COLOFON. Gemeente Nijmegen afdeling Stadsontwikkeling & afdeling Openbare Ruimte. Uitgave:

Transcriptie

1 H E T VA L K H O F K WA R T I E R V E R L E D E N - H E D E N - T O E K O M S T

2 2

3 3 L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N

4 4

5 COLOFON Uitgave: Projectteam: Foto s en overig beeldmateriaal: Overige medewerkers: Voor meer informatie: Tweede druk Nijmegen, januari 2006 Gemeente Nijmegen afdeling Stadsontwikkeling & afdeling Openbare Ruimte Antoon Kuhlmann (projectleider) Marian van de Hulsbeek Yana van Tienen/HPY Janneke van de Wetering Gemeentearchief Nijmegen, archief stadsontwikkeling e.a. (zie fotoverantwoording) Hans Bongers, Wim Bos, Gerda Hendriks, Ruud Schilder, Mathieu Schouten, Jan Thijssen, Hans Verheul. Yana van Tienen (bureau Architectuur en Monumenten) tel y.van.tienen@nijmegen.nl Marian van de Hulsbeek (bureau Stedenbouw) tel m.van.de.hulsbeek@nijmegen.nl Deze uitgave is uitsluitend bestemd voor intern gebruik. 5 L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N

6 6

7 INLEIDING INHOUDSOPGAVE / LEESWIJZER Dit boek bestaat uit zes delen en binnen die delen is een pagina layout aangehouden die duidelijk moet maken met welke informatie de lezer te maken heeft. Elk deel heeft een eigen kleur en wordt ingeleid met een korte introductie op de inhoud. De pagina s daarna vormen de kern van de informatie, afgewisseld met enkele intermezzo s en afgesloten Inleiding deel 1a Verleden-Inventarisatie intermezzo de burcht intermezzo parken intermezzo monumenten deel 1b Verleden-analyse deel 2 Heden: inventarisatie & analyse intermezzo groen in de stad intermezzo verkeerssituatie intermezzo evenementen deel 3 Toekomstvisie intermezzo kansen Tot slot Fotoverantwoording blz 8-55 blz 10 blz 26 blz 36 blz 42 blz blz blz 82 blz 90 blz 96 blz 100 blz blz 153 blz 155 met de conclusiepagina s. Op de algemene pagina s is afhankelijk van het onderwerp kaart- en beeldmateriaal te zien met tekstuele uitleg. Om het overzichtelijk te houden is een vast stramien aangehouden waarbij de hoofdkaart linksboven te zien is. De fotobijschriften leveren op bepaalde bladzijdes nog bijkomende informatie, naast de tekst op de rechterbladzijde. De intermezzo s zijn bedoeld om extra informatie te geven over een onderwerp dat aanvullend is op het thema. Ze staan op zichzelf, maar worden duidelijk in de context van de hoofdinformatie. De conclusiepagina s vormen een samenvatting van het betreffende deel. Ze kunnen los gelezen worden, waarna de lezer op de hoogte is van de belangrijkste punten uit dat deel. algemeen intermezzo conclusie 7 L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N

8 Boven: Het plangebied in kaart. Rechts: Twee sfeerbeeelden van de huidige situatie. 8

9 INLEIDING Aanleiding In 1999 neemt de gemeenteraad van Nijmegen de motie Maak onze stadsparken millenniumproof aan. In dit kader wordt het Kronenburgerpark gerestaureerd op basis van het oorspronkelijke parkontwerp. In 2005 komt het gereed. Als tweede project komt het Valkhofpark op de lijst. De staat van onderhoud laat te wensen over en de actualiteit draagt er toe bij dat juist dit park in beeld komt. In 2004 wordt namelijk een discussie gevoerd over de geschiktheid van het park als locatie voor evenementen. Eerste historische onderzoeken binnen het plangebied maken duidelijk dat het Valkhofpark niet als losse eenheid kan worden gezien. Er wordt besloten een planvisie te ontwikkelen voor het Hunnerpark, Valkhofpark, Kelfkensbos, Trajanusplein en de omgeving rond de Voerweg. Inventarisatie en analyse leveren een dusdanige hoeveelheid interessant materiaal op dat er alle aanleiding is om de bevindingen volledig uit te schrijven en met beeldmateriaal te ondersteunen. Voorliggend boek is het resultaat. Daarnaast wordt het eerste eindproduct gepresenteerd in een tentoonstelling in het Architectuur Centrum Nijmegen (maart/april 2005). De visie wordt verwoord in een toekomstperspectief en samengevoegd met een collegevoorstel in juli 2005 goedgekeurd door het College van B&W. Werkwijze Vanaf het begin werken medewerkers van het bureau Architectuur & Monumenten en het bureau Stedenbouw van de gemeente Nijmegen samen aan dit project. Ook wordt nauw samengewerkt met Bureau Archeologie. Dit valt op omdat meestal een knip wordt gemaakt tussen de historische inventarisatie en de ruimtelijke planvisie. Bij dit project gaan onderzoek, analyse en planvorming hand in hand. Er wordt gekeken naar de betekenis van onderzoeksresultaten, waarna ook telkens in beeld wordt gebracht hoe de historische ontwikkelingen in ruimtelijke zin impact hebben gehad en soms nog hebben. De samenwerking met verschillende andere disciplines (Economische Zaken evenementenbeleid; Openbare ruimte ecologie, groen, verkeer; Stadsbeheer onderhoud openbare ruimte) leidt tot interessante ontdekkingen en voert stapsgewijs naar een stevige, goed onderbouwde visie. Opgave Uitgangspunten bij het ontwikkelen van de visie zijn de volgende: - Het beter afleesbaar maken van de historie van het plangebied. - Het aantrekkelijker maken van het plangebied voor bezoekers. - Het leggen van goede verbindingen binnen het gebied. - Het versterken van de relaties met de omgeving. - Het garanderen van een groene identiteit van een hoge kwaliteit. - Het stimuleren van de stadsecologie. - Het creëren van ruimtes voor evenementen van verschillend allooi. - Het creëren van mogelijkheden en ruimtes voor nieuwe functies en programma. - Het creëren van een sociaal veilig gebied. - Het transformeren van het gebied tot een visitekaartje van de stad, goed onderhouden en bijzonder om zijn culturele, groene en historische rijkdommen. Onder bezoekers worden in eerste instantie de mensen uit de directe omgeving verstaan, terwijl direct daaropvolgend de bewoners van de stad Nijmegen volgen. Tenslotte zullen bezoekers van buiten Nijmegen ook de vruchten kunnen plukken van verbeteringen in het plangebied. 9 L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N G I N L E I D I N

