorbeeld: witte veren, gele snavel, pluizig, gele poten. 4 a Materialen die je nodig hebt voor dit onderzoek zijn onder andere: papier, potlood, weegschaal en een meetlint. b Het maken van een lijst met materialen hoort bij de onderzoeksstap een werkplan maken. 5 a Antwoord C, het beenderstelsel. b Het verteringsstelsel 6 Onderzoeksvragen bij het onderzoeken van de braakballen zijn bijvoorbeeld: - Wat eten grauwe kiekendieven? - Wat eten grauwe kiekendieven in jaren dat er weinig veldmuizen zijn? - Eten grauwe kiekendieven in verschillende gebieden andere dingen? 7 Het voedsel van de grauwe kiekendief bestaat voor het grootste deel uit muizen en zangvogels. Maar ze eten ook insecten, vogeleieren en andere vogels dan zangvogels. 18

19 8 a b Het is voor de werkgroep belangrijk om te weten waar de nesten zijn, zodat ze een stok bij het nest kunnen zetten. Dit voorkomt dat de boeren eroverheen rijden. Ook is het belangrijk om dit te weten, zodat ze de jonge vogels kunnen meten en wegen. c Eigen antwoord. Voorbeelden van onderzoeksvragen die beantwoord kunnen worden met het behulp van de radiozenders, zijn: - Hoe groot is het leefgebied van de grauwe kiekendief gemiddeld? - Hoe hoog vliegt de grauwe kiekendief? - Hoe ver kan een grauwe kiekendief vliegen op een dag? - Hoe lang blijft een grauwe kiekendief gemiddeld op dezelfde plaats? 9 a Aantallen geef je weer met een staafdiagram. b 19

20 c De gezenderde grauwe kiekendieven vangen het vaakst een prooi op akkers met luzerne, daarna op akkers met graan, vervolgens op grasland, en ze vangen het minst vaak een prooi op braakliggende akkers. * d Ja, want je kijkt naar een kleine groep vogels, niet alle grauwe kiekendieven zijn gezenderd. 10 a De gegevens zijn verkregen door kiekendieven te vangen en van een sattelietzender te voorzien. b In totaal zijn er 24 vogels gevolgd. c Land Nederland/Duitsland Denemarken Polen Wit-Rusland Aantal vogels d Vogels uit Nederland overwinteren vooral in west Afrika; in Mali en Mauritanië. Vogels uit Denemarken overwinteren deels in west Afrika, en deels in de buurt van Niger. Vogels uit Rusland overwinteren vooral in Tsjaad. *11 a Het gaat om de voorjaarstrek, want het vindt plaats in de eerste zes maanden van het jaar en de vogels komen naar Nederland om te broeden. b De onderzoekers kunnen zo bijvoorbeeld te weten komen waar de vogels rusten, hoe lang de vogels rusten, of vogels die uit verschillende gebieden afkomstig zijn, ook andere gebieden kiezen om te overwinteren, hoe lang de vogels er over doen om naar Afrika te vliegen, op welke plaats de meeste vogels overlijden, etc. c De kiekendief moet hierna een grote oversteek maken naar Frankrijk. Mogelijk maakt hij in Algerije een tussenstop om te rusten en voedsel te zoeken, zodat hij voldoende energie heeft voor de oversteek. 20

21 1.5 Dieren van vroeger 1 Antwoord A, een reptiel. 2 botten / eieren / pootafdrukken 3 21

22 4 a + b c De spanwijdte op het plaatje is 8,5 cm. Een centimeter op deze foto is in werkelijkheid 6,5 centimeter. De spanwijdte van dit fossiel in werkelijkheid is 8,5 x 6,5 = 55,25 cm. d Eigen antwoord, waarschijnlijk bruin/groen, vergelijkbaar met de kleuren van reptielen die nu leven. 5 a op 2 poten b 3 per poot c 25 cm lang, 15 cm breed d van hak tot hak: 83 cm e Eigen antwoord: bijvoorbeeld 2-2,5 meter. 6 De juiste volgorde is: a Eigen antwoord b Eigen antwoord 22

