Perspectief. Discussieer nu zélf mee op

Transcriptie

1 Perspectief Discussieer nu zélf mee op

2 Perspectief Meld mij aan voor de Nieuwsbrief van Perspectief Perspectief is een uitgave van de Katholieke Vereniging voor Oecumene

3 Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE... I REDACTIONEEL... 1 GODS GAVE EN OPROEP TOT EENHEID EN ONS COMMITMENT... 5 DE SCHEPPING ALS HORIZON... 7 ONZE ERVARING... 7 ONZE GEDEELDE VISIE OP GROND VAN DE SCHRIFT... 8 GODS OPROEP TOT EENHEID VANDAAG... 8 ONS COMMITMENT... 9 HERIJKING VAN DE OECUMENISCHE DOELSTELLINGEN THE CHURCH : EEN UITDAGING VOOR DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK INLEIDING DE INHOUD VAN 'THE CHURCH' HET KARAKTER VAN 'THE CHURCH' DE UITDAGING VAN 'THE CHURCH' SCHRIFT EN TRADITIE DE EUCHARISTIE HET SACRAMENTELE, DRIEVOUDIG AMBT HET LEERGEZAG VAN DE KERK DE MAAGD MARIA CONCLUSIES I

4 Perspectief MEEWERKEN AAN GODS MISSIE INLEIDING WAT STAAT ER IN? MISSIE: LEVEN VANUIT DE GEEST MISSIE VANUIT DE MARGES HET RIJK VAN DE MAMMON GODS MISSIE CHRISTIAN SOCIAL ETHICS IN AN ECONOMY OF LIFE, JUSTICE AND PEACE FOR ALL (2013) INTRODUCTION: THE PUBLIC FUNCTION OF CHRISTIAN SOCIAL ETHICS AS A PROBLEM READING THE AGAPE DOCUMENT MONOLINGUAL WITNESSING AND APPEAL TO CONVERSION LACK OF ECONOMIC AND POLITICAL RESPONSES TO BE EXPECTED THE METHODS OF CHRISTIAN SOCIAL ETHICS URGENTLY MISSED NEED FOR DIFFERENTIATIONS IN CRITICISMS SCRIPTURE NO LONGER PARADIGMATIC? QUALITY OF ETHICAL ARGUMENTATION: A THEOLOGICAL BLOCKADE? IS THERE A MISUNDERSTANDING OF CAPITALISM AND LIBERALISM'S QUEST FOR FREEDOM? EQUALITY AS AN ECONOMIC VALUE: EQUALITY AS MORAL DIGNITY (STARTING POINT), EQUALITY AS EQUALITY OF LEGAL RIGHTS, EQUALITY OF CHANCES AND/OR EQUALITY OF OUTCOMES? ECONOMIC PARADIGMS AND PERSPECTIVES STATE INTERVENTIONISM INTO THE ECONOMY IS THE ROMAN CATHOLIC CHURCH DOING A BETTER JOB? EVALUATION CLOSING REMARKS: HOW CAN THIS DOCUMENT BECOME USEFUL? PERSONALIA COLOFON II

5 Redactioneel God van Leven, wijs ons de weg naar Gerechtigheid en Vrede 10e Algemene Vergadering van dewereldraad van Kerken (Busan, Zuid-Korea ) Iedere zeven jaar komt de Algemene Vergadering van de Wereldraad van Kerken bijeen om de balans op te maken van de stand van zaken in de wereldwijde oecumene en de lijnen uit te zetten voor de toekomst. In november van dit jaar is het weer zover. In Busan, een miljoenenstad in het Zuidoosten van Zuid-Korea komen vertegenwoordigers van de 345 lidkerken bij elkaar. Voor de kerken in Korea, die een periode van groei en bloei doormaken, is de algemene vergadering van de Wereldraad van Kerken een gebeurtenis waar met grote verwachtingen naar wordt toegeleefd. In ons eigen land is de betrokkenheid bij de Wereldraad veel minder dan dertig jaar geleden toen we aan het begin stonden van het Conciliair Proces voor Vrede, Gerechtigheid en Heelheid van de Schepping. Dit proces heeft destijds vooral in plaatselijke gemeenschappen veel los gemaakt. Het waren bovendien de hoogtijdagen van de vredesbeweging. Voor de Katholieke Vereniging voor Oecumene blijft de algemene vergadering van de Wereldraad van Kerken onverminderd een belangrijke aangelegenheid waarover we katholieken in ons land willen informeren en waarvan we met christenen uit andere kerken graag in gesprek gaan. Als fellowship van christelijke kerken vertegenwoordigt de Wereldraad 500 miljoen gelovigen. De Wereldraad geeft stem en gezicht aan de verbondenheid en samenwerking van kerken en christenen wereldwijd. De Rooms-katholieke Kerk is weliswaar geen lid van de Wereldraad, maar werkt wel op vele terreinen heel nauw met de Wereldraad samen. 1

