Archeologie op straat

Transcriptie

1 Archeologie op straat waar kunt u nog wat zien in Nijmegen? 19 punten om te bezoeken A R C H E O L O G I E E N M O N U M E N T E N

2

3 Wie op zoek is naar het verhaal van Nijmegen kan terecht in boeken, in het museum of in de archieven. Maar de grootste en de meest tot de verbeelding sprekende bron is de stad zelf, als ooggetuige van de geschiedenis. De stad verandert voortdurend en de geschiedenis verschijnt en verdwijnt. Door archeologisch onderzoek op plekken waar het bodemarchief wordt verstoord, weten we steeds meer over het verleden. Met visualisaties wil Nijmegen de bijzondere plekken weer laten zien aan bewoners en bezoekers. In dit boekje staan de visualisaties die naar aanleiding van opgravingen zijn gemaakt. Natuurlijk is er nog veel meer te beleven aan historie in de stad. Lees en bekijk de websites of loop eens mee met een gids ( Die kan aan de hand van stratenpatronen, golvingen in het landschap, oude en nieuwe gebouwen nog veel meer over de stad vertellen.

4 Berg en Dalseweg Populierstraat Ubbergseveldweg Wilgstraat Esdoornplein Broerweg Berkstraat Eikstraat FOTO m

5 1. Romeins marktgebouw (forum) Locatie: Eikstraat, Wilgstraat, Berkstraat, Populierstraat In het oosten van Nijmegen lag in de Romeinse tijd een enorm gebouw met een open binnenplaats. Het was ongeveer 170 bij 130 m groot en deed dienst als markthal. Eigenlijk is het een groot plein omgeven door een langwerpig gebouw met een zuilengang. In de winkeltjes en op het plein werd van alles aangeboden: groente, vlees, vis, graan, brood, gebak, kaas, eieren, bier, wijn, aardewerk, schoenen, kleding, stof, houten kommen, lepels, sieraden, manden De handel stond onder toezicht van de soldaten, ze controleerden de gewichten van de handelaars en patrouilleerden om de orde te handhaven. Op de stoep aan de overkant van de Eikstraat staat het tijdvenster waarop te zien is hoe het er hier in de Romeinse tijd aan toe ging (nummer 3a). Voordat de nieuwe wijk werd gebouwd werd er eerst opgegraven. Daarbij kwamen de funderingen van het marktgebouw tevoorschijn. Op de plekken waar dat kan, zijn de lijnen van de funderingen zichtbaar in het wegdek en de stoepen: de Wilg-, Berk, Populier- en Eikstraat.

6

7 2. Romeinse zuil Locatie: Eikstraat Op de binnenplaats van het marktgebouw (nummer 1) stonden twee grote zuilen, waarvan alleen de funderingen zijn teruggevonden. Een van de zuilen is op ware grootte gereconstrueerd op basis van voorbeelden uit andere delen van het Romeinse rijk. Ook de kleuren zijn gebaseerd op verfresten van overgebleven Romeinse zuilen. De zuil is bijna 9 meter hoog, maar was oorspronkelijk nog hoger omdat er nog een 2 meter hoog beeld op stond van keizer Trajanus ( na Chr.). Tijdens zijn bewind werd het marktgebouw opgericht, rond 100 na Chr. Dichtbij de zuil staat een tijdvenster (nummer 3a) waarop filmpjes zijn te zien die zich afspelen in de Romeinse tijd. Je maakt als het ware een reis door de tijd. Ook de zuil is te zien, met een beeld van keizer Trajanus bovenop.