23 8 a Als het doodgaat in een woestijn en aan de oppervlakte blijft liggen. Als het doodgaat in een ondiepe zee waar het bedekt wordt met slib. Als het verdrinkt in een moeras. Als het doodgaat in een woest kolkende rivier. b Op land worden dieren meestal niet snel begraven, maar blijven ze vaak liggen. c Antwoord B, vroeger was Limburg een zee. d Hieruit kan je afleiden dat de Noordzee vroeger land is geweest en dat er mammoeten leefden. 9 a Je ziet dat het gesteente uit lagen van verschillende kleuren en texturen bestaat. b Door het gewicht van steeds meer laagjes sediment werden het zand en de klei in elkaar gedrukt. De druk en de aardwarmte maakten de bodemlagen zo hard als steen. 10 a Dit komt doordat de zoogdieren leefden in een tijd dat de dinosaurussen al uitgestorven waren. b 11 a Het fossiel is 208 tot 245 miljoen jaar oud. b De bepaling van de ouderdom met behulp van de samenstelling is nauwkeuriger. Met behulp van een gidsfossiel kan je alleen zeggen dat het fossiel in dezelfde periode voorkwam als een ander organisme, maar dit is niet erg nauwkeurig omdat het om lange periodes gaat. Met de samenstelling van een fossiel kan je dit wel nauwkeurig berekenen. 23

24 12 a Eigen antwoord b Gastropoden, bijvoorbeeld: Capaea nemoralis 13 a Antwoord B, ze zien dat aan zijn tanden en kiezen. b De zachte delen van de dinosaurus, zoals de maag en darmen, zijn verteerd, maar de harde delen, zoals de tanden en kiezen, zijn bewaard gebleven. Aan de tanden en kiezen van een dier kan je zien wat voor soort voedsel het eet. 14 a Gewervelde dieren, want hij heeft een wervelkolom. b Eigen antwoord 15 a Doordat de dode organismen bedekt werden met as en lava uit de vulkaan en doordat ze op de bodem van het meer terecht kwamen. Hierdoor kon er weinig zuurstof bij komen, waardoor de organismen goed bewaard bleven. b Nadat Zhenyuanlong suni stierf, is zijn lichaam op de bodem van het meer terechtgekomen. De zachte delen verteerden en de harde delen werden bedekt met sediment. Daarna zijn de bodemlagen versteend door de druk en warmte van de aarde. 16 Dit kunnen ze bepalen door te kijken naar gidsfossielen en naar de samenstelling van bepaalde stoffen in het fossiel. 17 Eigen antwoord 24

25 Samenvatten 1.1 Ontdek je binnenste 1 a lichaam orgaanstelsels organen weefsels cellen bestaan uit: 1 celkern 2 celmembraan 3 cytoplasma b orgaanstelsel organen taak beenderstelsel botten stevigheid ademhalingsstelsel longen, luchtpijp, mond, neus opname van zuurstof in het bloed en afgifte van koolstofdioxide aan de lucht bloedvatenstelsel bloedvaten, hart vervoer van zuurstof en voedingsstoffen naar alle delen van het lichaam verteringsstelsel mond, slokdarm, maag, dunne het kleinmaken van voedsel darm, dikke darm, anus spierstelsel spieren beweging mogelijk maken 2 Als je hard loopt, heeft je spierstelsel zuurstof en voedingsstoffen nodig. De zuurstof wordt geleverd door je ademhalingsstelsel, de voedingsstoffen door je verteringsstelsel. Je bloedvatenstelssel vervoert de stoffen naar je spierstelsel. 1.2 Je omgeving ontdekken 3 1 In een beschrijving omschrijf je een waarneming in woorden. Je noteert de belangrijkste eigenschappen waaraan je een dier kunt herkennen. Dat zijn de kenmerken. 2 In een natuurgetrouwe tekening teken je heel precies wat je ziet en je geeft alle details weer. 3 In een schematische tekening teken je alleen de belangrijke onderdelen van een organisme. Vaak staan de namen van de onderdelen erbij. 4 a Indelen van organismen gebeurt op basis van gemeenschappelijke kenmerken. b Het onderscheid tussen gewervelde en ongewervelde dieren is dat gewervelden een wervelkolom (ruggengraat) hebben en ongewervelden niet. c De vijf groepen gewervelde dieren zijn: 1 zoogdieren 4 amfibieën 2 vogels 5 vissen 3 reptielen 25