6 Perspectief In dit nummer van Perspectief spreken vier katholieke auteurs zich uit over vier teksten die ter voorbereiding op de bijeenkomst in Busan zijn gemaakt. Geert van Dartel presenteert het Unity Statement dat in Busan aan de algemene vergadering ter goedkeuring zal worden voorgelegd. Deze tekst mag gelden als het missionstatement van de Wereldraad voor de 21 e eeuw. Het is de vrucht van een gezamenlijke pelgrimstocht van meer dan 70 jaar. Rob van Uden geeft een commentaar bij het document The Church, towards a common vision. De zoektocht naar een gezamenlijk verstaan van de Kerk gaat terug tot de eerste conferentie van Faith and Order in De hoop is dat deze tekst een zelfde status zal krijgen als het Limadocument over Doop, Eucharistie en Ambt uit Van Uden becommentarieert het document tegen de achtergrond van de vijf door paus Johannes Paulus II in de encycliek Ut unum sint genoemde thema s die op de weg naar eenheid verder moeten worden uitgediept. Marianne Baijens gaat in haar bijdrage in op de tekst over missie en evangelisatie. De opvatting over missie zelf (de missio Dei) en de missie vanuit de marges zijn de twee invalshoeken van dit document die haar het meest aanspreken en uitdagen. Fred van Iersel, tenslotte, geeft vanuit de Katholieke Sociale Leer een kritisch commentaar op het Agape-document waarin gepleit wordt voor een radicale verandering van het wereldwijde economische systeem. Volgens Van Iersel blijft dit document steken op het niveau van een religieuze, theologische taal. Het pleidooi voor radicale verandering zal daarom in de wereld van politici en economen gemakkelijk terzijde worden gelegd. Van Iersel bepleit een veeltalige benadering waarin ook de taal van de politiek en de economie binnen hun eigen domein recht gedaan wordt. Voor de algemene vergadering van de Wereldraad zijn er in totaal 28 documenten voorbereid. In dit nummer van Perspectief komt dus maar een deel aan bod. Maar het zijn wel de teksten waarin de kernthema s van de oecumenische beweging aan bod komen. Bovendien is het goed om in gedachte te houden dat met teksten en documenten niet alles gezegd is. Oecumene gebeurt op de eerste plaats op de plaatsen waar christenen van verschillende kerken elkaar ontmoeten of met elkaar optrekken. Laten we hopen dat de 2

7 algemene vergadering in Busan aan die levende oecumene wereldwijd maar ook in Nederland weer een nieuwe impuls zal geven. Tenslotte zal het u niet ontgaan zijn dat Perspectief een restyling heeft ondergaan. Wij hopen dat het tijdschrift hierdoor prettiger en makkelijker te lezen is. Daarnaast nemen we de stap van informatie naar interactie. We nodigen u van harte uit op de artikelen te reageren. Rechtsonder in ieder artikel treft u een LinkedIn-knop aan. Deze brengt u bij een discussieonderwerp bij het betreffende artikel in onze open LinkedIngroep Oecumene Online. Zonder een LinkedIn-account kunt u direct de lopende discussies volgen en een indruk krijgen van wat de artikelen bij anderen oproepen. Indien u al over een LinkedIn-account beschikt kunt u ook meteen reageren op de bestaande discussies. Om zelf een discussie te starten in Oecumene Online op LinkedIn dient u zich voor deze groep aan te melden. We hopen u daar te treffen! Eric Roovers Geert van Dartel 3

8

9 Gods gave en oproep tot eenheid en ons commitment Unity Statement drs. Geert van Dartel In de documentatie die ter voorbereiding op de tiende algemene vergadering van de Wereldraad van Kerken is vrijgegeven, neemt het Unity Statement een bijzondere plaats in. Het is een korte, kernachtige tekst van ruim vier pagina s over het doel van de oecumenische beweging. Een eerder ontwerp van deze tekst werd gepresenteerd tijdens de bijeenkomst van het Centraal Comité van de Wereldraad van Kerken op 30 augustus Op enkele punten is dit ontwerp in het afgelopen jaar geredigeerd en aangevuld. 2 In het eerdere ontwerp lag het accent vooral op de samenhang van de christelijke eenheid, de eenheid van de menselijke gemeenschap en de eenheid van Gods schepping en de opdracht van de Kerk om zich in te zetten voor gerechtigheid en vrede. In de laatste versie is dit wel behouden, maar vanuit een sterker besef aangaande de eenheid en de roeping van de Kerk. Het verschil in accent komt tot uitdrukking in de aanpassing van de titel. Gods schepping en onze eenheid is veranderd in Gods gave en oproep tot eenheid en onze inzet. De structuur van de verklaring is in grote lijnen gelijk gebleven, zij het dat de titels en de tekst van de derde en de vierde paragraaf zijn gewijzigd. Inhoudelijk is het meest in het oog springende verschil dat in de definitieve versie de primaire doelstellingen van de oecumenische beweging expliciet worden bevestigd. In de eerdere versie werden deze in de vorm van vragen voorgelegd. Als verklaring komt de laatste versie sterker over. De oecumenische beweging heeft in de afgelopen 65 jaar een veelheid aan teksten opgeleverd. Het zijn vaak lange, doorwrochte (theologische) teksten, die bepaald niet 1 De versie van 2012 is te vinden op de website van de Raad van Kerken: 2 Zie 5 Reageer