8

9 3. Tijdvensters en Tijdpad Locatie: Eikstraat, Ubbergseveldweg, Nijmegen-Oost Op drie punten in Nijmegen-Oost staan tijdvensters die een reis door de tijd naar het Romeinse verleden mogelijk maken. Op een scherm zijn animatiefilmpjes te zien over de situatie in de Romeinse tijd. Via het eerste tijdvenster kan de bezoeker van nu de Romeinse markt in het grote marktgebouw ervaren (nummer 3a). Een tweede tijdvenster is gericht op de oostpoort van de legerplaats (nummer 3b). Op straat geven lage muurtjes in de voortuin van het appartementencomplex Porta Romana de plaats van die poort aan (nummer 4). Het derde tijdvenster (nummer 3c) is gericht op de herberg en de westpoort van de legerplaats. Tijdpad is een wandelroute door Nijmegen-Oost. Startpunt is Museum Het Valkhof. Op 15 punten langs de route staan informatieborden waarop te lezen is wat er precies is gevonden tijdens verschillende archeologische onderzoeken. Er hoort ook een boekje bij, dat te koop is bij Museum Het Valkhof, het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis en de VVV. Het boekje is ook te downloaden via Als extra is daar ook een audiotour te vinden die via mp3-spelers is te gebruiken. T I J D P A D G I D S B I J D E R O U T E E N D A U D I O T O U R E WA N D E L L A N G S H E T R O M E I N S V E R L E D E N I N N I J M E G E N O O S T

10

11 4. Poort van de Romeinse legerplaats Locatie: Ubbergseveldweg Op het perceel Ubbergseveldweg 101, nabij de kruising van de Ubbergseveldweg en de Beekmansdalseweg, staat het appartementencomplex Porta Romana. In de voortuin is de plattegrond van de oostelijke poort van het legerkamp van het Tiende Legioen verbeeld door lage muurtjes. Aan de overkant van de straat staat tijdvenster 3b, waar te zien is hoe de poort er in de Romeinse tijd uit zag. De poort en de muur waren van steen en dateren tussen 100 en het eind van de tweede eeuw. Ook de voorganger van de poort is te zien. Ongeveer 90 jaar voordat de legerplaats van het Tiende Legioen werd gebouwd, lag er een grotere legerplaats van hout. Deze heeft kort dienst gedaan tussen 19 en 10 voor Chr. De paalgaten van de staanders zijn in de stoep en de straat weergegeven als cirkels in een andere kleur klinkers. In de achtertuin van het complex is de rand van een grote waterput teruggelegd op de plek waar hij in 1959 is opgegraven. De putrand is met de originele tufsteenblokken herbouwd. Ook een deel van de muur van de legerplaats is herbouwd. De tuin is niet openbaar toegankelijk, maar tijdens de Open Monumentendagen onder begeleiding te bezichtigen.

12

13 5. Romeins amfitheater Locatie: Rembrandtstraat, Mesdagstraat Bij de herinrichting van de straten in de Schildersbuurt werden de indrukwekkende muren van de arena en de buitenmuur van het ovale amfitheater teruggevonden. De muren zijn weergegeven in het wegdek van verschillende straten op de plaats waar de restanten zijn gevonden. Op de kruising van de Mesdagstraat en de Rembrandtstraat is het meeste te zien: hier kun je de muren van de ingang tot de arena herkennen. De houten tribunes zijn natuurlijk verloren gegaan en de arena zelf, enigszins verdiept, is in de loop der tijden gevuld geraakt. Hier vonden gladiatorengevechten plaats, jachtpartijen op wilde dieren en misschien militaire parades. Tijdens de opgraving kwamen opvallend veel munten, scherven van kruiken, bekers en borden tevoorschijn. De gemoederen liepen kennelijk af en toe zo hoog op dat de toeschouwers van alles in de arena gooiden. FOTO nr. 6 Vermeerstraat FOTO nr. 5 Rembrandtstraat Heydenrijckstraat Mesdagstraat 0 50 m Behalve het amfitheater zijn in donkergroen zijn de sporen van de wachttoren (nummer 6) en in lichtgroen de grachten van de Romeinse legerplaats weergegeven

14

15 6. Legerplaats muur en toren Locatie: Vermeerstraat, Van Langeveldstraat, Mesdagstraat, Jozef Israelsstraat, Frans Halsstraat. Rond 19 voor Chr. bouwden de Romeinen hun eerste legerplaats op de Hunerberg. Deze legerplaats was omgeven door twee droge grachten en een houten verdedigingsmuur. In de Schildersbuurt zijn op een paar plaatsen de sporen van de grachten en wachttorens van deze legerplaats in de straat aangegeven door een lichtere kleur steen. In de Vermeerstraat zijn de sporen van een van de wachttorens aangegeven als vier vierkanten. De houten wachttorens stonden op regelmatige afstanden van elkaar langs de houten muur. Vier dikke balken die in de grond stonden vormden het geraamte van een toren. De kuilen waar die balken in stonden, zijn als donkere verkleuring in de zandige bodem teruggevonden. Op de foto achter de vier vierkanten van de wachttoren is de binnenste gracht te zien. Op het kaartje bij nummer 5 staat de locatie aangeveven van de wachttoren en de grachten aangegeven.