10

11 De geschiedenis van het plangebied is bijzonder uitgebreid en complex omdat het al heel lang in gebruik is en op heel veel verschillende manieren gebruikt is. Een onderzoek naar alle ontwikkelingen en daarbij behorende ruimtelijke veranderingen levert een breed scala van beelden. In het nu volgende deel van dit boek worden de ontwikkelingen beschreven en zichtbaar gemaakt met een ontwikkelingskaart, een verwijzingskaart en referenties. De ontwikkelingskaart laat zien hoe het plangebied is veranderd als gevolg van de ontwikkelingen. Op de verwijzingskaart is te zien welke gebouwen, kunstvoorwerpen, ruïnes e.d. nu nog verwijzen naar de ontwikkelingen in de betreffende periode. 11

12 Waal Lagere kom- en kleigronden Stuwwalplateau Boven: Ontwikkelingen in het verleden. Rechtsmidden: Het landschap is in zoverre nog steeds goed beleefbaar dat er sprake is van grote hoogteverschillen: zicht op de stad. (west) Rechtsonder: En zicht op de ooijpolder. (oost) 12

13 DE ONDERGROND - STUWWAL EN WAAL De geschiedenis van Nijmegen is onlosmakelijk verbonden met de ontstaansgeschiedenis van de stad en haar omgeving. Natuurlijke processen bepalen de ligging van de stad en daarmee haar potentie om uit te groeien van Romeins legerkamp tot de stad zoals we die vandaag de dag kennen. Nijmegen ligt op een bijzondere locatie waar rivierenland en stuwwal elkaar treffen. Zonder ijstijd zou er geen Valkhofheuvel zijn geweest en evenmin zou de rivier de Waal aan haar voet hebben gestroomd. Boven: Zo n jaar geleden vinden de grootscheepse De ontstaansgeschiedenis van Nijmegen is bepalend veranderingen plaats in het landschap van geweest voor haar verdere ontwikkelingen. Oost Nederland en het aangrenzende gebied in De Valkhofheuvel nam altijd een bijzondere positie in Duitsland. Gletsjers banen zich een weg door het door haar specifieke ligging. landschap en graven zich letterlijk in. Plaatselijk Hoog en vrij abrupt eindigend bij de Waal. rivierzand en grind worden opzij en omhoog geschoven. Grote niveauverschillen zijn het gevolg en de landschapsvorm stuwwal is een feit. De jonge stuwwallen veranderen vervolgens door verschillende klimaatwisselingen. Er treedt erosie op en de ruwe, ongelijkmatige heuvels vlakken af en krijgen meerdere plateaus. Smeltwater geeft vorm aan de hellingen en verplaatst de losse deeltjes naar de voet van de heuvels. Op veel van de plateaus ontstaan weelderige bossen die in latere periodes weer worden gekapt door de mens. De plateaus blijken in veel gevallen een ideale vestigingsplaats. Hoog genoeg om overzicht te hebben over de omgeving en zich dus te kunnen verdedigen, maar dikwijls ook in de buurt van een rivier en een voedselrijke oever. Voor Nijmegen is deze omschrijving zeker van toepassing. In de Romeinse tijd worden de Hunerberg en Valkhofheuvel in gebruik genomen voor militaire kampen en nederzettingen. De oeverdelen worden eveneens op alle mogelijke manieren in gebruik genomen. 13 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

14 15 voor Chr na Chr Vroeg 15 vchr nchr. Laat nchr Boven: Ontwikkelingen in het verleden. 1: Castellum 2: Oppidum Batavorum 3: Begrenzing militair gebied Rechtsmidden: De opgegraven Tiberius zuil is in Museum het Valkhof te bezichtigen, maar het Kelfkensbos zal op niet al te lange termijn worden vereerd met de komst van een kunstzinnige vertaling van deze godenpijler. Rechtsonder: Deze ruïne uit Jordanië (Qasr Bshir) zou mogelijk vergelijkbaar zijn met het castellum op de Valkhofheuvel. 14

15 DE ROMEINSE TIJD - NIJMEGEN BEWOOND In de Vroeg Romeinse tijd voert een Romeinse weg Grachten en ommuring zijn op het huidige vanaf de kop van de stuwwal naar het westelijk Kelfkensbos nog lange tijd van belang geweest. gelegen heiligdom aan de Winseling. De oost De grachten zijn pas in de 13e eeuw gedempt west route doorsnijdt het plateau waar nu het en hebben de kavelgrens bepaald van het Valkhofpark, het Kelfkensbos en het Hunnerpark latere stadspaleis. Haaks op deze grachten is de zijn gelegen. stadsomwalling van 1460 aangelegd. Rond de eeuwwisseling ligt daar de Bataafse Bij de bouw van Museum het Valkhof is voor het nederzetting Oppidum Batavorum. De bewoners eerst afgeweken van de historische lijnen. In plaats van deze vroeg stedelijke nederzetting, zijn de daarvan, zijn de Romeinse structuren zichtbaar eerste burgers van Nijmegen. Zij begraven in die gemaakt in de bestrating voor het museum. periode hun doden onder aan de Valkhofheuvel bij de Waal. Hoofdroutes uit de Romeinse tijd zijn nog steeds In 69 n.chr. komt de bevolkingsgroep in opstand herkenbaar in het huidige stratenpatroon. De tegen de Romeinse gezag als reactie op de Valkhoftrappen leiden nu naar de voormalige opgelegde inpassing van het stamgebied van de oversteekplaats van de Romeinen. Bataven. De opstandelingen steken de nederzetting in brand, waarna een militaire reactie volgt van de kant van de Romeinen. De opstand wordt neergeslagen en er wordt een nieuwe stedelijke structuur gevestigd in het huidige waterkwartier, het latere Ulpia Noviomagus. De Valkhofheuvel wordt tijdelijk verlaten. Voor langere tijd wordt op de voormalige begraafplaats aan de Waal een nederzetting gesticht en alhoewel het stedelijk leven zich later afspeelt in Ulpia, blijft het stukje Waalkade ook in de Laat Romeinse tijd bewoond. In die periode wordt op de plaats van het voormalig Oppidum Batavorum een versterkt legerkamp gebouwd (Castellum). Aanvankelijk fungeert een aarden wal als begrenzing. Later wordt die vervangen door een muur met aan de buitenkant één of twee droge grachten van zo n tien meter breed en 3,5-4 meter diep. Tussen de grachten bevindt zich nog een brede berm (15 meter). Op respectabele afstand van deze verdedigingsgrachten, ligt een juridische gracht die functioneert als afbakening van het Castellum-terrein. De bebouwing van het castellum heeft waarschijnlijk dicht bij de muren gelegen, waardoor een soort plein ontstond. Er wordt verondersteld dat de muur ook aan de Waalkant heeft doorgelopen, maar dit is nog niet met bewijzen gestaafd. 15 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