10 Perspectief gemakkelijk zijn te lezen en waarvan het steeds weer de vraag is welk effect ze hebben op het leven van de kerken die de oecumenische beweging dragen. Ook op de agenda van de komende vergadering in Busan komen allerlei documenten en rapporten aan de orde waaraan in de voorbije zeven jaar hard is gewerkt. 3 Thematisch gaat het om drie grote onderwerpen: het zoeken naar een gezamenlijke visie op de Kerk, de visie op missie en evangelisatie in veranderende contexten en de dienst van Kerken aan gerechtigheid en vrede. De teksten over deze thema s zijn voorbereid door de programmacommissies van de Wereldraad. Daarnaast zijn er ook nog de teksten van commissies en werkgroepen, zoals het verslag van de gezamenlijke werkgroep van de Rooms-katholieke Kerk en de Wereldraad en het verslag van de gezamenlijke adviesgroep van de Wereldraad en Pentecostals. Ook ligt er een eindrapport op tafel van een adviesgroep die zich heeft gebogen over oecumene in de 21 e eeuw. Van alle 28 teksten en documenten die ter voorbereiding zijn aangeboden heeft alleen het Unity Statement de status van Assembly document. Andere categorieën zijn: beleidsdocumenten, bronteksten, verslagen van commissies, overige relevante documenten. Het Unity Statement is een verklaring die met het oog op de algemene vergadering is voorbereid en ter goedkeuring zal worden voorgelegd. Dat maakt het tot een belangrijke tekst, hoewel daarmee alleen nog niet alles is gezegd. Het gaat er vooral om of de tekst inhoudelijk sterk genoeg is om in de internationale oecumenische samenwerking een verbindende en stimulerende rol te spelen. Wil de Wereldraad in de toekomst een voortrekkersrol blijven spelen dan is het uiterst belangrijk dat er een basis is waarop de kerkelijke tradities met elkaar verder willen gaan. Het Unity Statement probeert een gezamenlijke visie onder woorden te brengen. Een simpele indicatie daarvan is het veelvuldige gebruik van het woordje ons. Het gaat om de verwoording van onze ervaring van, onze gezamenlijke visie op en ons commitment aan de eenheid, de missie en de dienst van gerechtigheid en vrede. Er wordt hier geen onderscheid gemaakt tussen verschillende kerken of tradities. 3 Voor een overzicht van de documenten die in Busan aan de orde komen zie: 6 drs. Geert van Dartel

11 De schepping als horizon De verklaring opent met een passage over de schepping onder verwijzing naar Genesis 1 - de schepping is een gave van God en we vieren het geschapen leven in zijn verscheidenheid en danken voor zijn goedheid - en de brief aan de christenen van Efese 1 - Het is de wil van God dat de hele schepping, verzoend in de liefde van Christus door de veranderende kracht van de heilige Geest, in eenheid en vrede leeft. 4 Hiermee wordt de omvattende horizon aangegeven van de missio Dei waarbinnen de Kerk een opdracht en een roeping heeft. Verderop in de tekst wordt in nummer 13 nog steeds vetgedrukt, maar wat minder nadrukkelijk dan in de eerdere versie de samenhang tussen de eenheid van de Kerk, de eenheid van de mensheid en de eenheid van de hele schepping onderstreept. De Kerk is instrumenteel in Gods plan met de wereld. Onze ervaring Maar onze ervaring met de wereld en de kerken staat daarmee in een zekere spanning. Hoop en wanhoop strijden met elkaar om voorrang. We verheugen ons over de vele goede dingen zoals de verscheidenheid en rijkdom van de culturen, het wonder van de wetenschap en voorbeelden van vrede en verzoening. Naast de tekenen van hoop zijn er echter talloze voorbeelden van onrecht, onderdrukking en geweld. We lopen het gevaar, zo staat in de verklaring, om vervreemd te raken van onze culturen en de relatie met de aarde te verliezen. De schepping is misbruikt en de balans van het leven wordt bedreigd door een groeiende ecologische crisis en de effecten van klimaatverandering. In de verklaring wordt hier gesproken van verstoorde relaties met God, met elkaar en met de schepping waardoor Gods gave van het leven niet wordt gerespecteerd. Ook ten aanzien van de Kerken wordt een spanning gesignaleerd tussen blijdschap en verdriet. Enerzijds is er blijdschap over de vitaliteit en creativiteit van nieuwe christelijke gemeenschappen die een nooit vertoonde verscheidenheid laten zien en eveneens over de vele voorbeelden van echte verbondenheid en samenwerking tussen christelijke gemeenschappen alsook over de samenwerking met andersgelovigen. Maar anderzijds zijn er pijnlijke voorbeelden van situaties waar verscheidenheid plaats heeft gemaakt voor verschillen en situaties waarin we niet altijd het gelaat van Christus in elkaar herkennen. Er is 4 In de eerdere versie was de volgorde van de Bijbelverzen omgekeerd. Gods gave en oproep tot eenheid en ons commitment 7 Reageer