16

17 7. Romeinse godenpijler Locatie: Kelfkensbos Dit kunstwerk is een verwijzing naar de Romeinse godenpijler, waarvan een aantal fragmenten in 1980 zijn teruggevonden op het Kelfkensbos. Aan de basis van het kunstwerk zijn afgietsels van de blokken te zien die nu in Museum Het Valkhof staan. Het staat nu op de plaats waar de Romeinse godenpeiler ongeveer gestaan zal hebben. Rond het jaar 17 heeft Keizer Tiberius de pijler laten oprichten in Oppidum Batavorum, de oudste stad van Nederland. Oppidum Batavorum is rond 10 voor Chr. door de Romeinen gesticht en lag in het huidige centrum van de stad, rondom het Valkhof en het Kelfkensbos en nog verder naar het oosten tot aan de Hugo de Grootstraat. In 70 na Chr., aan het eind van de Bataafse opstand, legden de Bataven de Romeinse stad in as. Op dezelfde plek waar Oppidum Batavorum lag, werd in de laat-romeinse tijd een legerplaats gebouwd met grote verdedigingsgrachten (nummer 8).

18 Vo Valkhof Voerweg Kelfkensbos Museum Het Valkhof

19 8. Grachten van laat-romeinse legerplaats Locatie: Kelfkensbos Op het plein voor Museum Het Valkhof is met geribbelde steentjes de loop van een Romeinse walmuur en twee grachten weergegeven. De diepe, brede maar droge grachten en de aarden wal met stenen muur beschermden in de vierde eeuw de laat-romeinse legerplaats die op het Valkhof lag. Hier woonden burgers en militairen. In de laat-romeinse periode trekt de bevolking zich terug op en rond het Valkhof en het Kelfkensbos. Het is goed om te weten dat de Voerweg in deze tijd nog niet bestond, er was toen dus geen geul tussen het Valkhof en het Kelfkensbos zoals nu. De huidige Voerweg is rond 1400 gegraven. Op het kaartje zijn de grachten blauw en de muur rood aangegeven. Het zwarte vierkantje geeft de plaats van de godenpijler (nummer 7) aan.

20

21 9: Informatieborden over oudste stad en 19 e 20 e eeuwse school Locatie: St. Josephhof en St. Thomashof De opgravingen op het Scholenhof, waar nu de nieuwe appartementen staan, leverden veel restanten op van de oudste stad van Nederland, Oppidum Batavorum, en van de scholen die hier in de 19 e en 20 e eeuw hebben gestaan. Op de St. Thomashof is een informatiebord (nummer 9a) aangebracht over de oudste stad van Nederland, die rond 10 voor Chr. werd gebouwd. Hier woonden veteranen van het Romeinse leger, Romeinse ambtenaren, handelaren uit alle delen van het Romeinse rijk en leden van de stam die in dit gebied woonde, de Bataven. De plaats werd naar hen genoemd: Oppidum Batavorum, Stad van de Bataven. In het jaar 69 na Chr. brak de Bataafse Opstand uit. In 70 werd Oppidum Batavorum in brand gestoken door de Bataven. Op de St. Josephhof is een informatiebord (nummer 9b) aangebracht over de schoolgebouwen die hier in 1885 en 1906 werden gebouwd. In de Tweede Wereldoorlog werden de scholen zwaar getroffen. Veel leerlingen werden door de splinterbommen gedood of verwond tijdens het bombardement op 22 februari 1944, omdat ze juist op dat moment buiten waren. De scholen op de St. Josephhof zijn tot aan hun sloop in de jaren 70 van de vorige eeuw in gebruik gebleven.

