VERNUFTELINGEN IN HOUT De rol van de molenmaker in de overgang van wind naar stoom in de Zaanstreek. Jur Kingma

Transcriptie

1 VERNUFTELINGEN IN HOUT De rol van de molenmaker in de overgang van wind naar stoom in de Zaanstreek. Jur Kingma Gilde van Vrijwillige Molenaars afdeling Noord Holland 10 april 2015

2 Waar ga ik het over hebben? Het Noorderkwartier als molenland Het houten tijdperk Vernuftelingen in hout Opkomst van de Zaanstreek Komst van stoomaandrijving. Verstoming van molens Nieuwe stoomfabrieken Niet alleen de aandrijving veranderde

3 Noorderkwartier in 800 Een uitgestrekt veengebied dat nauwelijks was bewoond. De Romeinen kwamen tot Het Y.

4 De middeleeuwse wereld Feodaal stelsel Het domein staat centraal in de landbouweconomie Allebei niet sterk in Holland. Graaf Floris V kocht medewerking van de inwoners met belastingvrijdom etc De West-Europese kustvlakten werden in cultuur gebracht. Noorderkwartier: Veenbulten werden ontwaterd. Veen werd verbrand voor zoutwinning Turfwinning

5 Ontstaan van het veenweidengebied De daling van het maaiveld in de loop van de eeuwen. Ontwatering, uitdroging, inklinking en oxidatie In de middeleeuwen toenemend wateroverlast Bodemdaling 4 meter in 6 eeuwen

6 Zo zag het Noorderkwartier er rond 1350 uit Zanddijk bij Noord- Bakkum Abdij van Egmond Waterlandse ringdijk gereed Nieuwendijk bij Alkmaar eerste waterschap ingesteld door Graaf Willem I - 13 e eeuw Westfriese omringdijk 126 km Dam in Zaan - Rond 1350 grootste deel Noorderkwartier omdijkt.

7 Een nieuwe vaarroute door Holland: 1544 Toenemende wateroverlast: bevel tot sluiting zeegaten bij Edam en Nieuwendam Hondsbossche sluis in de Hogendam te Zaandam. Zaandam wordt de toegangspoort tot het Noorderkwartier. Watertransport is goedkoop

8 Plattelandseconomie in de Noorderkwartier 16e eeuw Beschuitbakkerij Linnenblekerij Stijfselmakerij Visserij Veeteelt Zeevaart Binnenvaart

9 Watermolen was Romeinse uitvinding De watermolen komt uit het Romeinse Rijk en kende in de Middeleeuwen een grote verspreiding in Europa. De watermolen werd in de Middeleeuwen gebruikt voor andere bewerkingen zoals: vollen van wol, pletten van oliezaden, stampen van lompen in papierfabricage etc.

10 Het Houten Tijdperk Villard d' Honnecourt tekende in het begin van de 13e eeuw een Middeleeuwse zaagmolen op waterkracht. Dit is een klopmolen met een nokkenas en een tak als veer. Symbool van het Houten Tijdperk.

11

12 Hout: universeel constructiemateriaal en grondstof Brandhout Huizen, Kerken Schepen Molens. Werktuigen Wagens Wapens Boerderijen Bruggen, kranen Bleekassen Huisraad Houtskool Eeuwen later: Mijnstuten, telegraafpalen, dwarsliggers, houtslijp voor papierfabricage

13 De grote houten middeleeuwse machine: de standerdmolen De windkorenmolen ontstond in de ontginningsgebieden van de Westeuropese kustvlakte. Andere belangrijke uitvindingen uit de Middeleeuwen zijn de drukpers, het spinnewiel, het buskruit en het uurwerk.

14 Verspreiding van windmolen in de West-Europese kustvlaktes De oudste vermeldingen komen begin 11 e eeuw uit het huidige Frans Vlaanderen. Rond 1180 windmolens in Vlaanderen, Normandië en East Anglia. Nederland: 1221 Willemskerke, 1240 Merum, 1253 Langerak. Het waren korenmolens die meel maalden voor de lokale markt (bakkers). Ze maakten deel uit van het feodale economisch systeem van de landheren en kloosters

15 Oudste molens in Noord Holland Haarlem 1274 Jisp 1321 Oudste poldermolen 1408 bij Alkmaar Door de Spanjaarden zijn in Zaanse korenmolens vernield Latere innovatie Oud Hollandse tuigage/wieken

16 De eerste Hollandse Molenmakers 1320 meester Heyneman ging voor de graaf van Holland naar Dordrecht om een nieuwe maalsteen voor de korenmolen van Beverwijk te kopen. Eerste Hollandse poldermolen in 1407 in de buurt van Alkmaar gebouwd door de Alkmaarse timmerlieden Pieter Aerentsz., Dammas Jansz. en meester Govert.