26 5 1.3 Onderzoek doen 6 1 Beschrijven en tellen: je probeert antwoord op de onderzoeksvraag te geven door iets te beschrijven of te tellen. 2 Experiment: je probeert antwoord op de onderzoeksvraag te geven door een proefopstelling te maken. 3 Met een steekproef: je onderzoekt een deel van het totale aantal objecten waarover je onderzoeksvraag gaat. 4 Met een proefvlak: je onderzoekt een klein stukje van het totale gebied waarover je onderzoeksvraag gaat. 26

27 7 Onderzoek doen: Stap 1: onderzoeksvraag opstellen Stap 2: een werkplan maken onderzoeksvraag? Op welke vraag wil ik een antwoord vinden? Hoe krijg ik een antwoord op de bestaat uit: 1 werkwijze bedenken Hoe wordt mijn proefopstelling? 2 lijst met materialen Wat heb ik nodig om de proef uit te voeren? Stap 3: resultaten verzamelen en verwerken Wat ga ik meten en hoe verwerk ik het? Stap 4: trekken van een conclusie Je geeft antwoord op de onderzoeksvraag. * Een hypothese is het antwoord dat je verwacht op de onderzoeksvraag 1.5 Dieren van vroeger 8 a Overblijfselen van organismen die vroeger leefden: fossielen b Wetenschappers die onderzoek doen naar fossielen: paleontologen c Nabouwen van organismen: reconstrueren d Laagje van zand, klei en gebroken schelpen: sediment 27

28 9 10 De ouderdom van een fossiel kun je bepalen via: 1 gidsfossielen. Dit zijn fossielen die: 1 heel veel voorkomen 2 een groot verspreidingsgebied hebben 3 makkelijk te herkennen zijn 2 De stoffen waar een organisme uit bestaat als hij doodgaat. Als een fossiel ouder wordt, veranderen de stoffen waar een organisme uit bestaat. Als onderzoekers de samenstelling van de stoffen in een fossiel bepalen, kunnen ze berekenen hoe oud het fossiel is. 28

29 Test jezelf 1 a Je kuitspier is een orgaan. goed b Al je botten samen vormen een orgaanstelsel. goed c Je maag is een orgaan. goed d Je longen vormen samen het ademhalingsstelsel. fout 2 1 long 2 lever 3 hart 4 maag 5 dunne darm 3 a celkern b celmembraan c cytoplasma 4 Antwoord D, geen van de stelsels 1, 2 of ademhalingsstelsel: wel in het hoofd 2 beenderstelsel: wel in het hoofd 3 verteringsstelsel: wel in het hoofd 6 a Grote en kleine scherpstelschroef b De tubus dient als verbinding tussen oculair en objectief. 7 a De naam is steenmarter b Dan gebruik je een flora. 29

