ULPIA NOVIOMAGUS 10 Gemeentelijk archeologisch onderzoek in Nijmegen Uitgave van het Bureau Archeologie september 2004

Transcriptie

1 ULPIA NOVIOMAGUS 10 Gemeentelijk archeologisch onderzoek in Nijmegen Uitgave van het Bureau Archeologie september 2004 Doorsnede door de grachten van de Augusteïsche legerplaats ter hoogte van de Iepstraat. SPOREN VAN EEN ROMEINSE LEGERPLAAS ONDER HE ROOIE DORP Door graafactiviteiten van schatzoekers stond het toen nog grotendeels onbebouwde Nijmegen-Oost aan het begin van de twintigste eeuw al als een rijke vindplaats van Romeinse oudheden bekend. De vondsten trokken toentertijd de aandacht van diverse collectioneurs en antiquairs, zoals G. M. Kam, een staalfabrikant in ruste. Vooral het graafwerk bij de oude boerderij Kleine Kopse Hof en in het gebied rond het voormalige, naar hem vernoemde, provinciale museum aan de Museum Kamstraat had zijn belangstelling. Het zijn echter vooral de grootschalige opgravingen die vanaf de jaren vijftig van de twintigste eeuw een nieuw licht hebben geworpen op het Romeinse verleden van het oostelijke deel van Nijmegen. In het bijzonder springen de legerplaatsen op zowel de Hunerberg als het Kops Plateau daarbij in het oog. Het lag dan ook voor de hand dat Bureau Archeologie van de Gemeente Nijmegen voorafgaande aan de nieuwbouw van het Rooie Dorp belangrijke delen van het bouwterrein zou opgegraven. Hoewel tal van graafactiviteiten in de moderne tijd het bodemarchief hebben verstoord, konden vanaf 1997 nog zeer veel resten uit de Romeinse tijd onderzocht worden. Deze verschaffen ons nieuwe en aanvullende gegevens over het Romeinse geschiedenis van het Rooie Dorp. Het landschap Duizenden jaren lang heeft Nijmegen door zijn ligging op de overgang van het Midden-Nederlandse rivierengebied naar de zuidelijke zandgronden een belangrijke en centrale plaats ingenomen. Van daar zijn via de rivierdalen van Maas en Rijn goede verbindingen naar het zuiden mogelijk. ijdens de voorlaatste, 120 millennia durende ijstijd (Saalien), die jaar geleden eindigde, zijn aan de voet van de stuwwal in Nijmegen-Oost door erosie naar het westen en zuiden afhellende spoelzandafzettingen ontstaan. Door diepe insnijdingen als gevolg van stromend water is het noordelijke deel van deze spoelzandwaaier later in plateaus opgedeeld. De scheiding tussen het meest

2 Sporen uit de moderne tijd De stuwwal en spoelzandafzettingen bij Nijmegen, gezien vanuit de Ooijpolder. Direct na de sloop van de bestaande bebouwing aan de Eikstraat en aangrenzende straten (fase 1 van het Rooie Dorp) is in 1997 een begin gemaakt met het archeologische onderzoek. Daarbij bleek al snel dat de resten uit de Romeinse tijd in het recente verleden sterk te lijden hebben gehad van alle mogelijke grondwerkzaamheden. Zo zijn er rond 1900 in het gebied vanaf de Berg en Dalseweg enkele zand- en grindgroeves aangelegd. Op het terrein van het Rooie Dorp zijn deze enkele jaren later, voordat met de bouw van de wijk begonnen werd, weer opgevuld oostelijke deel van de stuwwal, de Hengstberg met daarop de St.-Maartenskliniek, en het Kops Plateau wordt bepaald door het dal van de Ubbergse Holleweg. Het Kops Plateau is op haar beurt van de Hunerberg gescheiden door het smalle en diepe dal van de Beekmansdalseweg en in het verlengde daarvan de. De noordrand van de stuwwal en de spoelzandafzettingen bestaat uit een tientallen meters hoge en steile wand, die door de inwerking van de Waal is ontstaan. Door de unieke combinatie van gedifferentieerde landschappen oefende het gebied een sterke aantrekkingskracht uit op zowel mens als dier. De droge, dicht beboste plateaus, de natte hellingen met diepe insnijdingen en sprengen met daarnaast de riviervlakte met een afwisseling van stroomruggen, restgeulen en riviertakken bood de prehistorische mens een