17 Torenmolens kwamen later Kasteeltorenmolens Muurtorenmolens Vrijstaande dorpsmolens Geervliet 1382 Wijk bij Duurstede 1382? Huissen 1380? Didam 1408

18 Bovenkruiers; houten torenmolens in de eerste droogmakerijen 1527 Achtermeer bij Alkmaar droog gemaakt. Aanvankelijk wipmolens later binnenkruiers afgeleid van torenmolen De eerste Hollandse poldermolens bij droogmaking van de Berger- en Egmondermeer. Staartkruiing vanaf 1607

19 Bouwers van Poldermolens 1545 meester Jacob uit Delft bouwde poldermolens voor polder Grootslag bij Enkhuizen. Droogmaking Beemster: Het ontwerpbestek was van de molenmakers Jacob Meusz uit Den Haag en Dirck Jansz uit Hoorn. Inschrijving op 31 december Er waren 16 inschrijvers. Ze waren afkomstig van de stad Delft tot het dorp Mastenbroek.

20 Twee typen poldermolens: bovenkruiers en wipmolens

21 Landschapsontwikkeling in Noorderkwartier leidde dus tot: Een stelsel van efficiënte watertransportwegen. Veel kennis en ervaring op het gebied van molenbouw door de bouw van poldermolens. Timmerbazen/molenmakers waren over het hele gebied van de Noordelijke Habsburgse Nederlanden en later de Republiek actief.

22 De vernuftelingen van de handschriften zoals Leonardo da Vinci en Villard d Honnecourt 1511 eerste uitgave Vitruvius: Re Architecture 1556 Agricola: Re Metallica Renaissance

23 Hollandse vernuftelingen Ridder Albert de Veer Cornelis Drebbel Jan van Scorel Simon Stevin Jan Adriaansz Leeghwater Cornelis Corneliszoon

24 PAUZE: 20 minuten Straks verder over de vernuftelingen in hout

25 De vernufteling Cornelis Corneliszoon van Uitgeest Hij vond een manier uit, om de roterende beweging van de wieken om te zetten in een lineaire, een op en neergaande beweging van ramen, waarin hij zaagbladen bevestigde. Hij ontving voor de uitvinding van de Staten van Holland in 1593 een octrooi voor 12 jaar.

26 Andere uitvindingen van octrooien o.a. voor kollerstenen en een rosmolen. Cornelis Corneliszoon

27 Begin Gouden Eeuw veel molenoctrooien 1589 Ridder Albert de Veer: houtrasprosmolen 1589 Jan Maertsz uit Jisp meelbuilmachine 1598 Ellert de Veer rosmolen met balanspompen 1600 Pauwels Corneliss en Pieter Pieterss windmolen met verticale as 1601 Cornelisz in Sanredam zaagmolen zonder krukas

28 ALKMAAR als oudste centrum van de Industrie windmolens Bovenkruier poldermolen oliemolen 1582 papiermolen 1586 hennepklopper 1581 volmolen 1595 houtzager 1593 Industriemolens werkten niet voor de lokale markt. Ze deden andere bewerkingen dan het malen van meel. Men betaalde alleen windbelasting; de windbrief. Geen feodale molendwang.

29 Diffusie van molenmakerskennis Windoliemolen kwam uit Vlaanderen naar Holland Adaptatie van bewerkingen uit water- en rosmolens in windmolens. Inspiratie van waterpapiermolens uit Duitsland, waterzaagmolens in Ryfylke district Noorwegen, watervolmolens en rosmolens met kollerstenen voor ertsbewerking uit Saksen etc.

