Johan de Bruijn. De blik op het zuiden. Het heem van Hein Mandos & Miep Mandos-van de Pol

Transcriptie

1 Johan de Bruijn De blik op het zuiden Het heem van Hein Mandos & Miep Mandos-van de Pol

2 De Heemkinderen, 2 Studies over het lokaal en regionaal erfgoedveld onder redactie van Arnoud-Jan Bijsterveld en Gerard Rooijakkers

3 Johan de Bruijn De blik op het zuiden Het heem van Hein Mandos & Miep Mandos-van de Pol Uitgeverij Veerhuis

4 Brabant. Dat is nog het uitgestrekte gebied der onveilige heide seer luttel gefrequenteert, midts de groote periculen ende daerinne ordinaris schuylende roovers, straetschenders ende moordenaers, alwaer nyet alleen veele cooplieden ende passanten worden afgeset, gevanghen ende geknevelt, maer oock verscheyden vermoort en dootgevonden. Hein Mandos, Kapittelstokjes, Brabants Heem 3 (1951) 92. Heeft u er zelf erg in, dat u zonder het rechtstreeks te bedoelen, de Brabantse mensen bijeen houdt en ze naar het recept van P.C.de Brouwer niet enkel de Brabantse zeden en het geloof doet bewaren? Ze blijven voor t goei! Brief van J.J.M. Sicking aan Hein en Miep Mandos, 8 juli Maar om een uur of elf s avonds zeg ik: Hein, hou d r nou eens mee op! Miep Mandos in De Telegraaf, 29 juli 1968.

5 Inhoudsopgave Ten geleide 9 Inleiding 11 - Onderwijs en studie 12 - Het huwelijk 16 - De Brabantse spreekwoorden 19 - De nalatenschap van Hein en Miep Mandos 22 - Het overzichtelijke, alledaagse verleden 24 - Heemkundebeoefening in kaart gebracht 25 - Indeling van dit boek Volkscultuur als een kruidje-roer-mij-niet Vormingsjaren van Hein en Miep Mandos 29 - Hein, hou d r nou eens mee op! 30 - En Fré, is er nog nieuws? 34 - Privé-onderwijs in Nijmegen 38 - Van boeren, vissers en het ongerepte platteland 42 - Ken uw land, heb het lief 48 - Edele Brabant, were di! 52

6 2. Het is eigenlijk een wonder dat er nog zoveel van terecht gekomen is Twee levens in dienst van de heemkunde 56 - Hein en Miep Mandos en de boeren van Binck 59 - Het bootje van Binck 61 - Een eigen periodiek voor Brabants Heem 66 - Bescheidenheid siert de mens 70 - De moeizame verhouding tot Brabantia Nostra en het Genootschap 73 - De tijden veranderen 75 - Onze Hein moet naar voren Laten we het fijn houden Het heemkundig netwerk van Hein en Miep Mandos 80 - Van wie bende gij d r ene? 82 - Heemkunde: de constante factor 84 - Contacten met de academische wereld 87 - De vragenlijsten van Brabants Heem 91 - De contacten met Amsterdam 94 - De wereld buiten Brabants Heem Niet alle deuren gingen open Wij moeten het zien als een stuk van het Brabants volksleven De Brabantse spreekwoorden In (en uit) de spreekwoorden Het domein der onderkultuur Ons moeder zei altijd De nulde vergadering Archaïsch, maar wel charmant Het heem van Hein en Miep Mandos-van de Pol Portret van een generatie heemkundigen De folklore van het kleine verschil Het heem van Hein en Miep Mandos Hein en Miep en de Brabantse heemkundebeoefening 139

7 6. Het huis van de volkskunde Over de bruikbaarheid van het archief Het leven reconstrueren Op zoek naar de bestemming Portret van een wereld 147 Bronnen en literatuur - Interviews Correspondentie Archivalia Literatuur 152 Bijlagen - I Beknopt biografisch en bibliografisch overzicht II Sint Martinus 11 november (door Miep Mandos-van de Pol) III Inventaris Hein & Miep Mandos-archief 188 Colofon 199

8

9 Ten geleide In het najaar van 2004 verscheen van de hand van Cees Slegers het eerste deel van de serie De Heemkinderen met als titel Mensen uit de kringen van Brabants Heem: Heemkundebeoefening in Noord-Brabant. In dit boek wordt ook Hein Mandos besproken en aan het einde van het aan hem bestede artikel stelt de auteur deel 2, zijn biografie, in het vooruitzicht. Deze studie, die begon vanuit het perspectief van het leven van Hein Mandos, is een biografie van het echtpaar Mandos geworden. Het bestuur van de Hein Mandosstichting, een stichting die in het leven geroepen werd om zo veel mogelijk uit het archief van Hein Mandos te publiceren, speelde al lang met de gedachte een publicatie het licht te doen zien over het belang van haar naamgever in relatie tot de Brabantse heemkunde. In deze nieuwe eeuw is de tijd rijp voor een reflectie op de vorige. In de voorbereidende fase van deze studie zocht het bestuur van de Hein Mandosstichting contact met de hoogleraren Arnoud Jan Bijsterveld, die de leerstoel Cultuur in Brabant bezet aan de Universiteit van Tilburg en met Gerard Rooijakkers, hoogleraar Nederlandse etnologie aan de Universiteit van Amsterdam en onderzoeker bij het Meertens Instituut van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen te Amsterdam. Beide hoogleraren onderschreven het belang van een dergelijke studie. Het bestuur dankt hen voor hun betrokkenheid, advies en inbreng. Dankzij het onderzoeksrapport Archief en collectie van Hein Mandos en Miep Mandosvan de Pol, Advies met betrekking tot de onderzoeksmogelijkheden (2002) van 9