12 Perspectief verdriet dat het niet mogelijk is om met allen gezamenlijk rond de Tafel van de Eucharistie samen te komen en over het feit dat er zich nieuwe onderwerpen aandienen waarover binnen en tussen Kerken grote verdeeldheid bestaat. Tegenover de voorbeelden van groeiende oecumenische verbondenheid staat een zich terugtrekken op eigen tradities en gemeenschappen én het ontbreken van passie voor de eenheid, of zelfs een verlangen naar vriendschappen met anderen. Door ons eigen falen, zo wordt in de verklaring gesteld, verwerpen we in feite de gaven die God voor ons gereed houdt. Onze gedeelde visie op grond van de Schrift In de afgelopen decennia is binnen de Wereldraad hard gewerkt aan het ontwikkelen van een gezamenlijke visie op de Kerk. Een uitvoerige tekst daarover zal ook in Busan worden besproken. In het Unity Statement wordt op basis van enkele Schriftteksten een aanzet gegeven tot een gedeelde visie op de Kerk. Opnieuw is het omvattende perspectief van de schepping het uitgangspunt. In onderscheid met de eerdere versie komt kort het verbond van God met Israël aan de orde ( een beslissend moment in de ontvouwing van Gods heilsplan ) en wordt gewezen op de belangrijke rol van de profeten die het volk van God opriepen tot inzet voor gerechtigheid en vrede. Een centrale passage gaat over het nieuwe verbond in Jezus Christus. Onder verwijzing naar een aantal nieuwtestamentische teksten worden kenmerken van de gemeenschap in Christus opgesomd. De beelden Lichaam van Christus en Volk van God worden als uitgangspunt gehanteerd voor de gemeenschappelijke visie op de Kerk. De Kerk als Lichaam van Christus belichaamt Jezus verenigende, verzoenende en zichzelf offerende liefde voor de wereld op het kruis. Tot het hart van Gods eigen leven van gemeenschap behoren voortaan altijd kruis en opstanding, een werkelijkheid die aan ons is geopenbaard en die door ons wordt verkondigd. Ons gebed en onze hoop richten zich op de vernieuwing van de hele schepping. Gods oproep tot eenheid vandaag Deze paragraaf begint met de zin in nummer 9: Op onze oecumenische reis hebben we meer begrepen van Gods oproep aan de Kerk om de eenheid van de hele schepping te dienen. Opnieuw het omvattende perspectief van de schepping. Vervolgens wordt de roeping van de Kerk in drie punten uitgewerkt. De roeping van de Kerk is om voorsmaak van een nieuwe schepping te zijn, een profetisch teken voor de wereld te zijn van het leven dat 8 drs. Geert van Dartel

13 God voor iedereen wil en een dienaar te zijn die het goede nieuws van Gods Koninkrijk van gerechtigheid, vrede en liefde verspreidt. Onder het eerste punt worden kort de contouren geschetst van de christelijke gemeenschap gedragen door de verschillende gaven van God: het geloof geworteld in de heilige Schrift, doop, eucharistie en apostolisch ambt. Eenheid zo gesteld is niet hetzelfde als uniformiteit. Verscheidenheid is ook een gave. Maar de verscheidenheid kan weer niet zo groot zijn dat we vreemdelingen en zelfs vijanden van elkaar worden. Als profetisch teken is de kerk geroepen om het leven te tonen dat God voor de hele schepping wil. Onze kerkelijke verdeeldheid doet onze geloofwaardigheid geen goed. Allerlei voorbeelden van scheiding en marginalisering op basis van etniciteit, ras, gender, beperking, macht, status en kaste verduisteren het getuigenis van de Kerk voor eenheid. Als gemeenschap zijn we geroepen om in eigen leven gerechtigheid te doen en met elkaar in vrede te leven. Pas als christenen verzoend en vernieuwd zijn door Gods Geest kan de Kerk een authentiek getuigenis geven van de mogelijkheid van een verzoend leven voor alle mensen en de hele schepping. Formuleringen als deze leggen de lat voor christelijke gemeenschappen hoog. Als dienaar is de Kerk geroepen om Gods heilige, het leven bevestigende, plan dat is geopenbaard in Jezus Christus bekend te maken. Naar haar wezen is de Kerk missionair en geroepen om getuigenis te geven van de gave van gemeenschap die God voor de hele mensheid en voor de hele schepping in petto heeft. In haar dienstwerk, evangelisatie en missie participeert de Kerk in het aanbieden van Gods leven aan de wereld. In nummer 13 wordt deze paragraaf afgesloten met een bevestiging van de samenhang en ondeelbaarheid van de eenheid van de Kerk, de eenheid van de mensheid en de eenheid van de schepping. Ons commitment De laatste paragraaf van de verklaring is geheel herschreven. De titel Gods oproep aan de onze generatie is vervangen door Ons commitment. De oude tekst, die uitmondde in vier vragen over de oecumenische inzet van Kerken en christenen, heeft plaats gemaakt voor een beschrijvende tekst waarin naast spijt voor het eigen falen op het gebied van de Gods gave en oproep tot eenheid en ons commitment 9 Reageer