30 Geleidelijke verdwijning van de standerdmolen in Zaanstreek Kaart van Jisp in 1668 Bovenkruiers en standerdmolens

31 Industriemolens aan de Zaan 1596 zaagmolen Oostzaandam 1600 hennepklopper Krommenie 1601 oliemolen Zaandijk 1602 verfhoutmolen Zaandijk 1604 Bovenkruier houtzaagmolen 1605 papiermolen Zaandijk

32 Aantal industriemolens in Het Noorderkwartier jaar Zaanstreek Vier steden* Rest Zaanse aandeel in industriemolens Repuliek in %. In Noorderkwartier 67% * Purmerend+Edam+Monninkendam+Alkmaar

33 1680 Oost- en Westzaandam

34 De Zaan als transportweg De hoofdverkeersader was de Zaan met beurt- en veerschuiten, wilde vaart. Vlotten, boeiers, tentjachten, etc. Loodrecht daarop talloze sluissloten. Sluizen waren verkeersknooppunten De sluissloten stonden in verbinding met talloze sloten en vaarten in het veenweidengebied

35 In Wormerveer, Wormer en Zaandijk stonden veel molens aan oevers van de Zaan omdat de oudere woonkernen verder van de Zaan af lagen en de oevers nog onbebouwd waren. De bebouwing van de zuidelijke Zaanoevers bestond grotendeels uit woonhuizen en pakhuizen. De molens stonden in het Oostzijderveld, het Westzijderveld, het Guisveld en de bannen van Wormer, Jisp en Neck: het gebied van de veenweiden. Een molenrijk in een zoetwater dokkensysteem

36 Spectaculaire groei van het aantal windmolens van 1630 tot Banne Westzanen = Koog aan de Zaan + Zaandijk + Westzaan + Wormerveer: 35 windmolens. 13 oliemolens, 16 zaagmolens 3 papiermolens. Hele Zaanstreek 109 windmolens 1729 Koog 43 windmolens Zaandijk 29 windmolens Koog 10 olie- en 10 zaagmolens Zaandijk 7 oliemolens en 3 tabaksstampers Banne Westzaan: Hele Zaanstreek 630 windmolens

37 Molens aan de Weelsloot in Koog aan de Zaan 1620 oliemolen Het Pink 1637 oliemolen Het Kieft 1660 balkenzager Het Roode Kalf 1685 pelmolen Het Oude Big 1694 verfmolen Het Gekroonde Zeepaard 1697 pelmolen Sint Jacob 1703 veerzager De Koot 1712 pelmolen Het Kloen 1719 pelmolen Glazemaker 1728 pelmolen De Jonge Wildeman 1747 pelmolen De Matsman In 125 jaar elf windmolens gebouwd

38 Zaandijk inwoners 268 huizen 20 molens 1 molen op 75 inwoners werkgelegenheid ? 1811 Zaanstreek inwoners De vier steden Noorderkwartier inwoners

39 Scheepsbouw en houtzagerij 1630: 53 zaagmolens. 1731: 256 zaagmolens. 1795: 144. Er ontstond een nauwe relatie tijdens houtzagerij, scheepsbouw en walvisvaart.

40 De oorsprong van de houten pakhuizen: vakwerkhuizen en scheepsbouw

41 Soorten Zaanse pakhuizen. Het houten juk als basis eenheid

42 Vele toepassingen van de houten schuren Opslag van granen. Opslag van oliezaden. Schuren om gezaagd hout te drogen. Opslag van lompen voor papiermolens. Schuren om papier te drogen. Opslag van papier voor verkoop. Opslag van kalk, mineralen en verfhout voor verfmolens. Droogschuren voor stijfselbereiding. Droogschuren loodwitmolens

43 Zaanse industriemolen: staartkruier op een houten pakhuis. Centrale krachtbron + werktuigen + opslag.

44 Innovaties in Zaanse molens: 1. Paltrok houtzaagmolen Eigenlijk een standerdmolen met zaagramen. Draait op een standerd (koningstijl) en een bakstenen ring (met kruirollers) Octrooi waarschijnlijk uit 1595 (Franck Jansz van Hoorn)

45 Innovaties in Zaanse molens: 2. Verfhoutraspmolen

46 Nokkenas met vallende beitels. In gebruik in papiermolens, verfmolens, snuifmolens. Kapperij

47 Innovaties in Zaanse molens: 3. De Vergulde Bijenkorf. In 1674 ingericht als witpapiermolen arbeiders, arbeidsters en kinderen vonden werk op zo n molen. Hollander Witpapiermolens

48 Innovaties in Zaanse molens: 4. Symen Jansz 1639 Pelmolens

49 Kwaliteitsverbetering door mechanisatie Witpapierfabricage Zeildoekfabricage Verfstoffabricage Gortpellerij industriemolens 286 pakhuizen.