16 15 voor Chr na Chr Boven: Verwijzingen naar het verleden. 1: Beschermd Archeologisch Monument 2: Muurtoren met Romeins fundament (Rijksmonument) 3: Balustrade met Latijnse tekst 4: Godenpijler 5: Bestrating Kelfkensbos als visualisatie van muur en grachten 6: Verwijzing naar Romeinse weg (toeristische routezuil) 7: Tracé burchtstraat/st. Jorisstraat richting ooypolder/ubbergen 8: Tracé Lindenberg/Hertogstraat richting overzijde Waal en v.v. Mook/Venlo Links boven: In de Gerard Noodtstraat is een stenen kelder opgegraven van de nederzetting Oppidum Batavorum. Rechts boven: Onderzoek St.-Josephhof; Fundering van grauwacke schiefer. Onder: Deze versregel uit een Latijns gedicht van Constantijn Huygens ( ), aangebracht op de rand van Valkhofbalustrade, verwijst naar de Bataafse opstand (69/70). De tekst luidt: Hier stond Claudius en zag hij knarsentandend met grimmige blik de adelaars en de wrekende troepen naderen. 16

17 DE ROMEINSE TIJD - NIJMEGEN BEWOOND 17 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

18 na Chr Boven: Ontwikkelingen in het verleden. 1: Nederzetting aan de Waal met uitbreiding in zuidwestelijke richting 2: Paltsterrein 3: Locatie palts en burcht 4: Romeinse muur als achtergrens nederzetting 5: Parochiekerk met kerkhof 6: Pastorie 7: Grachtscheiding burchtterrein en kerkelijk bezit inzet: de burchtplattegrond geprojecteerd in het plangebied. Alhoewel niet meer ingetekend zijn restanten van het castellum en zijn begrenzingen in deze tijd nog steeds zichtbaar Rechtsmidden: Reconstructie van het grondplan van de burcht in de toestand van de 17e en 18e eeuw door J.J. Weve. Rechtsonder: Maquette van de Valkhofburcht uit

19 DE MIDDELEEUWEN - KEIZERS EN PALEIZEN Het stedelijk leven van Nijmegen kent een hoogtepunt tijdens de Midden Romeinse tijd. Germaanse invallen maken een einde aan die bloeiperiode en rond 400 komt Nijmegen in palts wordt onderdeel van een complete burcht met donjon (hoofdtoren). De Barbarossa-ruïne aan de oostkant van het Valkhofpark heeft deel uitgemaakt van deze burcht. Frankische handen. Over de periode tussen 500 en 700 is weinig bekend, maar archeologische vondsten bewijzen dat de Valkhofheuvel bewoond is gebleven. De nederzetting aan de Waal, wordt tot begin dertiende eeuw begrensd door een uit de Romeinse Het verlenen van stadsrechten door Hendrik VII in 1230 en de verpanding van de burcht aan Graaf Otto van Gelre hebben gevolgen voor de ruimtelijke inrichting op de Valkhofheuvel. Rond 1250 wordt een gracht gegraven die het tijd achtergebleven tufstenen muur. Daarna voormalige paltsterrein scheidt van de kerkelijke schuift het centrum van de bewoningskern op in zuidwestelijke richting. Begin zevende eeuw wordt op het Kelfkensbos de eerste parochiekerk gebouwd. Het kerkje moet begin 13e eeuw wijken voor de aanleg van een eigendommen (terrein Ubbergse heerlijkheid). De steile rand aan de westzijde van de burcht werkt van zichzelf al als een duidelijke grens. De gracht moet hetzelfde aan de andere kant bewerkstelligen. verdedigingsgracht, maar wordt in 1254 op de Hundisberg herbouwd (Sint Stevenskerk). De plek van het kerkje heeft niet ver af gelegen van de latere bouwplek van de St. Gertrudiskapel. Van die kapel zijn nog enkele resten zichtbaar bij de onderdoorgang van Kelfkensbosch naar Hunnerpark. De eerste schriftelijke melding van het gebruik van de Valkhofheuvel na het vertrek van de Romeinen, dateert uit 777. Karel de Grote bezoekt Nijmegen en verblijft in zijn keizerlijke palts. Het paltsterrein strekt zich uit tot over het Kelfkensbos en de palts is aantrekkelijk voor belagers. Tijdens een opstand tegen het keizerlijk gezag gaat de palts in vlammen op (1047). Omstreeks 1050 laat Hendrik III enkele herstelwerkzaamheden uitvoeren en wordt de St. Nicolaaskapel door hem gebouwd. De keizer ziet de kapel als symbool voor zijn keizerlijke rechten en kiest bij de plaatsing voor een zo opvallend mogelijke locatie; de uiterste rand van de stuwwal. In 1150 wordt de herbouw van de palts groots opgepakt door keizer Frederik Barbarossa. Hij leeft in de overtuiging dat de palts een Romeins bouwwerk is en geeft opdracht om het paleis van Karel de Grote te herstellen. De gerenoveerde 19 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

20 na Chr Boven: Verwijzingen naar het verleden. Uit deze periode zijn geen opvallende structuren aanwezig. Wel verwijzen enkele relicten naar deze periode. 1: Barbarossa-ruïne (Rijksmonument) 2: St. Nicolaaskapel (Rijksmonument) 3: Restanten burchtmuren (Rijksmonument) 4: Restant St. Gertrudiskapel als locatie voor de voormalige parochiekerk (Rijksmonument) Boven en midden: Afbeeldingen van de palts zijn niet aanwezig, waardoor we het moeten doen met referenties zoals de palts in Ingelheim (rechtsmidden) en de palts uit Zutphen uit de 11e eeuw (linksboven en linksmidden). Een palts is een versterkte keizerlijke boerderij met hoofd- en bijgebouwen rond één of meerdere hoven. Onder: Van de Valkhofburcht zoals die in 1150 is gebouwd zijn geen afbeeldingen beschikbaar, maar uit verschillende bronnen weten we dat de burcht daarna nog diverse veranderingen heeft ondergaan. Om een indruk te krijgen van het uiterlijk van de burcht, moeten we afgaan op weergaves als overgebleven uit de zeventiende eeuw en latere tijden. Deze pentekening (kunstenaar onbekend) is in 1662 gemaakt. 20

21 DE MIDDELEEUWEN TIJD - KEIZERS EN PALEIZEN 21 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

22 na Chr Boven: Ontwikkelingen in het verleden. 1: Eerste stadsomwalling : Graven Voerweg rond : Tweede stadsomwalling 1450 plus versterking met wallen in : Gebiedsgrens met Ubbergen Rechtsmidden: Plattegrond die de verhouding rood<>groen duidelijk maakt. Rechtsonder: De Rozemarijngas ten zuidoosten van de Valkhofburcht. Een zwart wit tekening van Anthonie Waterloo ( ) uit het Amsterdams Rijksprentenkabinet. 22