scala aan gebruiksmogelijkheden voor jacht, landbouw en veeteelt. Deze activiteiten van de mens hebben met veranderingen in het klimaat geleidelijk een ander landschap doen ontstaan. Aan sommige delen daarvan werd in het verleden een sacrale of mythische betekenis toegekend. In het oostelijke deel van Nijmegen liggen enkele terreinen waar tijdens het archeologisch onderzoek bijzondere begravingen en een opmerkelijke cultusplaats zijn aangetroffen, waardoor bevestigd wordt dat gedurende een lange tijd in de prehistorie het gebied voor de mens van bijzondere betekenis is geweest. ijdens de opgravingen in het Rooie Dorp is, tussen alle Romeinse resten en moderne ingravingen, ook een beperkt aantal sporen uit de prehistorie aangetroffen. Een daarvan was een langwerpige kuil met daarin houtskool en een concentratie beenderas, alsmede een zogenoemde klokbeker als bijgift. Met de C14-methode is de ouderdom bepaald, waardoor we weten dat deze begraving omstreeks 2200 voor Chr. heeft plaatsgevonden. Reconstructietekening aan de hand van fragmenten van een klokbeker uit een crematiegraf in het Rooie Dorp. De buik van de 19 cm hoge pot is versierd met indrukken van gepaarde vingertoppen. De versiering op de overige delen bestaat uit fijne groeven. Esdoornplein Iepstraat Berg en Dalseweg Berkstraat Populierstraat Plataanstraat Ubbergseveldweg Wilgstraat Eikstraat 0 50 m Overzicht van sporen (riolering, kabels, leidingen en kelders) uit de 20ste eeuw. In oranje de zandgroeves die rond 1900 zijn aangelegd. met grond uit de directe omgeving. Daarbij zijn opnieuw veel resten uit de Romeinse tijd verdwenen. Alleen de groeve achter het bestaande Montessoricollege (voorheen De Sprong) aan de Berg en Dalseweg is nu nog zichtbaar in het moderne stedelijke landschap. Ook de bouw van de huizen zelf heeft met de aanleg van kelders, riolering, kabels en leidingen veel oudere sporen in de bodem uitgewist. Bovenstaande kaart levert een overzicht van alle recente sporen. De Romeinse legerplaatsen in Nijmegen Het Kops Plateau en de Hunerberg weten vanaf de Eerste Wereldoorlog steeds weer de aandacht van opeenvolgende generaties in Nijmegen werkzame archeologen te trekken.

3 Overzicht van de belangrijkste Romeinse nederzettingen in Nijmegen. 1 Augusteïsche legerplaats op de Hunerberg 2 Legerplaats op het Kops Plateau 3 Oppidum Batavorum 4 Stenen legerplaats van het iende Legioen 5 Ulpia Noviomagus A Forum, B Amfitheater, C Mansio Beide locaties staan dan ook al sinds jaar en dag te boek als rijke vindplaatsen van Romeinse oudheden. Dat is niet zo verwonderlijk want het zijn juist deze plekken waar vanaf het einde van de 1 ste eeuw voor Chr. tot ver in de 2 de eeuw vier opeenvolgende legerplaatsen (castra), een groot semi-militair kampdorp (canabae legionis) en bijbehorende grafvelden het landschap hebben gedomineerd. oen de eerste plannen op tafel kwamen om de bestaande bebouwing van het Rooie Dorp te vervangen, was het dan ook logisch dat voorafgaande aan de nieuwbouw archeologen van het Bureau Archeologie van de Gemeente Nijmegen het terrein zouden onderzoeken. De eerste resultaten van de onderzoekingen uit de jaren worden, gecombineerd met de uitkomsten van ouder onderzoek, hier gepresenteerd. De in 2004 op het Esdoornplein uitgevoerde opgravingen zijn hierin nog niet opgenomen. De Augusteïsche legerplaats op de Hunerberg Aan het begin van het tweede decennium voor Chr. bouwden de Romeinen de eerste versterkingen in het Benedenrijngebied. Ook de strategisch gelegen plateaus in Nijmegen-Oost waren in hun ogen geschikt voor de bouw van een steunpunt. Vooral de hoge en strategische ligging ten opzichte van de Betuwe en Ooijpolder (10 12 m boven NAP) maakten zowel het Kops Plateau (64 60 m boven NAP) als de Hunerberg (50 41 m boven NAP) aantrekkelijk voor de bouw van