Praktische opdracht Geschiedenis Ontstaan en ontwikkelingen van Venetië

Transcriptie

1 Praktische opdracht Geschiedenis Ontstaan en ontwikkelingen van Venetië Praktische-opdracht door een scholier 4066 woorden 4 november ,5 27 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Ontstaan en ontwikkelingen van Venetië Voorwoord Na een tijdje zoeken ben ik op het onderwerp Het ontstaan en ontwikkelingen van Venetië tot 1100 gekomen. We hadden zelf de mogelijkheid om een onderwerp te kiezen, maar ik wist dat als je mee wilde met de excursie naar Venetië dat je onderwerp daar dan ook betrekking op moest hebben. De keuze voor dit onderwerp was dan eigenlijk niet meer zo moeilijk omdat ik na eerder al eens in Venetië te zijn geweest bij mijzelf had gedacht hoe deze stad nou gebouwd was en hoe het nou kwam dat deze mensen op het water gingen leven. Ook had ik mij toen afgevraagd hoe het kwam dat we zigzaggend door de Lagune heen moesten. Dit was dus wat ik wilde onderzoeken en toen kwam de praktische opdracht voor geschiedenis. Na niet al te lang denken koos ik dit onderwerp en kon daarna gelijk aan de slag. Doordat ik al een aantal bronnen had meegenomen uit Venetië, boekjes die mijn ouders daar hadden gekocht, had ik al een goed globaal beeld van de hoe en waarom de mensen hiernaartoe zijn gegaan. Inleiding De geschiedenis van Venetië begint rond het jaar 400 na Christus. De mensen die zich in deze omgeving vestigden waren mensen van het vaste land die op de vlucht waren geslagen voor de invallende barbaarse stammen. Deze barbaarse stammen werden eerst nog tegen gehouden door het Romeinse rijk maar deze staat nu ook op het punt om te vallen (476 na Chr.). Bij deze stammen hoort ook Attila de Hun. Na de val van het Romeinse rijk zal Albion, koning van de Longobarden, ook een groot deel van Italië veroveren waardoor er nog meer mensen vanaf het vaste land naar de Lagune zullen vluchten om daar een nieuw bestaan te kunnen opbouwen. Toen de Longobarden zich in Pavia, Italië, gevestigd hadden, werd in Venetië rond het jaar 726 de eerste doge gekozen, Orso. Als Pepijn, zoon van Karel de Grote, door Noordoost Italië trekt, besluit de doge van Venetië een verbond te sluiten met Pepijn in 809. Hij vroeg aan Pepijn om een vloot vanuit Ravenna naar de Lagune te sturen om het gebied te beveiligen. In 810 probeert Pepijn Venetië te veroveren maar hij slaagt er niet in omdat de Veneti goed gebruik maken van de zee en haar zandbanken. Na de bedreiging van Pepijn en anderen daarvoor wordt besloten de hoofdstad van Malamocco naar de twee eiland Rivo en Alto te verplaatsen. Of afgekort Ri Alto. De daarop volgende jaren neemt de invloed van Venetië steeds meer toe in het gebied rond de Adriatische kust. Ze veroveren daar bepaalde gebieden en krijgen ook steeds meer handelspartners. Het gaat dus goed met Venetië. De stichting van Venetië Pagina 1 van 7

2 Het is iedereen bekent dat Venetië een oude stad is met een rijke geschiedenis. Ook weet iedereen dat de stad op palen is gebouwd. Tegenwoordig is het toerisme het belangrijkste in Venetië maar vroeger was het allemaal anders. We gaan nu terug naar de stichting van Venetië en zien hoe een klein eiland zich een plaats weet te verwerven bij de grootmachten in die tijd. Attila de Hun en de massale vlucht naar de Lagune Het begint allemaal bij de wankele toestand van het Romeinse rijk rond de 5e eeuw. Het is onrustig in het noorden van Italië en het Romeinse leger is niet meer in staat om alle invallen van barbaarse stammen en andere ongeregeldheden de baas te zijn. Ook tegenstanders van Rome weten dat en een van de grootste tegenstanders is Attila de Hun. Hij bezat een groot leger en trok hiermee door heel Italië en plunderde bijna overal waar hij kwam. Vele mensen rond het kustgebied van Venetië vluchten de Lagune in en gingen op eilandjes schuilen. Vanuit de verwoeste stad Padua trokken er veel mensen naar het huidige eiland Malamocco