23 DE RENAISSANCE - NIEUWE GRENZEN De periode van is er één van grote veranderingen met ruimtelijke gevolgen. Het oorspronkelijke, natuurlijk gevormde geheel wordt de onderlegger voor verstedelijking. Ruimtes worden volgebouwd en muren bepalen de nieuwe grenzen. De directe omgeving van het Valkhof blijft nog relatief open. Zo blijft het huidige Kelfkensbos een open groene vlek en blijft er ruimte bij de entree van de burcht. Aan de oostkant van de burcht ontstaat een apart buurtje (Nieuwstad) waarvan de Rozemarijngas (straat) de structuur bepaalt. Het Kelfkensbos wordt ten oosten en ten zuiden begrensd door veelal statige huizen. voor het bouwen van huizen. De tweede omwalling wordt begeleid door een droge gracht die zich splitst bij de St. Jorisstraat en daar rechtdoor voert als juridische grens van het Nijmeegs gebied. De muur kent een groot scala van poorten die deels ook weer komen te vervallen omdat ze te weinig worden gebruikt of onveilig zijn. Met de bouw van de tweede omwalling verandert de Waalkade van doorlopende promenade in een geïsoleerd waterfront. De Lappentoren is het oostelijk hoekpunt dat letterlijk in het water ligt. Er kan geen mens meer omheen. De Hunnerpoort blijft een belangrijke doorgang naar het gebied ten oosten van Nijmegen. Nijmegen ontwikkelt zich in deze periode tot welvarende handelsstad, maar verandert vervolgens in een vestingstad. Aanvankelijk zijn het de Bourgondische hertogen en Habsburgse vorsten die de dienst uitmaken. In 1568 breekt de 80-jarige oorlog uit. Nijmegen is beurtelings belegerde partij en uitvalsbasis voor verschillende troepen. Als Nijmegen in 1230 stadsrechten krijgt, verdient ze daarmee gelijktijdig het recht op verdediging en worden de eerste wallen opgeworpen. In 1350 wordt de geul van de burchtgracht opgevuld en gebruikt als tracé voor een stenen stadsmuur. De muur voert aan de oostkant rakelings om de Valkhof-burcht heen. Ondanks de harde grens kan men nog steeds onder langs de Waal. Een poel op het Kelfkensbos herinnert aan de verdwenen gracht. Rond 1400 wordt de Voerweg gegraven als alternatief voor de steile Grotestraat en Veerweg. Het stadscentrum is inmiddels verplaatst van de laagte langs de Waal naar de hoger gelegen delen van de stad. De Voerweg doorsnijdt het voormalig paltsterrein en legt via de Ooybrug een verbinding met de Ooypolder. De Voerweg blijft bestaan als de eerste stadsomwalling wordt gesloopt en er een tweede muur komt. Deze wordt gebouwd rond 1467 en geeft de stad weer iets meer ruimte 23 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

24 na Chr Boven: Verwijzingen naar het verleden. 1: Voerweg, althans het oude deel van het tracé, de bocht die het Kelfkensbos begeleidt. Daarnaast is het oude tracé nog terug te vinden in de bocht/plantsoenvorm in het Hunnerpark aan de voet van Belvédère. Deze bocht leidde oorspronkelijk naar de Hunnerpoort en was het contact met de buitenwereld. 2: Ridderstraat en Muchterstraat als weg naar nieuwe centrum 3: 3e Walstraat als globaal tracé 2e stadsomwalling 4: Het open driehoeksvlak Kelfkensbos. Deze vorm is ontstaan door het graven van de Voerweg en in de loop van de tijd verschillend ingevuld. 5: De Gertrudiskapel (Rijksmonument) 6: De stadsmuur (2e omwalling) met Keuperspoortje en Belvédère (Rijksmonument) 7: Plek eerste bebouwing Kelfkensbos: globale contouren nu nog zichtbaar in plek en vorm museum. Romeinse grachten en muur hebben mede bepaald waar de eerste bebouwing kwam te staan. Bij de bouw van Museum het Valkhof is de exacte kavelgrens verlaten. Het museum ligt iets gedraaid en verschoven ten opzichte van de oude kavelgrenzen. 8: Bebouwingscontouren (driehoek) tussen Hertogstraat, Kelfkensbos en 3e Walstraat Boven: Op de plattegrond uit 1572 is duidelijk zichtbaar hoe bepalend de tweede stadsomwalling is geweest voor de complete stadsontwikkeling en het leven buiten de stad. Rechts staat het inmiddels afgesloten poortje van de Keupers-toren (Hunnerpark). Midden: Rond 1450 wordt vlak bij de bouwplaats van de oude parochiekerk, de St. Gertrudiskapel gebouwd. De kapel verdwijnt als men de muur gaat versterken met grondwallen. Brokstukken van de kapel komen tevoorschijn bij werkzaamheden in De kapel heeft gefunctioneerd als godshuis voor mensen uit de directe omgeving, maar vormde ook het middelpunt van een begraafplaats, het Alde Kirkhof. Op dit moment zijn de restanten nauwelijks zichtbaar door de welige begroeiing van klimop. Rechts de plattegrond die is gemaakt n.a.v. de opgravingsresultaten. 24

25 DE RENAISSANCE - NIEUWE GRENZEN Onder: De poort van de Keupers-toren als onderdeel van het restant van de stadsomwalling. 25 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

26 R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z DE BURCHT Recente ontwikkelingen. Als er wordt gesproken over het verleden van de Valkhofheuvel, dan wordt al snel gerefereerd aan het paleis, de burcht en in sommige gevallen zelfs het kasteel. Er wordt dan gedoeld op een immens bouwwerk met een reuzentoren, ook wel de donjon genoemd, maar uit welk tijdperk dat bouwwerk stamt en hoe het er precies heeft uitgezien, is slechts gedeeltelijk bekend. De tijdelijke Donjon in 2005: mooie en minder fraaie effecten op de beeldkwaliteit van de stad Ondanks het gebrek aan kennis over de burcht is er door de jaren heen meerdere malen gesproken over een mogelijke herbouw. In 1978 wordt de Valkhofvereniging opgericht die zich als doel stelt het in brede kring belangstelling kweken voor het Valkhof, het bestuderen van de mogelijkheden van een herbouw van de burcht en het ijveren voor het toeristisch aantrekkelijk maken. Acht jaar later neemt de Raad van de gemeente Nijmegen een motie aan, waarin wordt verzocht om informatie over de technische en financiële aspecten van mogelijke alternatieven van een reconstructie van (een deel van) het Valkhofcomplex. Kort daarop volgt het verzoek om onderzoeken naar de toeristische recreatieve aspecten en aspecten van de monumentenzorg in samenhang met algemeen culturele en cultuurhistorische aspecten In 1988 verschijnt de eindrapportage Herbouw Valkhof, rapport Monumentenzorg- en Cultuurhistorische aspecten, het product van een speciaal in het leven geroepen commissie, bestaande uit diverse externe deskundigen, leden van de Nijmeegse monumentencommissie en vaste adviseurs van de Nijmeegse monumentencommissie. In de eindrapportage over de herbouw van het Valkhof, schrijft het commissielid professor dr. C.J.A.C. Peeters het volgende: De Valkhofburcht was niet een enkelvoudig product, in één worp naar één ontwerp ontstaan in een bepaald bouwjaar en is juist daarom onnavolgbaar en niet opnieuw te produceren. De burcht is in 1796 afgebroken en was op dat moment resultaat van eeuwenlange transformaties, verbouwingen, uitbreidingen, verminkingen, herstellingen, met talrijke bouwnaden, materiaalverschillen, onderling afwijkende bouw- en metseltechnieken, vervalverschijnselen, alles overtrokken door een bruin-geel-rood patina van eeuwen. Afbeeldingen van de burcht geven subjectieve impressies. Het zijn de visies van kunstenaars en géén archeologische studies, géén bouwtekeningen. Er valt niet op te bouwen. Zij laten eindeloze interpretaties toe: massa s en contouren die vervluchtigen. Professor dr. E.R.M. Taverne en professor dr. ir. F.W. 26