22 Groenewoudseweg 19 17d Waterstraat Marialaan Voorstadslaan Weurtseweg 18 17c 17b 17a Lange Hezelstraat Kronenburgersingel Bloemerstraat Grote Markt 1 Tunnelweg Nassausingel Tweede Oude Heselaan Van Schaeck Mathonsingel Keizer KarelpleinOranjesingel Graafseweg Willemsweg St. Annastraat Groe Wolfskuilseweg Groenestraat Muntweg Groenestraat

23 Hengstdalseweg adier Guardsviaduct Waalbrug te Markt a 9b 10 Hertogstraat Kelfkensbos Keizer Traianusplein St. Jorisstraat St. Canisiussingel Nieuwe Ubbergseweg Mariaplein Prins Hendrikstraat Prins Bernhardstraat el Berg en Dalseweg 3c Groesbeekseweg Daalseweg b 3a 2 1 Coehoornstraat Berg en Dalseweg Broerdijk Heyendaalseweg Postweg

24

25 10. Huis met oudste stenen fundering Locatie: Derde Walstraat Naast de ingang van de parkeergarage voor de bewoners van het complex op de Scholenhof is een langwerpige metalen kast opgehangen. In de kast is een animatiefilmpje te zien over het huis met de oudste stenen fundering van Nederland. Het huis stond in Oppidum Batavorum, de oudste stad van Nederland (nummer 9a). De meeste huizen waren van hout en leem, maar dit gebouw kreeg een stenen fundering. Rond 60 na Chr. werd het gebouw opgericht en de stenen fundering is daarmee de oudste van Nederland. De wanden van het gebouw waren nog wel van hout en leem, maar op het dak lagen dakpannen. Waarschijnlijk is het geen gewoon woonhuis geweest, maar de woning van een veteraan. De stenen fundering is teruggelegd op de plaats waar ze is gevonden. Tijdens de Open Monumentendag is de muur te bezichtigen.

26

27 11. Loden lady Locatie: Burchtstraat In de Burchtstraat ter hoogte van de C&A ligt een metalen plaat in de straat met de afbeelding van een skelet. Het is het skelet van een vrouw uit de vierde eeuw, die precies op deze plek was begraven in een loden grafkist. Ze kreeg al gauw de bijnaam loden lady. De grafkist van lood en dure grafgiften zoals glazen flesjes met cosmetisch poeder en geparfumeerde olie zijn aanwijzingen voor haar rijkdom en hoge status. Dat is de reden dat op de metalen plaat ook afbeeldingen van logo s van dure merkartikelen zijn te zien. De vondsten zijn te bezichtigen in Museum Het Valkhof, waar ook een reconstructie van het gezicht van de dame te zien is. Het graf bevond zich aan een toentertijd al oude weg die de Romeinse stad in Nijmegen-West verbond met de Romeinse bebouwing rond het Valkhof en de verschillende legerkampen in Nijmegen-Oost. In de Romeinse tijd lagen de grafvelden langs de wegen, dicht bij de nederzettingen en legerplaatsen. Het graf van de loden lady maakt onderdeel uit van de grote vierde eeuwse begraafplaats in de binnenstad van Nijmegen.

28 Stookruimte van het hypocaustum tijdens de opgraving. foto: Jan Thijssen

29 12. Romeinse muur en vloerverwarming Locatie: Waalkade onder het casino In een vitrine aan de achterkant van het casino is een deel van een Romeinse muur te zien. Via een spiegel is de achterkant van de fundering zichtbaar met een nog een klein deel van de eigenlijke muur. De muur is bij de opgravingen in 1987 tevoorschijn gekomen, voorafgaand aan de bouw van het casino. Het aangetroffen deel was ongeveer tachtig meter lang, 1,4 meter dik en was op sommige plaatsen nog 2 meter hoog. Deze met tufsteen beklede ommuring van een Romeinse handelsnederzetting op de Waalkade bood bescherming vanaf de landzijde. De nederzetting bestond al in de 1 e eeuw, maar pas in de 4 e eeuw werd de muur gebouwd. In een vitrine in de voorgevel van het casino (achter de rechter opgang) is het verwarmingssysteem van een Romeins huis te zien. Het verwarmingssysteem, of hypocaustum, is een ondiepe kelder met zuiltjes van gestapelde tegels waarop een vloer rust. Vanuit een stookruimte naast het vertrek liet men warme lucht in de kelder lopen, zodat de vloer werd verwarmd. Romeinse vloerverwarming dus. Ook de muren werden verwarmd, doordat via holle buizen in de wanden de warmte naar boven kon trekken. Alleen in rijke huizen kwam deze vloerverwarming voor en dan meestal nog maar in één vertrek. Het huis stond in de handelsnederzetting, achter de muur die in de andere vitrine is te zien. De Waal heeft een groot deel van de nederzetting weggespoeld.