14 Perspectief eenheid, de inzet voor gerechtigheid, vrede en het behoud van de schepping het blijvende commitment voor de oecumenische zaak wordt uitgesproken. In nummer 16 wordt de centrale doelstellingen van de oecumenische beweging onder woorden gebracht. Hieronder de volledige tekst waarbij omwille van de helderheid een nummering is aangebracht. 1. Trouw aan onze gemeenschappelijke roeping zullen we samen zoeken naar de volledige, zichtbare eenheid van de ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk waarin we onze eenheid zullen uitdrukken rond de ene Tafel van de Heer. In het zoeken naar de eenheid van de Kerk zullen we onszelf openen naar anderen om gaven uit andere tradities te ontvangen en onze gaven aan anderen te geven. We zullen voortgaan met de theologische dialogen en daarbij aandacht schenken aan nieuwe stemmen en andere benaderingsmethoden. 2. We zullen ons werk voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping intensiveren, en samen de complexe uitdagingen van de hedendaagse sociale, economische en morele onderwerpen aan de orde stellen. We zullen werken voor een meer rechtvaardige, participatieve en inclusieve samenleving. 3. We zullen samenwerken met mensen van andere religies voor het welzijn van de mensheid en de schepping. 4. Bovenal zullen we zonder ophouden bidden voor de eenheid waarvoor Christus heeft gebeden (Johannes 17): een eenheid in geloof, liefde en compassie die Jezus Christus door zijn dienst heeft gebracht; een eenheid zoals de eenheid die Jezus met de Vader deelde; een eenheid die tot uitdrukking komt in de gemeenschap van het leven en de liefde van de Drie-ene God. Van daaruit ontvangen we het mandaat voor de roeping van de Kerk tot eenheid in missie en dienst. Met een gebed wordt het Unity statement afgesloten: We wenden ons tot God van wie we afhankelijk zijn en we bidden: O God van leven, leid ons naar gerechtigheid en vrede 10 drs. Geert van Dartel

15 Herijking van de oecumenische doelstellingen Het Unity Statement is een zeer geconcentreerde en weloverwogen tekst die de primaire doelstellingen van de oecumenische beweging tegen de achtergrond van de ontwikkelingen opnieuw in perspectief zet. Iedere beweging of organisatie is na verloop van tijd genoodzaakt de doelstellingen opnieuw tegen het licht te houden, dus ook de Wereldraad. Wat opvalt in deze tekst is op de eerste plaats dat de oecumenische opdracht wordt geplaatst binnen het perspectief van Gods schepping (Genesis 1) die op weg is naar voltooiing en verzoening in de liefde van Christus door de veranderende kracht van de heilige Geest (Efese 1). De aandacht voor de schepping komt in iedere paragraaf terug en wordt nadrukkelijk verbonden met het thema van de eerbied voor en het behoud van de schepping. In de laatste versie is dit aspect in vergelijking met de eerdere versie afgezwakt (nummer 16). De verklaring bevestigt de oude doelstellingen waaruit de oecumenische beweging een eeuw geleden is ontstaan: het zoeken naar de zichtbare eenheid van de ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk en de inzet voor rechtvaardigheid, vrede en behoud van de schepping. Daartoe behoort ook de bereidheid tot samenwerking met mensen van andere religies voor het welzijn van de mensheid en de schepping. In een vierde punt wordt het belang van het gebed voor de eenheid, waarvoor Christus heeft gebeden, onderstreept. Het is misschien geen opzienbarende formulering. Maar toch is het wel van belang zeker voor de relatie met de Rooms-katholieke Kerk dat de zichtbare eenheid als doelstelling prioriteit houdt en het belang van het gebed en de spirituele oecumene worden onderstreept. De methode daarbij is niet alleen het voeren van oecumenische dialogen, die zullen doorgaan, maar ook openheid naar elkaar en het delen van gaven met elkaar, het luisteren naar nieuwe stemmen en het zoeken naar andere benaderingsmethoden. Wat dit laatste betreft lijkt te worden gezinspeeld op de relatief nieuwe relaties met de brede evangelische beweging en methoden zoals die worden gebruikt in het World Christian Forum. Het Unity Statement kan, als de algemene vergadering in Busan het vaststelt. in de komende jaren functioneren als missionstatement van de oecumenische beweging. Het is beknopt, helder, evenwichtig en heeft voldoende breedte om in de verschillende contexten concrete oecumenische initiatieven en programma s tot ontwikkeling te brengen. Gods gave en oproep tot eenheid en ons commitment 11 Reageer