in de Lagune. De mensen die uit de stad Altinum kwamen settelden zich op Torcello en bouwden daar een nieuwe stad. Uiteindelijk werd Attila verslagen door een alliantie onder leiding van het Romeinse leger. Vele vluchtelingen trokken vanuit de Lagune weer terug naar het vaste land. Anderen bleven in de Lagune leven omdat ze op het vaste land toch bijna niks hadden. Wel is gebleken dat het water en de zandbanken een goede verdediging was tegen de vijand. Hier is dus de basis gelegd voor het ontstaan van Venetië. De Lombarden, onder leiding van koning Albion De Lombarden waren een West-Germaans volk die rond de oevers van de Elbe woonden. Dit volk trok steeds meer langs de oevers van de Elbe naar het zuiden tot ze uiteindelijk in 493 in het gebied kwamen waar nu het huidige Oostenrijk ligt. Na een paar verhuizingen komen de Lombarden, onder leiding van koning Albion, in April 568 Italië binnen. Hij liet de oude hoofdstad, Pannonia, achter voor de Avaren en probeerde met zijn volk een nieuw bestaan op te bouwen in Noord-Italië. De laatste restanten van het Romeinse leger, gevestigd in Ravenna, was geen partij voor de Lombarden en ze werden verslagen. Veel mensen van het platteland in de kuststreken wisten nog te vluchten naar de Venetiaanse Lagune en enkelen die de strijd met de Lombarden hadden gestreden en toch nog weg wisten te komen gingen ook naar de Lagune toe. In september van het jaar daarop waren grote steden in het noorden van Italië in de handen van de Lombarden gevallen. Het nieuwe Lombardijse koninkrijk was gevestigd met Pavia als hoofdstad. Velen van de vluchtelingen die richting de Lagune waren gegaan bleven daar nu, en trokken niet meer terug naar het vasteland. Nadat het koninkrijk van de Lombarden meer dan 200 jaar had bestaan, viel het rijk. Het werd in 774 verslagen door de Frankische troepen van Karel de Grote. Albion zelf werd eerder al vermoord in 573. Waarschijnlijk was hij vermoord door zijn vrouw Rosamund. Torcello Torcello is een klein eilandje dat ligt ten noorden van Venetië in de Lagune. Het eiland is omringd door vele zandbanken en het komt maar net uit boven het waterpijl. Hier op Torcello is de basis voor het latere Venetië gelegd. Op het eiland van Torcello kwamen de eerste grote groepen vluchtelingen binnen na de vele invallen in de 5e eeuw. Vooral nadat Attila de Hun de stad Altinum had verwoest kwamen er veel mensen naar Torcello. Deze mensen kunnen we dus de grondleggers van Venetië noemen. Toen de vluchtelingen op Torcello kwamen bleek het eiland een groot moeras te zijn. Deze moerassige grond blijkt wel erg vruchtbaar te zijn dus ze konden hier een nieuw bestaan opbouwen. De naam Torcello leidt van af van een oude poort van de stad Altinum, Torcellum. Deze poort was gericht op het westen van de Lagune, in de richting waar nu Torcello ligt. De naam Torcello is ook afgeleid van de vlaktes rond de Po. Pagina 2 van 7

3 Dit is ook logischer als je kijkt naar de tijden voor de Romeinen. Het woord Torcellum betekende toen waarschijnlijk: Plaats waar water overstroomt. Voordat de mensen van Altinum kwamen was het eiland ook al eens bewoont geweest in de vroegere tijden van het Romeinse rijk door rijke mensen uit Altinum en omgeving die daar hun grote villa s hadden geplaatst. Al het leven op het eiland was tussen de 5e en 6e eeuw verwoest nadat er een grote overstroming op Torcello had plaatsgevonden. In de loop van de 6e en 7e eeuw kwamen er langzamerhand weer nieuwe mensen op Torcello wonen. In 639 begon Isaac, de Byzantijnse gouverneur van Ravenna, met het bouwen van de kathedraal op het eiland. Dit gebeurde terwijl het bisdom van Mauro samen met de mensen van Altino, plaatsje ten noorden van Torcello op het vaste land, waren gevlucht naar Torcello voor de Lombarden die alles verwoesten op hun pad. De kathedraal is Byzantijns gebouwd en je kan er ook duidelijk zien dat het gebaseerd is op het katholieke geloof De kathedraal van