50 De katoenspinnerij als model voor de moderne fabriek Watermolen is basis van fabriek in Engeland. Windmolen basis van fabriek in de Zaanstreek Richard Arkwright

51 Newcomen vuurmachine was een pompwerktuig 1712 mijnpomp van Thomas Newcomen: Vuurmachine = atmosferische stoommachine

52 Stoom in de fabriek: molenmaker John Smeaton ( ) Verbeterde de stoompomp van Newcomen, de windmolen en de watermolen.oa. Gietijzeren molenassen. Experimenteerde met stoomaandrijving in watermolens: pompte met stoompomp water in de molenvijvers terug. Stichter van de eerste Engelse ingenieursvereniging Bezocht Holland en de Zaanstreek in 1756

53 John Smeaton verfhoutrasp Engels patent 1756! De Hollander maalbak werd overal in Europa en zelfs in de USA gekopieerd. Pelmolen werd nagebouwd in Schotland. Talloze Zaanse molenmakers vertrokken naar het buitenland om daar zaagmolens, papiermolens of oliemolens te bouwen.

54 James Watt en de verbetering van de Newcomen machine Systematische experimenten met stoom. Condensatie in apart condenstatievat (condensor). Dubbele werking van stoomkracht. Omzetten van stoomkracht in roterende beweging. Parallellogram voor de geleiding van de zuigerstang

55 Nederland verstoomt langzaam 1807 Koperpletterij van Heus Amsterdam 1810 droogmakerij Mijdrechtse Poel 1819 stoomgemaal Arkelse Dam 1824 wolspinerij Pieter van Dooren in Tilburg

56 Stoom in Noord Holland 1810 Mijdrechtse Poel 1816 Engelse s.s. Defiance op het Y 1824 stoompomp marinedok Den Helder 1825 overstromingen Waterland en Wijde Wormer; 7 stoompompen van Cockerill uit Luik 1827 stoomboot Mercurius Amsterdam - Zaandam

57 Stoom komt naar de Zaan Het Groot Noord- Hollands kanaal in 1824 geopend opening Wormerveerse zeehaven in Kogerpolder. Zaanse verstoming begint in Noordelijke Zaanstreek

58 Het drama van het Fortuin Deze papiermolen werd in 1838 verstoomd. Drama door onkunde bij leverancier Roentgen. Te vroege innovatie. Maalbakken werden weer aangedreven door windmolen. Niet economisch Brandstof turf

59 Stoom een succes: Papierfabriek de Eendracht De stoommachine dreef vanaf 1845 de papiermachine aan. De Windmolen dreef tot 1892 de nieuwe maalbakken aan. De fabriek, een soort Palladiaanse villa, staat tussen de houten droogschuren.

60 Onder architectuur gebouwd Stoomolieslagerij de Liefde in 1850 en de stoomrijstpellerij De Nijverheid in 1853 zijn ontworpen door de Zaandamse stadsarchitectingenieur L.J.Immink ( )

61 L.J.Immink ( ) Stadsarchitect-ingenieur van Zaandam. Bouwde scholen, kerken, de gasfabriek, sluizen, huizen en fabrieken. Ontwierp stadsuitbreidingen. Directeur stadstekenschool o.a. voor molenmakers Leermeester van Dolf van Gendt ( o.a. Concertgebouw Amsterdam)

62 1853 stoomrijstpellerij De Nijverheid

63 De meelfabriek en de oliefabriek delen de stoommachine De Tijd 1857 De Vlijt 1860 Vier pakhuizen Bouwer molenmaker Gorter

64 Wind en stoom naast elkaar Zoals in Engeland waterkracht en stoomkracht lang naast elkaar bleven bestaan gebeurde dat in Nederland met windkracht en stoomkracht.

65 Nieuwe vormen van industrie De chocoladeindustrie kende een grote groei door de bescheiden toename van de welvaart van grote delen van de bevolking. De verstoming van de Zaanstroom in eerste rijstpeller Patentolie, lakstokerij etc

66 Verstoming leidde tot veel knelpunten Transmissie Constructie van gebouwen Brandgevaar Schaalvergroting Intern transport Werktuigen. Stof Arbeid Opslag

67 Transmissie via gaandewerk Aanvankelijk rechtstreek op het gaandewerk van de molen. Dit is een tekening uit het gaat hier om een petroleummotor. Later kwam het drijfwerk.