16 Perspectief 12 drs. Geert van Dartel

17 The Church : een uitdaging voor de Rooms-katholieke Kerk drs. Rob van Uden 1 Inleiding 'The Church, towards a Common Vision' is een document van 'Faith and Order', een commissie van de Wereldraad van Kerken, en verscheen in Aan dit document werd gewerkt door vertegenwoordigers van Anglicanen, Katholieken, Lutheranen, Methodisten, Orthodoxen en Gereformeerden. Het is een document over de ecclesiologie van de Kerk, dat wil zeggen over het wezen en de werkelijkheid van de Kerk, en bouwt voort op dialogen die vanaf het begin van de vorige eeuw zijn gevoerd. Belangrijk voor de ontwikkeling van een oecumenische ecclesiologie was Baptism, Eucharist and Ministry, een document uit De vooruitgang die destijds werd geboekt ten aanzien van de onderwerpen 'doop' en 'eucharistie' is in 'The Church' opnieuw opgenomen. Begin jaren negentig deden zich de beperkingen van het oecumenisch proces uitdrukkelijk voelen. Er kwam een nieuw bezinningsproces op gang, dat leidde tot het rapport The nature and purpose of the Church (1998), een rapport dat werd omschreven als 'een stap op weg naar een gemeenschappelijke verklaring. The nature and purpose of the Church had lacunes. Het onderwerp autoriteit ontbrak en het onderwerp missie kwam er karig van af. De volgende stap op weg naar een gemeenschappelijke verklaring was The nature and mission of the Church, een document dat de weg heeft vrijgemaakt voor de verklaring die er nu ligt. The Church, towards a Common Vision' wordt 'een verklaring' genoemd, de eerste omvattende verklaring met betrekking tot de ecclesiologie van de Kerk. 'The Church' is geen eindstation, maar wil een basis zijn voor verdere dialoog. Een verscheidenheid aan kerken 13 Reageer

18 Perspectief heeft aan dit document gewerkt. Daarom gaat het in dit document vooral over convergentie en mag je niet veel consensus verwachten. Natuurlijk kunnen kerken in een bilaterale dialoog tot grotere overeenstemming komen, maar wanneer de oecumenische beweging de ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk van Christus voor ogen houdt, is het van groot belang dat ze een bedding heeft waarbinnen ze haar oecumenische initiatieven, dialogen en rapporten ontwikkelt. Op 15 maart 2013 werd 'The Church' in Amersfoort gepresenteerd door de Raad van Kerken Nederland. Het is nu aan de verschillende kerken om te reageren en om de receptie van het document ter hand te nemen. Bij het proces van receptie gaat het om de voortdurende ontdekking en erkenning van de hedendaagse betekenis van Gods Woord, volgens de inzichten van theologen en het onderscheidingsvermogen van ambtsdragers en heel de gemeenschap. The Church kan een referentiepunt worden waarop in studie en beleid kan worden teruggegrepen. In dit artikel zal ik allereerst de inhoud van 'The Church' beschrijven. Vervolgens zal ik nader ingaan op het karakter van de tekst en tenslotte zal ik beschrijven welke uitdaging het document heeft, met name voor de Rooms-katholieke Kerk. De conclusies waarmee ik afsluit, zijn gericht op de verwerking van het document. 2 De inhoud van 'The Church' Het eerste hoofdstuk gaat over de missie en de eenheid van de Kerk. Ons begrip van de Kerk is geworteld in het visioen van Gods grote plan (de heilseconomie) voor de hele Schepping: het Koninkrijk, dat zich enerzijds manifesteerde in Jezus Christus, anderzijds door Hem werd verkondigd als een belofte." De Kerk, vertrouwend op de heilige Geest, staat gericht op de reddende omvorming van de wereld in het Koninkrijk van God. De kerk is wezenlijk missionair en haar eenheid is gebaseerd op deze zending. Wanneer de Kerk in haar missie mensen opzoekt in hun taal, in hun cultuur en in hun eigenheid, dient ze een vertaalslag maken. Zodra ze deze vertaalslag begint te maken, moet ze bewaken dat deze andere taal, cultuur en eigenheid niet op gespannen voet met het evangelie komen te staan. In haar missie maakt de Kerk immers ook deel uit van een menselijke geschiedenis met tekortkomingen en zonden, zoals de kerken deel uit maken van een menselijke geschiedenis met tekortkomingen en zonden. Ondanks de problemen, die zijn gegeven met 14 drs. Rob van Uden

19 het menselijk aspect van de Kerk, vereist zichtbare eenheid dat kerken in de gelegenheid zijn om de authentieke aanwezigheid van de ene, heilige, katholieke en apostolische kerk in elkaar te herkennen en zodoende te erkennen. Daarom is omvorming van de kerken en hun leden een blijvende opdracht. Hoofdstuk 2 geeft een uiteenzetting van de kenmerken van de Kerk als 'koinonia. 5 De Schrift is daarbij normatief, maar ook de plaats van de traditie is van belang. Traditie kunnen we definiëren als het streven van de Kerk om trouw te zijn aan het evangelie. Dat vraagt een actieve houding, want we vinden in de Schrift geen systematische ecclesiologie, maar een verscheidenheid in geloof, vormen van eredienst, taken en vormen van leiderschap, evenals beelden en metaforen, gebruikt om de identiteit van de kerk uit te drukken. De Nieuwtestamentische canon, die deze verscheidenheid erkent, getuigt daarmee dat verscheidenheid geen bedrijfsongeval is, maar een bewijs van haar katholiciteit. Het Bijbelse begrip 'koinonia' is een centraal thema in de oecumenische zoektocht naar het verstaan van het leven en de eenheid van de kerk geworden. Het werkwoord koinoëin heeft de betekenis 'iets gemeenschappelijk hebben', iets delen of samen handelen. Met betrekking tot Kerk betreft het gemeenschappelijke zowel de oorsprong (de Drie-ene God), als het doel, (het Koninkrijk). Koinonia nodigt de Kerk uit tot trouw aan het onderricht van de apostelen, het breken van het brood en het gebed. De heilige Geest rust de Kerk toe met wezenlijke gaven, kwaliteiten en ordening. God kiest in het Oude Testament een 'eigen' volk en deze keuze van een eigen volk zien we in het Nieuwe Testament terug. Het hele volk is geroepen om profetisch, priesterlijk en koninklijk te zijn. De Bijbelse beelden Volk van God, 'Lichaam van Christus' en 'Tempel van de heilige Geest' laten de oorsprong, het doel en de verbondenheid van de Kerk met God zien. Binnen de kerkgemeenschap zijn het de gewijde bedienaren die door de bediening van het Woord, het toedienen van de sacramenten en hun leiderschap het Lichaam van Christus op een bijzondere manier opbouwen en samenhouden. De attributen van de 5 Hier wordt het Griekse woord 'koinonia' gebruikt. Het Latijnse woord 'communio' wordt ook vaak gebruikt. Wanneer we echter het Nederlandse woord 'gemeenschap' gebruiken, lopen we het risico dat we de verticale dimensie van dit woord uit het oog verliezen. The Church : een uitdaging voor de Rooms-katholieke Kerk 15 Reageer