27 O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E DE BURCHT commissie niet toelaatbaar. Het Valkhof wordt door de commissie beschouwd als onderdeel van een stelsel van culturele monumenten en de commissie dringt aan op een waardestelling ten aanzien van het huidige Valkhof als stedenbouwkundig monument van hoge importantie. De commissie ziet mogelijkheden om de belevingswaarde van het park te vergroten door een relatieversterking met de omgeving Het duurt acht jaar voordat de herbouw van de burcht opnieuw op de agenda komt. In 1996 ontwikkelt de Valkhofvereniging in samenwerking met ICE-ontwikkeling nieuwe plannen voor herbouw van de burcht. Dit keer wordt niet gesproken over een historisch verantwoorde herbouw, maar over de bouw van een complex binnen de contouren van de burcht zoals die er in 1796 lag. In de plannen wordt uitgegaan van een nieuwe bestemming voor het nog te bouwen Valkhof, een complex met een zakelijk-commerciële bestemming. Ook in deze periode wordt de roep om herbouw serieus genomen door de gemeente en er wordt een ontwerpwedstrijd uitgeschreven en een stadsraadpleging gehouden. De keuze tussen behoud van het Valkhofpark en de herbouw van de burcht valt ten gunste uit van het park. De plannen voor herbouw worden afgewezen. van Voorden voegen daar het volgende aan toe: Het weer opbouwen van de burcht betekent een ernstige bedreiging voor het stedenbouwkundige monument Valkhof en omgeving. Het betekent een aantasting van een unieke combinatie van vestingbouw, parkaanleg, monumentenzorg, sanering en civiele techniek. De eindconclusies van de commissie zijn helder en duidelijk. Een in historische zin waarheidsgetrouwe reconstructie wordt onmogelijk geacht. Het nabouwen van de burcht of onderdelen daarvan is volgens de 2005 De plaatsing van een tijdelijke donjon is ter gelegenheid van Nijmegen 2000 in 2005 de aanleiding voor het oplaaien van de discussie over de herbouw. Net als in 1988 en 1996 is de Valkhofvereniging voorstander van de herbouw van de burcht of onderdelen daarvan, bijvoorbeeld de donjon. Anderen verwijzen naar eerder gehouden discussies, naar historisch onderzoek en naar de waarde van het Valkhofpark dat met een toren van het formaat van de donjon zijn huidige betekenis zal verliezen. In de NRC van 10 augustus 2005 wordt melding gemaakt van het aantal bezoekers van de toren. Zestienduizend mensen zijn tot op dat moment naar boven geklommen. Tweeduizend mensen tekenen de lijst voor herbouw van de toren. De grote betrokkenheid van de burgers zorgt er voor dat het onderwerp in 2005 opnieuw op de politieke agenda s komt te staan. 27

28 na Chr Boven: Ontwikkelingen in het verleden. 1: Bolwerken 2: Werken van Menno van Coehoorn 3: Hunnerpoort 4: Burchtpoort 5: Afgesloten St. Jorispoort 6: Bebouwing Voerweg 7: Stadspaleis 8: Belvédère als sociëteit 9: Bomen op stadswallen 10: Bomen op Kelfkensbos 11: Poel op Kelfkensbos Rechtsmidden en Rechtsonder: De Voerweg bewoond. 28

29 DE GOUDEN EEUW - VERFRAAIING EN VERVAL De tachtigjarige oorlog markeert de verandering van karakter in oorlogsvoering en maakt een einde aan de betrokkenheid van burgers bij de gevechtshandelingen. Het Spaanse leger neemt de regie over en dwingt Nijmegen tot kostbare meeste open ruimte gevuld is. Een uitzondering vormt het voorplein bij de burcht. Voordat de burcht Valkhof is gaan heten, zou de naam bij het voorliggende plein hebben behoord. Daar was immers een kooi met valken te bewonderen. verbeteringen aan de vestingwerken. Rond de muurring worden nieuwe bolwerken aangelegd en elders worden de vestingwerken met aarde verstevigd. Na een machtswisseling in 1591 en het aantreden van Prins Maurits worden de In 1796 wordt begonnen met de sloop van de burcht. De bouwwerken hebben hun functie verloren en worden door de provincie (eigenaar) als een kostenpost beschouwd. Handelaren in vestingwerken opnieuw grondig aangepakt. tras (materiaal dat nodig is bij aanmaak cement) Door vestingbouwer Anthonisz worden de eerste bastions gebouwd die leiden tot een nieuwe vorm van de stad: de karakteristieke stervorm die nu nog bij veel vestingsteden herkenbaar is. staan te popelen om de tufstenen delen van de burcht te bemachtigen. Achteraf gezien is het nog wonderbaarlijk dat de Barbarossa-ruïne en St. Nicolaas kapel behouden zijn gebleven. Aan het einde van de 17e eeuw worden de vestingwerken opnieuw gemoderniseerd, dit keer onder begeleiding van Menno van Coehoorn. Hij creëert een ononderbroken stelsel van linies waardoor een soort niemandsland ontstaat tussen de verschillende werken. Voor het gebied rond het Valkhof wordt de afstand tot de Ooypolder vergroot, maar de doorgang bij de Hunnerpoort blijft van groot belang. Temeer daar de St. Jorispoort is afgesloten. Op die plaats voert een trap naar de bovenzijde van de brede wal. De muur functioneert niet alleen als onderdeel van verdediging, maar wordt ook bewandeld en gebruikt voor het weiden van vee. Nijmegen verandert qua innerlijke structuur nauwelijks in deze periode. Wel treedt het verval op van de burcht, maar dit gaat gelijk op met de verfraaiing rondom de burcht. De Belvedèretoren wordt verbouwd van verdedigingstoren tot speelhuis en de poel wordt ommuurd. Het Kelfkensbos wordt beplant met iepen en de Voerweg verandert in een bomenlaan. De Voerweg wordt bebouwd met enkele aantrekkelijke panden en waar nu Museum het Valkhof staat, wordt het stadspaleis van de familie Van Neukirchen Nievenheim gebouwd. Het is één van de zeldzame perioden in de geschiedenis van de Valkhofheuvel waarin de 29 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