legerplaatsen. ijdens de regering van keizer Augustus, omstreeks of kort voor 16 voor Chr., bouwden ze op de Hunerberg een legerplaats ter grootte van 42 ha. Met de bouw van deze legerplaats begint in feite de Romeinse tijd in Nederland, omdat oudere Romeinse sporen in ons land ontbreken. We vermoeden dat deze legerplaats zowel als commandopost en als troependepot heeft gefunctioneerd. De hier gelegerde eenheden zijn enkele jaren later door de legeraanvoerder Drusus ingezet tijdens zijn veldtochten tegen de Germanen aan de overzijde van de Rijn. De westelijke gracht en poort van de legerplaats werden reeds kort na de Eerste Wereldoorlog door Jan Holwerda van het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden op het terrein van het Canisiuscollege ontdekt. In de jaren 1951 en voerde Hendrik Brunsting van het RMO in samenwerking met de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) in Amersfoort grootschalige opgravingen op de Hunerberg uit. Daarbij lukte het hem om met behulp van de loop van de beide grachten en de ligging van een poort in de Ubbergse Veldweg, op de hoek met de, de omvang van de legerplaats vast te stellen. Van de bebouwing op het binnen- De verdedigingswerken van de grote Augusteïsche legerplaats op de Hunerberg en de sporen van de daartoe behorende binnenbebouwing. De locatie van de uit steen opgetrokken legerplaats van het iende Legioen is door de streepjeslijn aangegeven (1:8000). Centraal in het midden ligt het hoofdkwartier (principia). In het westelijke deel zijn de restanten van een aantal manschapsbarakken onderzocht. De oostelijke poort ligt direct ten noorden van de Ubberbergse Veldweg, ten westen van de Beekmansdalseweg (naar Haalebos 1995, bijlage). De resultaten van het onderzoek in het Rooie Dorp zijn hierin nog niet verwerkt.

4 Ubbergseveldweg Iepstraat Fragment van een uit bronzen ringetjes vervaardigd hemd, een soort maliënkolder, dat het bovenlichaam een Romeinse soldaat moest beschermen. Helft ware grootte. Wilgstraat terrein werd voor het eerst iets bekend tijdens de opgravingen die Jules Bogaers en Jan Kees Haalebos (Radbouduniversiteit Nijmegen) in het westelijke deel van de legerplaats uitvoerden. Nadat eerder al enkele grote houten gebouwen waren opgegraven, werden in de jaren negentig achter het voormalige Canisiuscollege de resten van enkele manschapsbarakken onderzocht. De situering van deze gebouwen en de omvang van de legerplaats brachten Haalebos op het idee dat in de legerplaats een troepenmacht van minimaal soldaten was ondergebracht. Door de opgravingen van Bureau Archeologie in het Rooie Dorp kunnen we aan onze beperkte kennis over de inrichting van de legerplaats enkele nieuwe gegevens uit het oostelijke deel van de legerplaats toevoegen. Beide grachten konden over lengte van 230 m gevolgd worden. Aan de binnenzijde van de grachten moet een wal van aarde en zoden hebben gelegen, maar hiervan is tijdens de opgraving geen spoor teruggevonden. Doordat in de wal op regelmatige afstanden torens met een fundering van vier zware houten palen stonden, kunnen we het tracé van de wal toch goed volgen. Van de palen zelf is niets overgebleven, maar tijdens de opgraving tekenden zich de kuilen waarin deze palen hebben gestaan af als grote donkere vlekken in het gele zand. Binnen de omwalling zijn de funderingsgreppels van verschillende houten gebouwen aangetroffen waarvan de functie nog niet precies bekend is. De legerplaats is slechts enkele jaren in gebruik geweest en lijkt rond 10 voor Chr. weer te zijn verlaten. Haar rol als commandopost werd overgenomen door de veel kleinere legerplaats op het oostelijker gelegen Kops Plateau m Esdoornplein Berkstraat Populierstraat Overzicht van de beide grachten en de funderingen van de gebouwen van de Augusteïsche legerplaats in het Rooie