30 8 Antwoord C, onderzoeksvraag werkplan resultaten conclusie. 9 Poepen vliegen vooral op donkere of op lichte plekken? 10 Je wilt weten wat de gemiddelde lengte is van Nederlandse jongens van 12 jaar oud. Je meet natuurlijk niet alle jongens van 12 jaar op, maar neemt een steekproef. 11 a b Staafdiagram of cirkeldiagram 12 a Hiernaast zie je een lijndiagram. b 80 polsslagen per minuut c 74/75 polsslagen per minuut d Hoe ouder Jan wordt, hoe lager zijn polsslag. *13 a Is er een verband tussen de oppervlakte van het web en de grootte van een spin? b Er zijn twee hypotheses mogelijk: de oppervlakte van het web is groter naarmate de spin groter is, óf: de oppervlakte van het web is kleiner naarmate de spin groter is. c In een lijndiagram kun je laten zien hoe iets toe- of afneemt. In een lijndiagram kan de bioloog laten zien of de oppervlakte van het web toe- of afneemt met de grootte van de spin. *14 a Een fossiel is een overblijfsel van de weke delen van een organisme. fout b Het duurt ongeveer 100 jaar voordat een dood dier is veranderd in een fossiel. fout c Reconstrueren wil zeggen dat je fossielen gaat zoeken. fout d Een andere naam voor fossiel is sediment. fout 30

31 *15 *16 a De onderzoeker weet nu dat zijn fossiel ongeveer even oud is als een ammoniet, dus 250 tot 65 miljoen jaar oud. Dit weet de onderzoeker doordat fossielen in dezelfde steenlaag ongeveer even oud zijn. b Aan de hand van stoffen waar een organisme uit bestaat als het doodgaat. Deze veranderen in de loop van de tijd. Onderzoekers weten precies hoe snel bepaalde stoffen in een fossiel, zoals bijvoorbeeld koolstof, veranderen. Als onderzoekers de samenstelling van de stoffen in een fossiel bepalen, kunnen ze berekenen hoe oud het fossiel is. 31

32 Verdieping Medisch onderzoek 1 Antwoord B, het beenderstelsel. 2 a De rechterfoto b Antwoord A, het bot aan de kant van je pink. 3 Röntgenstralen zijn schadelijk als je er lang aan wordt blootgesteld. 4 a + c b Antwoord A, het hart laat minder röntgenstralen door dan de longen. 5 a lengte van het breedste deel van het hart / lengte van het breedste deel van de borstkas x 100 = 3,3 / 5,5 = 60% b Is deze persoon gezond? nee 6 a b Antwoord D, zwart. c Een gat in een kies is zwart op de röntgenfoto, omdat op die plaats de röntgenstraling wordt doorgelaten. 32

33 7 a Dit is een dwarsdoorsnede van de longen. b Je ziet dat de linkerlong kleiner is dan de rechterlong en dat de borstholte op die plaats is gevuld met lucht. 8 Nee, want bij MRI lig je in een buis waarin een sterke magneet is geplaatst. De oorknopjes kunnen de magneet verstoren. 9 a b Röntgenstralen gaan dwars door je huid en zachte weefsels heen. Daardoor zijn deze weefsels op een röntgenfoto niet goed te zien. Bij een MRI-scan zijn deze weefsels wel goed te zien. 10 Een MRI-scanner werkt met magnetisme, terwijl een CT-scanner met röntgenstraling werkt. 33

34 11 a buik been hand hart hoofd neus b Een CT-scan zendt veel röntgenstraling uit. Dit kan schadelijk zijn voor de baby. 12 röntgenfoto CT-scan MRI-scan echo Een arts wil weten of het hartje van de ongeboren baby van Jolanda goed klopt. De opa van Bart gaat op controle voor zijn metalen kunstheup Ruud is geopereerd aan zijn knie. De artsen willen controleren of de knie zich goed herstelt. De tandarts wil zien of Rosa een gaatje in haar kies heeft. Linda is kortademig en heeft last van pijn in haar borst. De arts wil onderzoeken waar dat door komt. Een arts wil een zo gedetailleerd mogelijk 3D-beeld van alle organen in de buikholte van een persoon hebben. X X X X X X 13 Eigen antwoord 34