30 na Chr Boven: Verwijzingen naar het verleden. 1: Belvédèretoren, herensociëteit (Rijksmonument) 2: Verschijnsel met wal versterkte stadsmuur, beplant met bomen en te betreden via trappen. 3: Koetshuis, restant van stadspaleis/ buiten van familie Van Neukirchen Nievenheim, (Gemeentelijk monument). Ook wel patriciërshuis of poortwachtershuis genoemd (onterecht). Bouwjaar ca : Stadspomp, geplaatst in 1747 toen de aan de rand van het Kelfkensbos gelegen poel was gedempt. Verhuisd van plek naar plek, afgebroken en weer gerestaureerd. Sinds 1999 pas weer aanwezig op Kelfkensbos, staat niet meer op originele plaats, (Gemeentelijk monument) Boven: Het Kelfkensbos beplant. Aanvankelijk met Iepen en later met Lindebomen. Midden: Een verwijzing naar de stadswallen uit het verleden. Kastanjebomen bovenlangs (ten oosten van Museum) en trappen naar boven vanaf het Kelfkensbos. Onder: De Feltmanplattegrond uit de 17e eeuw geeft uitstekend weer waar het stadspaleis lag, (linksboven), waar de eerste bewoning ten oosten van het Valkhof (linksonder) en hoe de verhouding bebouwde stad en (vrij) open omgeving Valkhof was. 30

31 DE GOUDEN EEUW - VERFRAAIING EN VERVAL 31 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

32 na Chr Boven: Ontwikkelingen in het verleden. 1: Parkaanleg Zocher 2: Barbarossa-ruïne 3: St. Nicolaaskapel 4: Nieuwe bebouwing op voormalig Valkhofterrein 5: Valkhofplein 6: Nieuwe bebouwing Waalkade Rechtsmidden: De rondgang onder de Populieren met uitzicht over de Waal. Rechtsonder: Het Valkhofplein met entree naar het park en rechts de Voerweg. 32

33 DE VERLICHTING - VAN ROOD NAAR GROEN Het begin van de negentiende eeuw staat voor het en het Kelfkensbos. Een en ander gebeurt in het verlangen naar vrijheid, romantiek en voor een kader van een werkverschaffingsproject. zoektocht naar de natuur. Het is ook de periode van een serieus conflict met het Zuid Nederlandse Het park ontwikkelt zich in de tweede helft van de deel van het Koninkrijk Nederland. In 1830 wordt negentiende eeuw tot een echt publiekspark en Nijmegen de oorlog verklaard. In 1839 maakt er wordt van alles gedaan om het zo toegankelijk België zich los van de Nederlanden. Tenslotte is mogelijk te maken. daar nog de Industriële Revolutie. Een ontwikkeling Het bouwen van een trap bij de St. Nicolaaskapel waar Nijmegen nauwelijks aan toekomt. en het plaatsen van een brug naar het Kelfkensbos De aanwezigheid van de vestingwerken isoleert zijn daar voorbeelden van. Verder wordt het park en houdt tot 1874 vrijwel iedere wijziging in aangekleed met - door particulieren geschonken structuur van de stad tegen. Wel blijft men aan - banken, een ijzeren hekwerk, een kiosk, een de vestingwerken sleutelen en worden er waar muziekkapel en dergelijke. Het is definitief gedaan mogelijk nog huizen bijgebouwd. met de sobere en klassieke uitstraling van het Zocherontwerp. De Valkhofheuvel zelf ondergaat een ingrijpende verandering. Het burchtterrein wordt verkleind en J.D. Zocher senior krijgt de opdracht het burchtterrein om te vormen tot een park. Hij kiest voor een simpele basisvorm met een centrale ruimte. Voor de St. Nicolaaskapel houdt hij een specifieke plek vrij, terwijl de eye cather binnen het park de Barbarossa-ruïne is. Zocher creëert een rondgang om de centrale ellipsvormige ruimte (gazon) en aan de buitenkant van het park. Zichtlijnen vanuit de centrale ruimte met de omgeving zorgen voor het contact met de omgeving. Voor Zocher is het park de groene belichaming van de burcht, maar gelijktijdig beschouwt hij het park als onderdeel van de omgeving. De burchtassociatie wordt bereikt door de beplanting van hoogopgaande (Italiaanse) populieren. Het parkontwerp van Zocher kent geen lang bestaan en verliest al snel zijn oorspronkelijkheid. In 1826 worden de eerste verfraaiingen aangebracht waaronder bloemperken op het oude gazon. Er komt een kastanjelaan vanaf het Valkhof richting Kelfkensbos die de oorspronkelijke lijnen doorbreekt. In 1832 krijgt Hendrik van Lunteren de opdracht tot aanleg van een nieuw park. Er wordt een kleine strook grond gekocht aan de Rozemarijngas om een verbinding mogelijk te maken met de Belvédère 33 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

34 na Chr Boven: Verwijzingen naar het verleden. 1: Bebouwing rond Stratenmakerstoren 2: Straatje Lange Baan 3: Plek en richting Valkhoftrappen en muur. Deze zijn een restant van de verkaveling van net na afbraak van de burcht 4: Groen gebied/ park (functie en groene invulling in plaats van de rode burcht). Van het ontwerp is niets meer terug te vinden, noch van de D-vorm (vandaar stippellijn). Wel van het principe rondgang en enkele karakteristieken zoals uitkijken over de Waal, zichtlijnen e.d. 5: Spoorwegmonument in combinatie met open ruimte Onder: Bij de renovatie van 1984 zijn enkele elementen van het oorspronkelijke ontwerp van Zocher weer herkenbaar gemaakt. Duidelijk te zien is de open middenplek met een buitenrand van geboomte. Het contrast tussen open en besloten is in de loop der tijd kleiner geworden. De rondgang en de zichtlijnen zijn ook enigszins aanwezig. De foto dateert van vlak vóór de bouw van Museum het Valkhof (1997). Linksboven: Bij de verdere woninguitbreidingen wordt de Stratenmakerstoren opgenomen in een rijtje huizen zoals dat er nu ook nog staat. De Voerweg krijgt er nog een statig pand bij en het burchtterrein wordt verkleind voor het bouwen van een villa en sociëteit. Op deze tekening die is gemaakt vóór de afbraak van de burcht, is de perceelsverdeling te zien die de D-vorm van het toekomstige park al min of meer bepaalt. Rechtsboven: Dit monumentale pand siert de hoek Waalkade/ Valkhoftrappen en grenst aan de achterzijde aan de Lange Baan. Een straatje dat nu vooral als achterkant functioneert. Linksmidden: Bebouwing aan de Lange Baan. 34