Dorp. De legerplaats van het iende Legioen De opstand van de Bataven in na Chr leidde tot een breuk in het proces van geleidelijke integratie van de autochtone bevolking (Bataven rond Nijmegen). Een viertal legioenen werd ingezet om de rust te herstellen. Mede door de inzet van de Legio II Adiutrix werd de opstand neergeslagen. al van maatregelen werden getroffen om herhaling te voorkomen en het proces van inburgering van de Bataven te versnellen. De ruimtelijke ordening kreeg nieuwe impulsen en Nijmegen veranderde grondig. De kleine legerplaats op het Kops Plateau werd vervangen door een nieuwe castra op de Hunerberg, die werd aangelegd op de plaats waar tachtig jaar eerder de Augusteïsche legerplaats had gelegen. Met een oppervlak van zestien hectare was zij beduidend kleiner dan haar voorganger. In de legerplaats werd de Legio X Gemina gestationeerd. Het is twijfelachtig of deze castra groot genoeg is geweest om er een volledige legioen van bijna 6000 soldaten in onder te brengen. In het begin waren alle gebouwen uit hout en leem opgetrokken. Kort voor het jaar 100 is de legerplaats geleidelijk geschikt gemaakt voor een meer permanente Dakpanstemstempel iende Legioen op ware grootte. huisvesting waarbij de houten bebouwing door steenbouw vervangen is. De legerplaats werd aanvankelijk beschermd door een gracht en een aarden wal. ot voor kort werd aangenomen dat de wal aan het einde van de 1 ste eeuw geheel vervangen is door een stenen muur. ijdens de opgravingen van is vastgesteld, dat delen van de

5 De uit steen opgetrokken legerplaats van het iende Legioen op de Hunerberg aan het einde van de 1ste eeuw (1:8000). De plattegronden van de gebouwen zijn voor een deel gereconstrueerd. Centraal ligt het hoofdkwartier. Het linkerdeel van de legerplaats wordt grotendeels ingenomen door deels reeds opgegraven en deels gereconstrueerde plattegronden van manschapsbarakken. Van enkele manschapsbarakken in het zuidoostelijke kwadrant, direct ten zuiden van de via principalis, konden tijdens de opgraving in het Rooie Dorp delen van het oostelijke uiteinde, waar de onderofficieren verbleven, nader onderzocht worden (naar Haalebos 1995, bijlage). De resultaten van het onderzoek in het Rooie Dorp zijn hierin nog niet verwerkt. aarden wal zijn gehandhaafd. Wel is die aan de voorzijde door een stenen muur versterkt. Na het vertrek van het iende legioen rond het jaar 104 werden tot in het derde kwart van de 2 de eeuw kleine militaire eenheden in de castra gestationeerd. Op grond van de op de dakpannen aangetroffen stempels waren dit de Vexillatio Britannica en de Legio VIIII Hispana. Voorheen waren deze in de provincie Britannia gelegerd. De eerstgenoemde eenheid zal, gelet op een aantal concentraties van dakpanstempels, het meest in aanmerking komen om de verstening van de legerplaats kort na vertrek van het iende Legioen te hebben voortgezet. Omstreeks het jaar 120 nam een detachement van het in Xanten gelegerde Dertigste Legioen haar intrek in de castra en verbleef daar tot in de tweede helft van de 2 de eeuw. De aanwezigheid van deze eenheid kan worden afgeleid uit dakpanstempels en een in 2000 gevonden fragment van een wij-altaar. ot voor kort waren er in Nijmegen geen duidelijke aanwijzingen waarom zowel de Vexillatio Britannica als een eenheid van het Dertigste Legioen in Nijmegen verbleven. Uit het in het Rooie Dorp uitgevoerde onderzoek is gebleken dat de door het iende Legioen opgetrokken stenen gebouwen, na het vertrek van het legioen, nog lange tijd door deze eenheden zijn onderhouden. In welke delen van de legerplaats zij gehuisvest waren, blijft door het ontbreken van een gedegen analyse van de gebouwsporen en de vondsten vooralsnog onduidelijk. Over het gehele terrein van de legerplaats verspreid zijn dakpanstempels van de Vexillatio Britannica