Santa Maria Assunta; door alle muurschilderingen en kronieken die er zijn. De stenen voor de bouw zijn meegenomen door de vluchtelingen van bepaalde steden rond de Lagune. De vluchtelingen hebben dus hun eigen stenen meegenomen om een kerk op het eiland te bouwen. Vandaar dat je bij de kathedraal ziet dat het heel duidelijk uit verschillende stenen bestaat. Terwijl op Torcello iedereen dus katholiek was, was er op het vaste land door de Lombarden het Arische geloof dat de overhand had. Hier op Torcello bleef dus eigenlijk het christelijke geloof in leven voor Noord-Italië. De kathedraal werd herbouwd in 1008 en daarvoor was er ook al aan gewerkt door verscheidene bisschoppen. De ligging, indeling en kathedraal van Torcello Torcello is heel simpel ingericht maar toch is het ook wel weer speciaal voor een vroeger zo n grote plaats. Op Torcello zijn alle gebouwen rondom het centrum gebouwd. In het centrum stond dan de kathedraal. Alle gebouwen zijn in het centrum van Torcello gebouwd om op de omringende stukken grond geen risico te lopen bij overstromingen. De buitenste gebieden van Torcello liepen namelijk bij vloed onder en bij eb was het dan weer een nat en moerassig gebied. Ook de ligging van Torcello is ideaal. Torcello ligt namelijk diep in de Lagune. Hierdoor kunnen ze de aanvallen vanaf het water al van veraf zien aankomen. Het gebied rondom Torcello is erg overzichtelijk waardoor je dingen gemakkelijk kunt waarnemen en in geval van nood mensen kan alarmeren. Ook erg gunstig zijn alle zandbanken. De mensen op Torcello weten precies waar alle zandbanken liggen en hoe ze er langs moeten varen. Maar als de vijand of mensen van buitenaf er langs willen, dan weten ze de weg niet en komen ze al snel vast te zitten op één van de zandbanken. Voor de vijand is deze Lagune dus eigenlijk een hel, maar voor de Veneti is dit een zegen. Ook de indeling van de kathedraal is erg bijzonder. Voordat je de kathedraal binnenloopt moet je er eerst eens voor stilstaan, en dan valt het je op dat de vluchtelingen van het vasteland verschrikkelijk veel stenen hebben moeten meenemen om zo n kathedraal te kunnen bouwen. Als je de kathedraal binnenloopt valt als eerste de ruimte die het heeft op. Het is een grote open ruimte met banken. Tegenover die banken staat het altaar met de heilige Maria op de achtergrond. De doge Geen veilig gevoel op de eilanden Na het binnenvallen van de Lombarden en de grote vluchtelingenstroom naar de eilanden, voelden de mensen zich op de eilanden ook nog niet helemaal op hun gemak. De Lombarden konden redelijk overweg met varen en het zou ook zo mogelijk zijn om dwars door het gebied te navigeren. Maar steeds vaker Pagina 3 van 7

4 kwam de hertog van Friuli, Leupus, naar het Lagunegebied. Hij deed dit tijdens eb, en kwam dan te paard. Hij nam een groepje mannen mee en plunderde dan de kerken die in de omgeving waren. Hieruit blijkt dus dat vreemdelingen ook in staat zijn om naar de eilanden te komen door gebruik te maken van het bestuderen van de omgeving. De eerste doge en doel hiervan Venetië was rond de 6e en 7e eeuw een federatieve staat. De mensen voelden zich verenigd met elkaar omdat ze allemaal naar de eilanden waren gekomen terwijl ze waren gevlucht. Ze hadden dus dezelfde oorsprong en velen van deze mensen bleken ook dezelfde interesses met elkaar te delen. Maar ze merkten ook dat de Lombarden op het vaste land druk aan het plunderen waren en misschien ook wel eens naar de Lagune konden komen. Met dit gevaar voor aanvallen moest er een oplossing komen. In kwam de bisschop van Grado met het voorstel om de macht van Venetië te gaan centreren naar één persoon. Deze persoon zal dan de macht hebben over het gehele gebied van Venetië en hij zal ervoor zorgen dat het leven in het gebied dan in goede banen wordt geleid. Ze zullen hem de doge noemen, wat leider of hertog betekent. Iedereen werd snel bij elkaar geroepen en de eerste doge werd na stemmen