35 DE VERLICHTING - VAN ROOD NAAR GROEN 35 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

36 R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z PARKEN Van rood naar groen De sloop van de burcht eind achttiende eeuw is in feite het startteken voor de transformatie van rood naar groen. De Valkhofheuvel herneemt de natuurlijke betekenis die ze oorspronkelijk had, al wordt het groen nu in een cultureel jasje gestoken. Hoewel het park aanvankelijk een betrekkelijk klein deel van de Valkhofheuvel beslaat, wordt het snel uitgebreid en neemt de hoeveelheid vierkante meters groen ook in latere perioden gestadig toe. Na de ontmanteling van de vestingwerken wordt zelfs een groene invulling gegeven aan een deel van de Waalkade. Het groen herstelt de oorspronkelijke verbinding met de Ooypolder en oost- Nijmegen die jarenlang is afgesneden door de steeds verder uitdijende vestingmuren Het eerste parkontwerp (1813) voor het Valkhof is van de landschapsarchitect J.D. Zocher senior. Structuurbepalende elementen van het plan zijn de zichtlijnen, een rondgang, een open ruimte en een slingerpaadje. De zichtlijnen concentreren zich op karakteristieke punten in Nijmegen (Stevenstoren) en buiten Nijmegen (kerktoren Arnhem). Van groot belang zijn ook de zogenaamde follies (St. Nicolaaskapel en Barbarossa-ruïne) en niet te vergeten de Italiaanse populieren die als rondgang functioneren en symbool staan voor de massaliteit van de burcht. Zocher zou struikgewas hebben gekozen als onderbeplanting van de populieren. Een slingerpaadje door het struikgewas maakte volgens hem de beleving van de natuur heel direct. De St. Nicolaaskapel is in het plan van Zocher de blikvanger van de omgeving. Het tweede parkontwerp (1832) voor het Valkhof is van landschapsarchitect Hendrik van Lunteren (1832). Deze ontwerper krijgt de opdracht een nieuw plan te tekenen voor een beduidend groter oppervlak dan het oorspronkelijke Valkhofpark. De ontwerptekening van Van Lunteren is niet meer te traceren, maar een kaart uit 1826 geeft nog redelijk veel informatie. In het plan van 6 Van Lunteren wordt het park opgedeeld in niervormige, boonvormige, hartvormige delen en vrije interpretaties hiervan. De paden veranderen en lopen nergens meer parallel. Hier en daar ontstaan kleine pleintjes. Het gazon vóór de ruïne blijft intact. In 1836 zorgt een grote storm voor veel schade in het park. Bij het herstel worden de perkvormen van Van Lunteren verder afgerond. De paden veranderen in brede slingerpaden. De Barbarossa-ruïne wordt zowel door Zocher als Van 7 36

37 O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E PARKEN tekent Rosseels een villapark op de plaats van het huidige Hunnerpark. Hoewel het plan prijswinnend is, heeft het stadsbestuur van Nijmegen zo zijn bedenkingen en wordt het plan verworpen. 5 Het plan dat wel is uitgevoerd, dateert waarschijnlijk van In de ontwerpen van Rosseels speelt de routing een belangrijke rol. De paden brengen oude verbindingen opnieuw tot stand en nodigen tot een wandeling uit. Opvallend is de verbinding Kelfkensbos- Hunnerpark-Trajanusplantsoen richting het groen van de Batavierenweg. Onderlangs vallen de routes Voerweg- Belvédère-Ubbergen op en er is zelfs een kaarsrechte Hunnerweg met de nodige beplanting. 8 Lunteren beschouwd als één van de zogenaamde follies in het park. Het thema vergankelijkheid wordt begin negentiende eeuw tot kunst verheven en dat heeft tot gevolg dat Zocher kiest voor een beplanting van treurwilgen rond de ruïne, terwijl Van Lunteren de ruïne laat begroeien met diverse klimplanten. Bij de illustraties: 1: De Barbarossa-ruïne, gebruikt als follie in verschillende ontwerpen. 2: De St. Nicolaaskapel als blikvanger van buiten het gebied. 3: Plan van Rosseels om het gebied tot villapark te maken. 4: In het Zocher ontwerp dient de populierenbeplanting als verwijzing naar de massa van de burcht. 5: Na de ontmanteling wordt tweede omwalling aan de noordkant afgebroken om vervolgens een brug te slaan van de onderbroken muur naar de Belvédère. De transformatie is onderdeel van het ontwerp voor een nieuw park: Het Hunnerpark. 6: 1903 situatie Hunnerpark. 7: 1926 kaart van het parkontwerp van Van Lunteren uit : 1813 het eerste parkontwerp van Zocher. Rond 1878 krijgt de tuinarchitect Pierre Livin Rosseels de opdracht voor het tekenen van een uitbreiding van het Valkhofpark rond de Voerweg. Enkele jaren later maakt hij diverse ontwerpen voor het Hunnerpark. In 37

38 na Chr Boven: Ontwikkelingen in het verleden. 1: Uitbreiding Valkhofpark 2: Aanleg Hunnerpark 3: Restant Stadsmuur 4: Voetbrug naar Belvédère 5: Voetbrug tussen Valkhofpark en Kelfkensbos 6: Oostkant singelplan 7: Groene invulling Waalkade Rechtsmidden: Belvédère kort voor de ontmanteling. Een vaste verbinding en relatie met de Hunnerpoort. Rechtsonder: Belvédère kort na de ontmanteling. De wal is ingekort en de behuizing langs de Voerweg is zichtbaar. 38

39 DE 19E EEUW- ONTMANTELING EN STADSUITLEG De Vestingwet van 1874 luidt de ontmanteling zoveel mogelijk benut waardoor definitief wordt in van de vestingwerken rond Nijmegen. Met afgerekend met de gesloten compositie van Zocher. uitzondering van het fort Krayenhoff en de forten Het park opent zich nu zowel naar het noorden Boven en Beneden Lent mogen alle vestingwerken als naar het zuiden. Ook in deze periode worden tot de grond toe worden afgebroken. In grote verschillende verfraaiingen geïntroduceerd die lijnen gebeurt dat ook. Het bewonersaantal van tevens functioneel zijn. Zo wordt er een voetbrug de stad is in de achterliggende eeuwen in hoog gebouwd om het Valkhofpark en Kelfkensbos op tempo gegroeid en de roep om stadsvoorzieningen een goede manier te verbinden. De vestingmuur en meer woningbouw is groot. Bij de afbraak achter het Kelfkensbos wordt doorbroken voor van de vestingwerken wordt een uitzondering een toegang naar het Hunnerpark die vervolgens gemaakt voor muurdelen en enkele torens aan ook weer wordt overbrugd. zowel de oost- als westkant van Nijmegen. Deze relicten worden opgenomen in het nieuwe Kronenburgerpark (west) en Hunnerpark. In 1878 ligt er een stadsuitbreidingsplan op tafel van de stadsingenieur van Groningen, Bert Brouwer. De uitgangspunten van het plan zijn nu nog goed herkenbaar. Het gaat door het leven als het singelplan, afgeleid van de dominante hoofdstructuur van groene singels met aan de uiteinden de twee parken. De sloop van de stadswallen heeft grote gevolgen voor de Valkhofheuvel en omgeving. Door de uitbreiding van het Valkhofpark en de aanleg van het Hunnerpark ontstaat er een doorgaande groene route langs de Waal en is het contact met de Ooypolder hersteld. Alhoewel er ten oosten van de Valkhofheuvel aanvankelijk nog wat huizen worden gebouwd, verdwijnen die ook weer binnen enkele decennia. De bebouwing langs de Voerweg verdwijnt en de inmiddels tot krotten verworden woningen in de Rozemarijngas maken plaats voor de tuin van het Benedenhof. Voor het Valkhofpark wordt een uitbreiding getekend door Pierre Livin Rosseels. De architect heeft eerder met succes het ontwerp voor het Kronenburgerpark en het parkje op het Keizer Karelplein getekend. Rosseels staat ook te boek als ontwerper van het Hunnerpark dat in 1885 wordt ontworpen. De door Rosseels ontworpen parken kenmerken zich door de niveauverschillen, uitkijkjes over vrije gazons door middel van eilanden van struiken en alleenstaande bomen. De hellingen van de Valkhofheuvel worden 39 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