en het Dertigste Legioen aangetroffen, terwijl er slechts een kleine eenheid, die in een klein gedeelte van het kamp gehuisvest zal zijn, gestationeerd was. Dit wijst er op dat deze eenheden zorg droegen voor het in stand houden van de legerplaats en daar waar nodig reparaties uitvoerden. In geval Een door een Romeins soldaat in zijn vrije tijd uitgesneden hoofd van tufsteen. Ca. 12 cm hoog. van nood kon de castra dan weer uit de mottenballen gehaald worden en operationeel gemaakt worden. De markthal Dertig centimeter hoog fragment van een kalkstenen wij-altaar, gevonden in de Ubbergseveldweg ten oosten van het hoofdkwartier van de legioensvesting, met de tekst: [ ] / frume[nt(arius)] / leg(ionis) xxx v(lpiae) [v(ictrices)] / v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito). Dit betekent [Aan de god... heeft... ] foeragier van het Overwinnende Ulpische Dertigste Legioen zijn gelofte ingelost, gaarne en met reden. Buiten de poorten van de legerplaats woonden in de canabae legionis, het kampdorp, de familieleden van de soldaten, alsmede talrijke handelaren, ambachtslieden, kroegbazen en andere personen die zich dienstbaar maakten voor de hier gestationeerde soldaten. In haar grootste omvang besloeg het kampdorp een oppervlak van minstens 100 hectare. Binnen het kampdorp vallen vooral enkele grote en deels in steen opgetrokken gebouwen op, zoals het amfitheater in de Schildersbuurt, een magazijn of herberg (mansio) en een markthal (forum). Vooral dit laatste gebouw heeft een korte maar interessante geschiedenis ach-

6 Overzicht van de funderingen van de gebouwen van de stenen Flavische legerplaats in het Rooie Dorp. De locatie van de torens in de wal is met een, het riool met een R en de gracht met G gemarkeerd. en oosten van de zijn de contouren van de grote markthal zichtbaar. R Iepstraat G Ubbergseveldweg ter de rug. De bijzonder goed geconserveerde sporen van de uitgebroken funderingen van dit gebouw zijn door de opgravers van de ROB in de jaren op het terrein van de Inrichting voor Jongeren De Hunerberg tussen de Berg en Dalseweg en de Ubbergseveldweg ontdekt. Het gebouw lag ten zuiden van de weg die vanuit de oostelijke poort van de legerplaats van het iende Legioen, de porta principalis dextra, over het Kops Plateau naar de Hengstberg liep. Ondanks verschillende pogingen lukte het toentertijd niet de gehele plattegrond goed te recon- R G Esdoornplein Berkstraat Populierstraat Plataanstraat Wilgstraat Eikstraat Berg en Dalseweg 0 50 m Luchtfoto van de bebouwing tussen en Eikstraat. In het plaveisel van verschillende straten zijn de contouren van de plattegrond van de markthal als grijze lijnen (hier oranje) zichtbaar. strueren. Dit werd pas mogelijk na de opgravingen van de gemeente in de jaren op het aangrenzende terrein van het Rooie Dorp. Ondanks recente graafactiviteiten waarbij veel Romeinse resten beschadigd zijn, konden toch nog talrijke funderingssporen van het westelijke deel van het gebouw onderzocht worden. Door de resultaten van beide opgravingscampagnes samen te voegen, kon de gehele plattegrond van de markthal onderzocht worden. Uit het archeologische onderzoek is gebleken dat de ruïne van dit gebouw in de (laat-)romeinse tijd (4 de eeuw) en/of de Middeleeuwen (vanaf de 13 de eeuw) als steengroeve is benut. ijdens de opgravingen zijn brokstukken verbrande kalksteen gevonden die erop duiden dat een deel van deze steensoort ter plaatse is gewonnen en gebrand om er on-