gekozen. Doordat de doge werd gekozen door te stemmen kan men concluderen dat er in de Venetiaanse staat democratisch werd gekozen. Hierbij waren de Veneti hun tijd dus eigenlijk ver voor want in de andere gebieden zoals in die van de Franken, waren er koningen die de macht in handen hadden en de familie daarvan volgde hun op maar in Venetië werd er dus al democratisch gekozen. Hij zal dus zijn hele leven werken en hij neemt voortaan de laatste beslissingen voor Venetië. Deze eerste doge werd Paolo Lucio Anafesto, maar dit was niet officieel bevestigd en 30 jaar later werd de eerste echte doge gekozen, genaamd Orso Ipato. In het jaar 726 begon een onrustige periode in Italië en dus ook in Venetië. De reden hiervoor was dat de Byzantijnse keizer het had verboden om iconen en heilige afbeeldingen te gebruiken. Hierdoor botste de Italiaanse cultuur met die van het Byzantijnse, de orthodoxe Griekse leer. Deze opstandige tijd ging snel voorbij en in 727 werd de eerste doge,orso, gekozen. Toen Orso in 737 kwam te overlijden, werd hij op een democratische manier weer opgevolgd door de volgende doge. Aanval van Pepijn van Italië op Venetië Pepijn de Korte, al een drang naar Italië Pepijn de Korte is in 714 geboren als de zoon van Karel Martel. Hij werd samen met zijn broer Karloman opgeleid door de monniken van St. Denis, en van hieruit kregen ze de invloeden van de kerk mee in hun opleiding. Deze invloeden gebruiken ze later ook als ze regeren over de Franken. Als hun vader in 741 sterft moeten de broers samen zien te regeren over het gebied dat hun vader achterliet. Toen Griffon, de andere zoon van Karel Martel, ook nog eens een deel van het rijk opeiste raakte het rijk der Franken verdeeld. Pepijn en Karloman kregen ook nog eens van binnenuit het rijk tegenstand en hadden veel oorlogen. Maar al hun vijanden werden verslagen en de eenheid kwam weer terug in het rijk. Vlak voordat Karel Martel stierf in 741, had hij Sint Bonifatius de opdracht gegeven om de Frankische kerk te hervormen en daar vernieuwing in te blazen. Karloman stopte met het werk als leider van de Franken en ging het klooster in. Nu was Pepijn de enige heerser van het rijk. De enige waar hij nog van af moest was zijn stiefbroer Griffon en die had hij zo verdreven. Hij had nu het gehele rijk voor zichzelf en hij vond dat bij dit rijk ook een koning hoorde. Omdat Italië in de 8e eeuw last heeft van de Lombarden en zichzelf niet meer kan verdedigen roept paus Zacharias de hulp van de Franken in. De Franken beschermen Italië en weten de Lombarden te onderdrukken maar noch niet te verdrijven. Omdat Pepijn graag koning wilde worden vroeg hij het aan de paus of hij dat kon regelen. De paus kon hier niet onderuit omdat hij de bescherming van de Franken wilde Pagina 4 van 7

5 behouden. Pepijn werd dus gekroond tot koning. Toen hij eenmaal koning was werd hij niet veel later ook nog eens gezalfd door Bonifatius. Dit Frankische rijk werd geleid door Pepijn, maar ook nog eens door de kerk. De opleiding heeft dus ook een grote invloed gehad op het rijk. Pepijn de Korte stierf in 768 in St. Denis. Karel de Grote gaat richting Italië, Pepijn van Italië valt Venetië aan Karel de Grote is de meest invloedrijke leider van de Franken geweest. Hij is geboren tussen 742 en 747 en hij is gestorven in 814. Hij kwam aan de macht na het overlijden van zijn vader, Pepijn de Korte, in 768. Karel de Grote neemt de taak van zijn vader over en hij verdrijft de Lombarden na een tijdje zelfs uit Italië. Eerst worden de Lombarden teruggedrongen tot Pavia, en later jaagt Karel de Grote ze helemaal weg uit Italië. Pepijn van Italië is geboren als de derde zoon van Karel de Grote en had eerst de naam Karloman. Maar omdat zijn broer, Pepijn de Gebochelde, zich tegen Karel de Grote had gekeerd werd die verstoten uit de familie. En omdat er toch een Pepijn moest zijn werd Karloman het. Toen Karel de Grote het gebied van de Lombarden nog