40 na Chr Boven: Verwijzingen naar het verleden. 1: Ligging Waalkade en vluchthaven 2: Ligging groen Hunnerpark (resten), uitbreiding Valkhofpark (deels) en groene hellingen (resten) en enkele paden uit groene aanleg 3: Ligging nieuwe Ubbergseweg 4: Ligging verkeersplein (hart Trajanusplein) 5: Structuur stadsuitleg + singels 6: Ruimtelijke ligging Belvédère 7: Bebouwing bij het meertje 8: Voormalig tramhuisje (kiosk) (Gemeentelijk monument) 9: Beelden 4 jaargetijden (Rijksmonument) 10: Standbeeld Canisius (Rijksmonument) 11: Voetbrug met hek over Voerweg (Rijksmonument) 12: Voetbrug van wal naar Belvédère (Rijksmonument) Linksboven: Het hekwerk van de brug over de Voerweg. Rechtsboven: Het standbeeld van Canisius. Linksmidden: De 4 jaargetijden. Onder: In de plannen van Rosseels wordt de walmuur intensief gebruikt. Aan de zuidkant wordt de aarden wal deels verwijderd en worden er een paar bogen geconstrueerd als onderdoorgang. Aan de noordkant wordt de wal deels afgebroken om vervolgens een brug te slaan van de onderbroken muur naar de Belvédère. 40

41 DE 19E EEUW - ONTMANTELING & STADSUITLEG 41 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E

42 R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z MONUMENTEN Status plangebied Binnen het plangebied hebben we te maken met de status van Beschermd Archeologisch Monument, Rijksmonument, Gemeentelijk monument en rijksbeschermd stadsgezicht. Dat heeft verschillende consequenties voor ontwikkelingen binnen het gebied. Identiteitsbepalende objecten Het Archeologisch rijksmonument strekt zich uit over een belangrijk deel van het plangebied. In formele zin moet er binnen dit deel van het gebied rekening worden gehouden met strikte beperkingen ter bescherming van het bodemarchief. In minder formele zin is niet uitgesloten dat de planvorming aanleiding geeft tot nader archeologisch onderzoek en dat er enige nuances kunnen worden aangebracht. Dit zal altijd afhangen van de aard van de ingreep. Gemeentelijk beleid is het bodemarchief zo min mogelijk te verstoren. Aandachtspunten voor beeldkwaliteitsplannen De status van Rijksmonument heeft zowel betrekking op losse elementen als op grotere eenheden zoals het Valkhofpark. De omschrijvingen van een aantal van deze monumenten zijn summier en in sommige gevallen niet onomstreden of enigszins onduidelijk. Dit heeft te maken met voortschrijdend inzicht en nieuw opgedane kennis (bijvoorbeeld door archeologische vondsten). Het is niet ondenkbaar dat transformaties in het plangebied in sommige gevallen aanleiding zijn voor aanpassingen in de beschrijvingen. [dit zal in de praktijk niet gebeuren want dit vergt een nieuw ministerieel besluit] Dit kan uitsluitend het gevolg zijn van goed overleg met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ). In drie specifieke gevallen is er sprake van de status Gemeentelijk monument. De omschrijvingen van deze drie onderwerpen zijn duidelijk. Voor een uitgebreide verwijzing van de individuele beschrijvingen is informatie aanwezig bij bureau Archeologie en bureau Architectuur en Monumenten. Het monumentenregister is via de gemeentelijke website te raadplegen: Aangezien alle ruimtelijke ingrepen gevolgen kunnen hebben voor het aanzien van het stadsgezicht, is de Commissie Beeldkwaliteit in deze de aangewezen partij om een oordeel te geven over de al dan niet aanvaardbare gevolgen voor het Beschermd stadsgezicht. Bij wijziging van het bestemmingsplan heeft de Rijksdienst voor de Monumentenzorg eveneens een adviserende rol. Het plangebied maakt in dit kader onderdeel uit van de het Beschermd stadsgezicht benedenstad. 42

43 O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E R M E Z Z O I N T E MONUMENTEN n Kiosk o Museum het Valkhof p Belvedère q Waalbrug (bron: Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit) Beschermd stadsgezicht Toetsingsniveau; Vanwege de rijke historische gelaagdheid van de benedenstad en de betekenis van het woongedeelte, het Kronenburger- en Hunnerpark en het Valkhof, geldt voor de gehele benedenstad het bijzondere toetsingsniveau (bron: Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit). Identiteitsbepalende objecten; l St. Nicolaaskapel m Barbarossa ruïne Aandachtspunten voor beeldkwaliteitplannen; Het met D gemarkeerde gebied is gekwalificeerd als beschermingsgebied van een bijzonder niveau. Toetsingscriteria voor dit gebied sluiten aan bij het geldende Beschermd Stadsgezicht Benedenstad en stellen aanvullend enige specifieke criteria die betrekking hebben op het groene karakter van het Valkhof en het Hunnerpark; Aandachtspunten zijn Het hoogteverschil, het uitzicht en het groene karakter van dit deelgebied zijn bepalend voor de kwaliteit van deze omgeving, die als inspiratiebron dient voor architectonische invullingen In de nieuwe situatie moet het park weer één geheel vormen, nieuwbouw mag geen fragmentatie van het stadsbeeld teweegbrengen Van nieuwbouw of van wijzigingen aan gebouwen wordt verwacht dat ze een bijdrage vormen aan het specifieke parkkarakter, gedacht kan hierbij worden aan materiaalgebruik, beschoeiing, erfafscheidingen en de indeling van het gebouw t.o.v. de straatzijde enerzijds en de parkzijde anderzijds De gebouwen manifesteren zich als losse objecten in een groene omgeving, vrijstaand en alzijdig, paviljoenachtig, en zorgvuldig gesitueerd zodat rondom sprake is van een groen karakter Het met F gemarkeerde gebied is gekwalificeerd als beheersgebied van een bijzonder niveau. De toetsingscriteria onderkennen het landelijke karakter van dit gebied; Aandachtspunten zijn: Het gebouw en de openbare ruimte worden in samenhang ontworpen. Hierbij dient rekening gehouden te worden met de omgeving en in het bijzonder met landschappelijke elementen Het open en groene karakter van dit deelgebied is bepalend voor architectonische invullingen; het uitzicht 43