30

31 13. Romeinse muur Locatie: Steenstraat oe was het toen in de stad van vandaag is te lezen op de muur in de HSteenstraat naast het Besiendershuis. Het is de slotzin van een vers van wijlen professor Jules Bogaers, Nijmeegs hoogleraar provinciaal-romeinse Archeologie en een prikkelende verwijzing naar het Romeins verleden van de stad. Naast het vers is de doorsnede van een laat-romeinse muur te zien. Deze muur beschermde een handelsnederzetting aan de Waalkade die al in de tweede eeuw bestond. Tot in de vierde eeuw is de muur in gebruik gebleven. In 1987 werd nog een deel van dezelfde muur opgegraven aan de Waalkade, op de plek waar nu het casino staat (nummer 12).

32

33 14. Kapel van de kruisridders/grafkelders Locatie: Korenmarkt Op de Korenmarkt zijn de funderingsresten van de St. Janskapel aangegeven. Ook is een van de drie grafkelders die ooit in de kapel lagen, te zien. De kapel werd in 1196 gebouwd, samen met een hospitium dat nu nog bestaat, de Commanderie van St. Jan. Het hospitium was een gastenverblijf voor pelgrims en reizigers. In 1214 werd het huis toegewezen aan de Johannieters, een militaire kloosterorde die net als de Tempeliers het Heilig Land hielpen veroveren en verdedigen. In de 16 e eeuw werd de katholieke kapel onderkomen voor de protestantse diensten. Daarna deed de kapel zelfs dienst als vleeshuis en opslagplaats. In 1650 werd de kapel afgebroken en werd het terrein gebruikt als appel- en korenmarkt.

34

35 15. Hertsteegpoort Locatie: Hertogplein Op het Hertogplein zijn de muren van de Hertsteegpoort en een deel van de stadsmuur in een gelig soort natuursteen aangegeven. De Hertsteegpoort werd tussen 1456 en 1468 gebouwd en bestond uit een bakstenen poort en voorpoort. Rond 1520 werd de poort grondig verbouwd en in 1539 kreeg de poort een stenen overbrugging aan de achterkant, zodat aan stadszijde over de wallen gelopen kon worden. Waarschijnlijk is het stenen rondeel, een grote ronde toren, rond 1520 tegen de buitenkant van de poort gebouwd. Het rondeel had een diameter van ongeveer negen meter en is in het wegdek net voor de poort aangegeven met een strook stenen in het asfalt. Aan de stadskant van de poort zijn bakstenen kelders gevonden van huizen die tegen de stadsmuur aan lagen. Een van de kelders is nog te zien, daarin hangt een informatiebord. Op twee plaatsen staan Korfmachertjes: granieten zuiltjes met reproducties van foto s die door fotograaf Korfmacher zijn gemaakt vlak voordat de vestingwerken werden afgebroken. De zuiltjes staan op de plaats waar Korfmacher heeft gestaan toen hij de foto s nam, zodat de situatie van toen goed is te vergelijken met die van nu.