20 Perspectief Kerk zijn haar eenheid omdat God één is, haar heiligheid omdat God heilig is, haar katholiciteit, omdat God in zijn goedheid verlangt dat allen worden verlost, haar apostoliciteit omdat de Vader de Zoon en de Zoon de apostelen en profeten heeft gezonden. In de laatste drie paragrafen wordt de koinonia-ecclesiologie gebruikt om de problematieken van sacramentaliteit, eenheid en verscheidenheid en universele Kerk en locale Kerk te bespreken. Hoofdstuk 3 kijkt naar de Kerk als naar het pelgrimerende volk dat onderweg is naar het Koninkrijk van God, een volk dat soms iets laat zien van heiligheid en soms iets van haar menselijke zondigheid. In dit (langste) hoofdstuk worden de belangrijke oecumenische thema s in het kader van de groei naar koinonia / communio besproken 6 : 1. in het volle apostolische geloof (Schrift, Credo en Traditie); 2. in het sacramentele leven (doop en eucharistie); 3. in een werkelijk, één en wederzijds erkend ambt; 4. in structuren en conciliaire betrekkingen en besluitvorming (episkopè); 5. In het Primaat en patriarchaat. Hoofdstuk 4 ontwikkelt diverse betekenisvolle wegen, waarop de Kerk zich verhoudt tot de wereld als teken en rentmeester van Gods liefde. Wanneer Christus wordt verkondigd in een interreligieuze context, vraagt dat naast de vanzelfsprekende waardering voor het eigen geloofsgoed ook waardering voor al het goede in de overtuigingen die men ontmoet en in respect voor de vrijheid van godsdienst. De christelijke gemeenschap leeft in een sfeer van vergeving en genade, die ons morele leven wil vormen 7, doet inspiratie en inzicht op aan het evangelie en wordt ontwikkeld in samenspraak met vertegenwoordigers van andere godsdiensten en mensen van goede wil. In bilaterale oecumenische dialogen worden inzichten ontwikkeld om ook aan de huidige samenleving geschikte modellen en wijze raad te geven en menselijk lijden en nood te beantwoorden. 6 Weliswaar wordt hier het thema Maria niet expliciet genoemd, maar dit rijtje is te vergelijken met de vijf thema s van de encycliek Ut Unum Sint. 7 Het is van grote betekenis dat de Rooms-katholieke Kerk en de Lutheranen hierover overeenstemming hebben bereikt in de Gemeenschappelijke Verklaring betreffende de Leer van de Rechtvaardiging (31 oktober 1999). 16 drs. Rob van Uden