maar net had veroverd liet hij Pepijn meteen kronen tot koning van Italië. Toen er aan het einde van de 8e eeuw nog vele volkeren Italië binnenvielen kon Karel niet gelijk reageren, maar zijn zoon Pepijn sloeg alle aanvallen af en wist zelf nog verder door te dringen en de vijand nog verder terug te laten vluchten. In 809 werd door de Venetiaanse doge Oberlerio Antinori de hulp van Pepijn van Italië ingeroepen om de Lagune te beschermen tegen invallen. Pepijn plaatste daar een vloot vanuit Ravenna en verdedigde Venetië. In 810 echter probeerde hij Venetië te veroveren. De mensen uit de Lagune ondernamen meteen actie en onder leiding van Agnello Participazio werd de Lagune verdedigd. De plaatsen Chioggia, Palestrina, Grado en Jesolo waren al snel in handen gevallen van Pepijn. Maar toen werd Pepijn opgehouden door de Venetiaanse verdediging van het water. Hij wist niet hoe hij de hoofdstad Malamocco moest bereiken omdat de Veneti snel alle boeien en andere waterpeilmeters hadden verwijderd. Hier zie je dat de Veneti hun natuurlijke barrière goed hebben weten te gebruiken tegen de vijand. Na 6 maanden op de loer nog te hebben gelegen en met een ernstig verzwakt leger trok Pepijn zich terug. Pepijn stierf een paar maanden later. De Veneti zijn er wel achter gekomen dat Pepijn er dichtbij was, voordat hij de hoofdstad Malamocco had kunnen veroveren. Hierop werd besloten dat de hoofdstad werd verplaatst naar de eilanden Rivo en Alto. Of afgekort Ri Alto. De keuze voor deze eilanden is heel logisch. Ri Alto ligt dieper in de Lagune en is dus moeilijker te bereiken. Ook hebben de Veneti meer tijd om zich op te stellen voor de vijand. Op Ri Alto ligt nu het huidige Venetië. Van hieruit is een sterke republiek ontstaan die zich staande weet te houden voor wel meer dan 1000 jaar lang. Het gebied dat Pepijn van Italië had veroverd. Alleen Venetië, Malamocco en de eilanden dieper in de Lagune waren niet veroverd. Conclusie Een vluchtende menigte naar een moerassig eilandengebied Het begon allemaal met een paar kleine moerassige eilandjes. Een groot vlak landschap was er, met de zee op de achtergrond. De zee was er in deze omgeving in geslaagd om een bres te slaan in het vaste land. De zee bepaalde hoeveel grond er in haar inham mocht liggen. De huidige eilandjes van de Venetiaanse Lagune. Het was een verlaten omgeving waar de dieren samen leefden met de zee. Toen kwam er op het vaste land beweging. In het West-Romeinse rijk was het onrustig. Er waren vele invallen van barbaarse stammen en de mensen slachten elkaar daar af. Grote groepen mensen trekken weg voor Pagina 5 van 7

6 deze invallen en komen terecht in de moerassige Lagune met verscheidene eilandjes. Men vestigt zich daar, maar men kan het ook schuilen noemen. Deze gevluchte mensen leren net zoals de dieren in de omgeving leven met de zee. Als het weer wat rustiger wordt op het vaste land trekken vele mensen zich terug naar het vaste land. Maar enkelen blijven achter en zijn van plan om op deze eilanden een nieuw bestaan op te bouwen. Dit is een goede keuze geweest want na iets meer dan honderd jaar is het opnieuw onrustig op het vasteland. De Lombarden komen Italië binnenvallen en zijn van plan om daar te blijven. Meer mensen vluchten richting de Lagune en komen er al kleine nederzettingen tegen. Omdat de Lombarden zich nu voor een lange tijd op het land hebben gevestigd zijn de huidige vluchtelingengroepen ook van plan om hun bestaan nu opnieuw op te bouwen op de eilanden. Het eiland Torcello wordt het centrum van alle bezigheden en daar wonen op een bepaald moment ook meer dan inwoners. Eén sterke macht Toch begon men na een tijd op de eilanden te hebben gewoond, te twijfelen aan de veiligheid van de bescherming van het water. Dit had te maken met enkele plunderingen op de eilanden maar ook met het gevoel dat zij in staat waren het eiland te bereiken, dus dat de vijand dit ook wel eens zou kunnen. Daarom was het