7 gebluste kalk een belangrijke grondstof voor mortel van te maken. Andere bouwstenen, waaronder tufsteen, zijn afgevoerd om elders te hergebruiken. Daardoor is er op de plaats van het forum weinig bouwmateriaal gevonden. Slechts minieme resten van de fundering van in mortel gevatte veldkeien zijn nog op hun oorspronkelijke plaats (in situ) aangetroffen. Daarnaast zijn tijdens de opgravingen enkele stukken van zuiltrommels van kalksteen, rioleringsbuizen en dakpanfragmenten geborgen. Het gebouw is opgericht in dezelfde periode dat de legerplaats van het iende Legioen in steen werd gebouwd. Het gebruik van veldkeien in de fundering van zowel het forum als het hoofdkwartier van de castra, de principia, suggereert dat beide min of meer gelijktijdig, omstreeks het jaar 100 zijn gebouwd. Andere gebouwen in de castra hebben daarentegen veelal een stenen fundering van zogeheten Grauwacke, afkomstig uit het Rheinische Schiefergebirge. De uitbraaksporen van de fundering maken het mogelijk de afmetingen van de rechthoekige markthal te bepalen. Met een oppervlak van 166 x 137 meter is dit het grootste gebouw dat wij op dit moment uit de Romeinse tijd in Nederland kennen. Het forum is een bekend gebouw, dat in het Romeinse Rijk meestal in een stedelijke omgeving wordt aangetroffen. Plattegronden van vergelijkbare gebouwen nabij een grote legerplaats kennen we ondermeer uit Bad Deutsch-Altenburg (Carnuntum) in Oostenrijk en uit Windisch (Vindonissa) in Zwitserland. De ingang moet, hoewel we daar geen directe archeologische informatie over hebben, in de noordvleugel gesitueerd worden en was vanzelfsprekend op de weg gericht. De plaats van de ingang kan worden afgeleid uit de interne structuur van het gebouw. De karakteristieke en centrale binnenplaats werd aan alle zijden door bouwvleugels omgeven, hetgeen werd vastgesteld door de aanwezigheid van drie parallelle funderingsgreppels. Deze maken ons direct Funderingsresten van de markthal tekenen zich als een donkere baan af in de opgravingsput bij het Wilgplein. Op de achtergrond zien we de nu verdwenen bebouwing aan de Berkstraat. Het vrijleggen van de natuurstenen funderingsresten van de markthal. Fundering voor een levensgroot beeld. duidelijk dat we hier te maken hebben met een typisch Romeinse constructie. Reeksen van naast elkaar gelegen vertrekken zijn vanaf een binnenplaats via een zuilengang (porticus) aan de voorzijde toegankelijk. De oostelijke vleugel was in elk geval vermoedelijk vanwege vochtproblemen voorzien van een op houten palen rustende houten vloer met een soort kruipruimte. In de andere drie vleugels was dit blijkbaar niet nodig, want daar ontbreken aanwijzingen voor een verhoogde vloer. Er is weinig informatie over de interne opdeling van de vier vleugels van de markthal teruggevonden De afzonderlijke vertrekken zijn niet nader te bepalen, omdat de scheidingswanden tussen de vertrekken lichter gefundeerd zullen zijn geweest dan de buitenmuren en daarvan geen sporen bewaard zijn gebleven. De omvang en de locatie van het forum suggereren dat het minstens een belangrijke functie heeft vervuld voor de bewoners van de castra en de canabae legionis. Gezien het monumentale karakter is het bovendien waarschijnlijk dat het gebouw ook voor de inwoners van de stad in het westen van Nijmegen (Ulpia Noviomagus), en zelfs voor alle inwoners van het Bataafse stamgebied, als centrale marktplaats functioneerde. De vleugels rond de binnenhof boden kooplieden dagelijks de gelegenheid om hun waar aan het winkelende publiek aan te bieden. Op het binnenterrein werden weeken/of maandmarkten gehouden. Omdat de zandige ondergrond ongeschikt was voor de markt, was het binnenterrein voorzien van een ruim 1 hectare grote houten vloer. Deze was gefundeerd op meer dan in de grond geramde paaltjes. Op twee locaties op de binnenplaats zijn uit dakpanfragmenten opgebouwde funderingen aangetroffen. Vermoed wordt dat hierop levensgrote, bronzen beelden hebben gestaan. Hiervan zijn ter plekke geen resten gevonden, maar van andere plaatsen in Nijmegen en omgeving kennen we enkele tientallen fragmenten. Ook de grote hal (basilica) aan de achterzijde van het complex vervulde een belangrijke economische functie. Hier verkochten groothandelaren hun waar. Omstreeks het jaar 100 kreeg de kort na de opstand van de Bataven