10 Gerard Rooijakkers krijgt deze dubbelbiografie een plaats binnen het Heemkinderenproject. Door de vriendelijke bemiddeling van professor Rooijakkers maakte het bestuur van de Hein Mandosstichting ook kennis met de etnoloog Johan de Bruijn, die bereid was de relatie van het echtpaar Mandos en de heemkunde, samen met het Brabantse spreekwoordenonderzoek, in de historische context te plaatsen en de materie die zich beweegt op het intrigerende en vloeiende snijvlak van professionaliteit en dilettantisme te bestuderen, zonder daarbij te vervallen in normatieve vooroordelen of kritiekloze verheerlijking. * Het bestuur van de Hein Mandosstichting dankt iedereen die een bijdrage geleverd heeft aan de totstandkoming van dit boek, maar bijzondere dank is de stichting verschuldigd aan de auteur voor zijn inzet, zijn vele uren reizen en zijn archiefonderzoek. De stichting is trots op het resultaat. Het is een aangenaam geschreven en lezenswaardig boek geworden dat een deel van de geschiedenis van de Brabantse heemkundebeoefening geschakeerd inkleurt. Moge het boek een feest van herkenning zijn voor al degenen die Hein en Miep Mandos en hun kring gekend hebben. Namens het bestuur van de Hein Mandosstichting, Caspar van de Ven voorzitter Waalre, november 2005 * Gerard Rooijakkers, Archief en collectie van Hein Mandos en Miep Mandos-van de Pol, Advies met betrekking tot de onderzoeksmogelijkheden, niet gepubliceerd onderzoeksrapport (2002) 6. 10

11 Inleiding Op de naamdag van Sint-Nicolaas in 1978 overleed drs. Hein Mandos, oud-leraar Nederlands aan het Gymnasium Augustinianum in Eindhoven. Mandos was nagenoeg vanaf het begin één van de leidsmannen en gezicht van de Stichting Brabants Heem en hoofd- en eindredacteur van het gelijknamige tijdschrift. Hein Mandos behoorde tot het rijtje publicatiekanonnen van Brabants Heem. Hij publiceerde alleen al in dat tijdschrift ruim tweehonderd artikelen en besprekingen. 1 Twee decennia na zijn dood kreeg Mandos in bescheiden mate nationale bekendheid door de zevendelige romancyclus Het Bureau. De volkskundige J.J.Voskuil presenteerde hem in zijn magnum opus als doctorandus Morsman van Het Brabants Erf (zoals Brabants Heem in Het Bureau wordt genoemd), die door de Vlaamse redactieleden uitgenodigd werd om plaats te nemen in de redactie van Ons Tijdschrift (Volkskunde, zoals het in werkelijkheid heet). De volkskundige uit Amsterdam had Mandos nooit ontmoet en zelden iets van hem gelezen. In mijn ogen was hij een regionalist, ( ) en van zijn kant was hij ook niet in ons geïnteresseerd, maar keek hij naar het 1 Mijn hartelijke dank gaat uit naar prof.dr. Gerard Rooijakkers, prof.dr. Arnoud-Jan Bijsterveld en bestuursleden van de Hein Mandosstichting voor hun kritische lezing en constructieve opmerkingen bij een eerdere versie van dit boek.vanzelfsprekend ben ik veel dank verschuldigd aan mijn informanten. 11

12 Hein Mandos en Miep Mandos-van de Pol, op hun huwelijksdag in het voorjaar van 1943 te Druten (collectie Nettie van de Pol). zuiden. 2 Daar zit wel iets in. Mandos, had naar verluidt, wel oren naar een lidmaatschap van de redactie van Volkskunde, maar stuitte op het onverzettelijke veto van Voskuil, die ervoor paste om iemand in de redactie op te nemen, louter op grond van iemands provinciale afkomst. De kwestie zal verderop in dit boek nog aan de orde komen, maar de toon is gezet. Heins echtgenote, Miep Mandos-van de Pol, werd op andere wijze landelijk én internationaal bekend, namelijk door De Brabantse spreekwoorden. Dit boek is gebaseerd op de grote hoeveelheid gegevens over spreekwoorden, die zij in de loop van decennia samen met haar man had verzameld. Onderwijs en studie Henricus Maria Casper Alphonsus Mandos werd geboren op 4 november 1907 in Tilburg als zoon van Jan Mandos en Marie Knegtel. In Tilburg doorliep hij aan de Sint-Denisschool de klassen van het lager onderwijs. Voor de buitenwacht zou Hein altijd een echte Tilburger blijven, al woonde hij al jaren in de Kempen. Mandos kwam uit een rooms-katholiek gezin met acht kinderen. Het was destijds nog enigszins gebruikelijk dat uit elke gelovige katholieke familie ten minste één kind het klooster inging of koos voor een loopbaan als pastoor. Dat was in het gezin Mandos, met drie heerooms in de familie, niet anders. Hier was Hein degene die aspiraties had om pastoor te worden.als hij thuis kwam, installeerde hij zich in zijn 2 Brief van J.J.Voskuil aan de auteur, 17 april Hij voegt eraan toe dat zijn desinteresse voor het doen en laten van Hein Mandos niet komt, zoals gedacht wordt, omdat ik een hekel aan Brabanders zou hebben. 12

13 Het gezin Mandos-Knegtel telde acht kinderen.vader en moeder Mandos, die de winkel van zijn ouders in Tilburg hadden overgenomen, trouwden in Deze foto werd gemaakt ter gelegenheid van hun zilveren huwelijk (collectie A. van de Poel). 13