68 Transmissie met gietijzeren assen en kamwielen. Later riemen en drijfwerk

69 De eerste stoommachines stonden in de fabriek

70 Machinekamer komt later buiten de fabriek te liggen

71 Brandveiligheid

72 Schaalvergroting verf

73 Schaalvergroting houtzagerij

74 Continue uitbreiding vanaf 1880 Uitbreiding rijstpellerij De Unie (1876) in 1891

75 Intern transport, verticaal transport

76 Andere werktuigen

77 Hydraulische oliepersen 1888

78 Continu papiermachine Papiermachine Schoolmeester

79 Stof :Cyclonen om zaagsel maar ook om stof af te zuigen 1878 explosie Washburn A mill: grootste meelfabriek ter wereld (Minneapolis)

80 Anders werken

81

82 Opslag: Steeds grotere pakhuizen

83 Andere krachtbronnen: Gasmotor De voormalige papiermolen de Jonge Voorn in Wormerveer omgebouwd tot rijstpelmolen later met eigen gasfabriekje en gasmotor.

84 Andere krachtbronnen: De dieselmotor Ombouw windmolen De Haan 1903: oliemotor patent Diesel

85 Meestal kleine stoommachines Verticale ketel volgens systeem van Marshall s uit Gainsborough Engeland. Veel in Zaanse stoomzagerijen gebruikt.

86 Aan een molen blijft men timmeren Molens vroegen veel onderhoud. Elk jaar staantijd voor reparaties. Geleidelijke invoering vernieuwingen: 1850 gietijzeren bovenassen ijzeren roeden 1870 Pletterij met gietijzeren rollen. (namaak uit Engeland?) 1870? IJzeren legger voor kollergang IJzeren steenassen in verfmolens Elk Zaandorp had een of meer molenmakerswerven. Soms werkten er wel 50 man.

87 Molenmakerijen

88 Stoomfabrieken de periode van de molenmaker-aannemers Molenmakers als Gorter, Boerendans en De Vries bouwden de eerste fabrieken volgens het model van architect Immink. Gorter ontwikkelde zelfs een soort standaardfabriek.

89 Gietijzeren kolommen in rijstpakhuis Indië in 1887 De molenmaker paste zich aan het ijzeren tijdperk aan. Het houten tijdperk werd het ijzeren tijdperk De molenmaker en het ijzeren tijdperk

90 Deze tekeningen gietijzeren kolommen komen uit het archief van molenmaker Gorter

91 De molenmaker als probleemoplosser bij de bouw van een fabriek

92 De molenmaker als werktuigbouwer Papiermachine De Schoolmeester gebouwd door lokale molenmaker. Engels/Amerikaans voorbeeld van afbeelding afzuiging in rijstpellerij.

93 Harp en schepperij

94 De molenmaker als aannemer

95 Reparatie, afbraak, aanpassing en wederopbouw van molens

96 1876 opening Noordzeekanaal Enige jaren later eigen Zaandamse zeehaven; grote aanvoer van hout en rijst. Nieuwe impuls, vooral voor de Zuidelijke Zaanstreek. Vanaf 1880 enorme groei op stoomkracht gebaseerde industrie

97 Elektriciteit het einde van stoom en molenmaker Van Gelder Wormer 1892 opwekking stroom voor verlichting elektromotor voor papiermachine, 1911 turboelektrische centrale Zaandam aan gesloten op Amsterdamse elektriciteitsnet 1915 Wormerveer aangesloten op Noordhollands elektriciteitsnet Rol molenmaker uitgespeeld

98 De erfenis Het huidige bedrijfsleven: ADM Cocoa, Gerkens, Tate & Lyle, Lassie, Forbo/Linoleum, AAK, Verkade etc Monumenten van bedrijf en techniek en maritiem erfgoed. 11 windmolens, houten pakhuizen, sluizen Zaanse Schans. Gerestaureerde fabrieken: de Adelaar, cacaotoren Boon, rijstpellerij Mercurius, gortfabriek Zwaardemaker, Verkade complex, Zaanwand Wormer Polak & Schwartz

99 Conclusies Evolutie en adaptatie vormde de basis van de industriële ontwikkeling in de Zaanstreek. Landschappelijke kenmerken hebben voor deel de industriële ontwikkeling bepaald. In het ontwikkelen en doorgeven van technische kennis hebben de molenmakers tot 1900 een belangrijke rol gespeeld. De overgang van windkracht naar stoomkracht betekende dat talloze nieuwe uitdagingen moesten worden opgelost.