8 De oostelijke vleugel van het forum (van zuid naar noord). De donker gekleurde sporen zijn de uitbraaksleuven van de funderingen van het gebouw. Daartussen aan de rechterzijde de rijen met paalgaten (door stokjes gemarkeerd). De foto is gemaakt tijdens de opgravingen in september m gestichte hoofdplaats van de Bataven van keizer Marcus Ulpius rajanus de naam Ulpia Noviomagus, de Ulpische Nieuwmarkt (in het land van de Bataven). Vermoedelijk verleende de keizer gelijktijdig stadsrechten en de daaraan verbonden marktrechten aan de stad in het Waterkwartier. De naam Nieuwmarkt wijst op het bestaan van een Oude Markt in Nijmegen. Er zijn geen directe aanwijzingen voor, maar het lijkt aannemelijk dat het forum in het Rooie Dorp die Oude Markt is geweest. Daarmee ligt de basis voor de huidige stadsnaam Nijmegen in het Rooie Dorp. Kort nadat men met de bouw van de markthal was begonnen, vertrok het iende Legioen uit Nijmegen. Het is dan ook maar de vraag of het forum ooit in zijn volle glorie overeind heeft gestaan, want er zijn geen aanwijzingen dat het terrein in de 2 de eeuw nog in gebruik is geweest. Bovendien ontbreken vondsten op het terrein die verband zouden kunnen houden met de functie van het gebouw. Waarschijnlijk hebben de Bataven na het vertrek van het iende Legioen en de herstructurering van de Romeinse stad rond het jaar 100, gebruik gemaakt van een nieuw forum in Ulpia Noviomagus. Daarvan zijn door het beperkte archeologische onderzoek nog geen sporen gevonden, maar het gebrek aan vondstmateriaal uit de 2 de eeuw bij het marktgebouw én de grote afstand naar de stad (ongeveer 3 kilometer) maken aannemelijk dat er in ieder geval een verplaatsing van de marktfunctie heeft plaats gevonden. Het amfitheater in de Schildersbuurt (kruising Rembrandtstraat/Mesdagstraat) is daarentegen nog wel tot in de 3 de eeuw gebruikt. Dit zou er op kunnen duiden dat de Romeinse stad geen eigen amfitheater heeft gehad. In 2005 viert Nijmegen haar 2000-jarige bestaan en is daarmee de oudste stad van Nederland. In dat kader zal tijdens een tentoonstelling in Museum Het Valkhof een grote tentoonstelling over het Romeinse verleden van de stad gepresenteerd worden. Daar zal voor het eerst ook een wetenschappelijk verantwoorde, driedimensionale reconstructie van de markthal aan een groter publiek getoond kunnen worden. Plattegrond van de markthal. In de groene rechthoek zijn de sporen van in de grond geramde paaltjes aangetroffen. De stippen geven de plaatsen aan waar de grote bronzen standbeelden hebben gestaan. Rose geeft moderne verstoringen weer, grijs is niet opgegraven. Om verder te lezen: Harry van Enckevort, Jan Kees Haalebos & Jan hijssen 2000: Nijmegen. Legerplaats en stad in het achterland van de Romeinse limes, Abcoude/Nijmegen (Archeologische Berichten Nijmegen 3). Jan Kees Haalebos, 1995: Castra und Canabae. Ausgrabungen auf dem Hunerberg in Nijmegen , Nijmegen (Libelli Noviomagenses 3). Jan Kees Haalebos, 1998: Centuriae onder Centuriae Hof. Opgravingen achter het hoofdgebouw van het voormalige Canisiuscollege te Nijmegen , Nijmegen (Libelli Noviomagenses 5). Rob Wolf, 1997: Venster op t Rooie Dorp, Woningbouwvereniging De Gezonde Woning, Nijmegen. Rob Wolf, 2003: Winkels en rode daken. Negentien eeuwen bebouwing in het Rode Dorp, Nijmeegs Katern 17, nr. 5, Colofon Uitgave: Directie Grondgebied, Afd. Stadsontwikkeling, Bureau Archeologie. Postbus 9105, 6500 HG NIJMEGEN el ekst: Harry van Enckevort, Jan hijssen Foto s: Gemeente Nijmegen, ilmann Berchert, Peter van den Broeke, Rob Mols, veldmedewerkers Bureau Archeologie ekeningen: Huub Beckers, Rob Mols, André Simons Vormgeving: Rob Mols