idee uiteindelijk dat de Veneti op een sterke manier geregeerd moesten worden. Daarom wordt er aan het eind van de 7e eeuw en begin 8e eeuw een doge gekozen. Het idee hiervan was om de macht van de eilandbewoners te centraliseren in één persoon. Deze doge werd democratisch gekozen en het is dus erg bijzonder dat dit toen al gebeurde. De doge is verantwoordelijk voor alle zaken de er gebeuren in het Venetiaanse gebied. De laatste grote aanval Nadat Pepijn de Korte naar Italië gaat om de Lombarden tegen te houden, doet hij dat niet alleen om de paus te helpen, maar ook om zelf koning te worden. Karel de Grote daarentegen komt naar Italië voor de paus, maar ook om zijn grondgebied uit te breiden. Pepijn van Italië wordt koning van Italië onder zijn vaders toezicht en die komt naar Italië om ook iets te veroveren. Pepijn is degene die er van deze drie koningen niet in is geslaagd iets in Italië te veroveren. Hij stuitte op slimme Veneti die een voor hem onneembare vesting hadden: De Lagune. Tegen de kracht van de zee is namelijk niemand opgewassen. Uiteindelijke conclusie Van mensen die eerst op de vlucht waren geslagen voor invallende barbaarse stammen is Venetië uiteindelijk uitgegroeid tot een van de sterkste steden van die tijd. De mensen in Venetië waren niet alleen slim in het verdedigen van hun eigen huis, ze waren ook in staat om met slim handelen en tussenpersoon spelen om de stad in leven te houden. Ook op het gebied van leiderschap en democratie waren de Veneti een bijzonder volk die amper te evenaren waren in die tijd. Uiteindelijk is Venetië uitgegroeid tot één van de meest imposante plaatsen in de wereldgeschiedenis en is zij wereldberoemd geworden om haar liefde voor de zee. Nawoord Door het maken en het onderzoek bij deze praktische opdracht ben ik veel meer te weten gekomen over de ontstaansgeschiedenis van Venetië. Ook ben ik nu veel dieper ergens op in gegaan en dan geeft het mij een idee van hoe iets in elkaar zit en hoe iets te verklaren valt. Je gaat er dus echt iets achter zoeken en gaat er theorieën bij bedenken. Ook een mooie ervaring die deze po met zich meebracht was de reis naar Venetië. Dat is al een ervaring op zich. En als je terwijl je aan het werk bent eraan denkt dat je naar Venetië gaat, dan geeft dat je nog een extra stimulans om weer verder te gaan. Wel vond ik het onderwerp een moeilijk onderwerp. Een van de oorzaken daarvan zijn de moeilijkheid van goede en de Pagina 6 van 7

7 juiste bronnen zoeken. Bij het zoeken van de bronnen kom je namelijk erg veel troep tegen die voor je onderzoek niet bruikbaar is. Een andere oorzaak voor de hoge moeilijkheidsgraad vond ik het selectief te werk gaan in een bron. Dus eigenlijk hetzelfde doen als in de geschiedenisles, maar nu heb je niet meer de leraar die je hierbij kan controleren. Hij kan je wel adviezen geven maar je moet het zelf uitzoeken. Al met al vond ik het een ervaring op zich om de ontstaansgeschiedenis van Venetië te hebben onderzocht. Het geeft je toch wel een gevoel van dat jij je toch ergens in verdiept hebt en dat jij er als het goed is wel wat van hebt begrepen. Bronvermelding Sites: (Gebruikt voor indeling en loop van gebeurtenissen) (Gebruikt voor globaal beeld) (Gebruikt voor globaalbeeld) (Gebruikt voor ontstaansgeschiedenis van Venetië) (Gebruikt voor beschrijving omgeving Venetië) (Gebruikt voor beschrijving van de Doge) (Gebruikt voor beschrijving aanval van Pepijn van Italië) Literatuur: A History of Venice, John Julius Norwich 1989 (Gebruikt voor ontstaansgeschiedenis Venetië) Venetië en Veneto, Susie Boulton en Christopher Catling (Capitool Reisgidsen) 2000 (Gebruikt voor globaal beeld) Stones of Venice, John Ruskin (Gebruikt voor beschrijvingen Torcello, alleen inleiding en hoofdstuk 3 gelezen) Reader VWO 5 geschiedenis, J. Smits (Gebruikt bij verhaal van laatste aanval op Venetië voor beschrijvingen Karel de Grote, Pepijn de Korte en Bonifatius) Pagina 7 van 7