36

37 16. Verloren toren locatie: Plein 1944 Onder Plein 1944 ligt in de openbare stalling het fundament van een toren. Hij ligt niet precies op de plek waar hij is gevonden, omdat daar nu de ingang van de parkeergarage is. Wel is nog in de bestrating boven de ingang met een andere steensoort de plek aangegeven waar de standplaats van de toren ooit was. De opgravers van de toren hebben hem de verloren toren genoemd, omdat hij in de loop van de tijd was vergeten. De fundering bestaat uit bakstenen en heeft een afgeplatte kant aan de stadszijde. De toren was ongeveer 13 m hoog. Delen van de fundering van de aansluitende stadsmuur zijn aan weerszijden van de toren gevonden, waaruit blijkt dat de muur ongeveer 3,5 meter hoog is geweest. De eerste stenen ommuring met een droge gracht aan de veldzijde dateert uit de 13 e eeuw. Tussen 1400 en 1425 werd aan de buitenkant van de gracht uit de 13 e eeuw een muur gebouwd. De muur loopt recht naar de Kronenburgertoren die mogelijk ook in dezelfde tijd is gebouwd. Aan de veldzijde werd weer een gracht gegraven. Dus bestonden er in deze periode gelijktijdig twee muren en twee droge grachten. Nijmegen heeft daarmee de oudste dubbele ommuring van Nederland. De dubbele omwalling aan de veldzijde is gebouwd omdat er voortdurend nieuwe kanonnen werden ontwikkeld met grotere vuurkracht.

38 Bronsgeeststraat (17a) Victor (17b) Rijnstraat (17d)

39 17. Gracht en muur van de Romeinse stad Locatie: Bronsgeeststraat, Victor, Maasstraat en Rijnstraat In vier straten is het verloop van de gracht en de muur van de Romeinse stad Ulpia Noviomagus aangegeven. De stad werd in het westen van het huidige Nijmegen gebouwd, nadat Oppidum Batavorum door de Bataven was vernield (nummer 9). Kort na 70 na Chr. werd begonnen met de bouw. Pas rond 180 werd er een stenen stadsmuur opgericht met aan de buitenkant ook een gracht. Waarschijnlijk was het toen pas echt nodig om de stad goed te verdedigen. Van de zuidzijde van de muur en de gracht zijn de meeste delen teruggevonden. De noordelijke muur is in de loop van de tijd in de Waal weggespoeld. Heel bijzonder is de uitkijktoren die gevonden is bij de opgravingen in de Rijnstraat (nummer 17d), voordat er nieuwe huizen werden gebouw. d c b a

40

41 FOTO 18. Romeinse tempels en huis Locatie: Maasplein, Maasstraat, IJsselstraat Binnen de muren van de Romeinse stad Ulpia Noviomagus lagen twee tempels, gewijd aan Mercurius en Fortuna. De gebouwen stonden op een tempelplein dat aan twee kanten was voorzien van een galerij met kleine vertrekken. Vlakbij lag een groot huis, een stadsvilla. Op het Maasplein staat nu een podium met daarvoor een brede trap met vier treden, ongeveer zoals de toegang tot de tempels eruit zag. Op het podium staan de onderste delen van vier zuilen en een bronzen plaat met informatie. Er staat ook een informatiebord over de tempels. In het wegdek op het Maasplein en de straten in de omgeving zijn de contouren van de tempels en de stadsvilla aangegeven. Waterstraat Merwedestraat Maasplein IJsselstraat Waalstraat Maa sstraat

42

43 19. Romeins huis Locatie: Rijnstraat, Lekstraat Op de kruising van de Rijn- en de Lekstraat is een pleintje gemaakt waar de funderingssporen zijn aangegeven van een Romeins huis met een verwarmingssysteem, een hypocaustum. Op natuurstenen platen is informatie aangebracht over de stad waarin het huis lag, Ulpia Noviomagus, en over het huis. Het hypocaustum bestaat hier uit in de bodem gegraven kanalen onder de vloer, waardoor warme lucht werd gevoerd van een vuur dat buiten het huis werd gestookt. Bij het huis zijn fragmenten van een terra-cotta masker gevonden. Dergelijke maskers werden door acteurs gedragen tijdens toneelvoorstellingen, maar ze werden ook als versiering in de tuin opgehangen.

44 Meer informatie over archeologie vindt u op en waar ook meerdere routes door Romeins Nijmegen zijn te vinden. Boeken over opgravingen in Nijmegen en omgeving vindt u in de bibliotheek van het Regionaal Archief Nijmegen, maar ook in de digitale studiezaal In het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis is altijd een kleine expositie te zien over een belangrijke archeologisch onderzoek in Nijmegen. Vier keer per jaar wordt de expositie vernieuwd ( Verder zijn natuurlijk in Museum Het Valkhof en de Historische Tuin in Lent voorwerpen uit opgravingen in Nijmegen te zien.