21 The Church laat zien dat er een groeiende consensus is met betrekking tot de eenheid van het Lichaam van Christus. Deze bestaat in de gave van gemeenschap (koinonia) met de heilige Drie-ëenheid en op drie manieren: eenheid in geloof, eenheid in sacramenteel leven en eenheid in bediening (in al zijn vormen, inclusief ambt en zending). Dit komt samen in de viering van de eucharistie. Een zegen van de oecumenische beweging is de ontdekking van de vele vormen van leerlingschap die kerken delen, nu al, zelfs al leven ze niet in volledige gemeenschap. 3 Het karakter van 'The Church' 'Uw wil geschiede.' Niet de eigen wil van de kerken, maar Gods wil moet geschieden en Gods wil heeft betrekking op de oorsprong van de Kerk, op haar doen en laten, maar ook op haar einddoel, haar eschatologisch karakter. De dialoogpartners moeten zich afvragen hoe ze Gods wil kunnen onderscheiden, wat hun bronnen zijn en met welke autoriteit over Gods wil kan worden gesproken. 'The Church' geeft ons de stand van zaken van de multilaterale dialogen, maar laat de standpunten van de afzonderlijke kerken niet zien. De notitie lost dit probleem op door aanduidingen als: "Sommige zien de Kerk van Christus exclusief in hun eigen gemeenschap, terwijl anderen erkennen dat in andere gemeenschappen dan die van henzelf werkelijke, maar onvolledige elementen aanwezig zijn om Kerk te kunnen zijn. (nr. 10) Of: "De meeste gemeenschappen erkennen het grote belang van Traditie, maar er is verschil van inzicht hoe deze Traditie zich verhoudt tot de Schrift. (nr. 11) Of: "Er is een wijdverspreide overeenstemming tussen kerken van verschillende tradities over de vitale plaats van het ambt. (nr. 20) En met betrekking tot. het Credo, dat in de liturgie wordt gebruikt, is er sprake van substantiële overeenstemming tussen de meeste kerken. (nr. 39) 8 Blijkbaar is het de bedoeling om de deelnemende kerken te stimuleren tot een verdere positiebepaling in deze multilaterale dialoog. 8 Substantiële overeenstemming is een zeer hoopvolle aanduiding, maar blijkbaar is de consensus nog niet compleet. Walter Kardinaal Kasper stelt vragen met betrekking tot het bindend karakter van het Credo, en inhoudelijk naar bijvoorbeeld het geloof de maagdelijkheid van Maria. Walter Kardinaal Kasper, Een Rijke Oogst, de vruchten van de oecumenische dialoog. Berne, 2011, bladz. 34 The Church : een uitdaging voor de Rooms-katholieke Kerk 17 Reageer

22 Perspectief The Church probeert op verschillende manieren de standpunten van de kerken in beweging te krijgen. Zo dringt het document erop aan om ruimte te laten voor legitieme verscheidenheid. Aan de kerken wordt gevraagd om zich in de lijn van het apostelconcilie (Handelingen 15) en het Concilie van Nicea te beperken tot 'wat strikt noodzakelijk is'. Het document bevat schuin gedrukte blokjes tekst met opmerkingen en vragen die de kerken willen stimuleren tot reflectie en het maken van huiswerk. 4 De uitdaging van 'The Church' Ik wil allereerst nader ingaan op het begrip koinonia. The Church geeft aan hoe de Drieene God zich heeft verbonden met de mens. Deze band van God met de mensen en van de mensen met elkaar wordt al in de eerste alinea van het eerste hoofdstuk aangeduid met het Griekse woord koinonia. Het begrip 'koinonia' wordt uitdrukkelijk behandeld in het tweede hoofdstuk en keert steeds opnieuw terug in de titels en teksten van 'The Church'. De Wereldraad van Kerken heeft het begrip koinonia geïntroduceerd tijdens de Derde Algemene Vergadering in New Delhi (1961) met de bedoeling om nader aan te duiden waar het om gaat in het streven naar eenheid. Pas in wordt het begrip koinonia een sleutelwoord. Vanaf dit moment wordt er door de Wereldraad gesproken in termen van volledige of (nog) niet volledige gemeenschap. De werkelijke volheid (communio plena) overstijgt de kerken en is de gemeenschap met God. Méér dan in The nature and purpose of the Church en The nature and mission of the Church is het begrip 'koinonia' het fundament van de ecclesiologie van de Wereldraad geworden. In de Rooms-katholieke Kerk kende het begrip een parallelle ontwikkeling. 10 Walter Kardinaal Kasper geeft aan dat het Tweede Vaticaans Concilie een basis heeft gelegd voor een communio-ecclesiologie en dat de Buitengewone Bisschoppensynode in 1985 het begrip 'communio' uitriep tot het sleutelwoord van het concilie. 11 De hernieuwing van de 9 'Statement on the unity of the Church as koinonia / communion'. In: Canberra. Verslagen en rapporten, In Rooms-katholieke documenten wordt doorgaans het Latijnse begrip 'communio' gebruikt. In documenten van FAO wordt doorgaans het Griekse begrip 'koinonia' gehanteerd, In de Engelse versie van het document wordt als gebruikelijke vertaling van koinonia het woord 'communion' gehanteerd. 11 Walter Kardinaal Kasper, Een Rijke Oogst, de vruchten van de oecumenische dialoog. Berne, 2011, bladz drs. Rob van Uden

23 aandacht voor het woord communio wil de menselijke gemeenschap die de Kerk is, verbinden met haar oorsprong en aan haar doel, waardoor de aandacht voor het verticale, goddelijk aspect van de Kerk behouden blijft. In de laatste ecclesiologische documenten van de Wereldraad is zowel in de opbouw als in de kwantiteit van de tekst duidelijk te zien dat het begrip koinonia steeds meer het fundament van de ecclesiologie van de Wereldraad wordt. Voor de Rooms-katholieke Kerk betekent dit dat hiermee een goede basis wordt gelegd om het gesprek over moeilijke oecumenische onderwerpen verder te brengen. De koinonia-ecclesiologie oriënteert de dialoog op de trouw aan God en aan Zijn Woord. Natuurlijk kunnen we in onze trouw aan Gods Woord geen genoegen nemen met de grootste gemene deler of met goedkope compromissen. 12 Maar tegelijk kan goedbedoelde trouw de dialogen stug laten verlopen. Het is echter onjuist om de stugheid die in de dialogen kan ontstaan, te interpreteren als een onwillige houding ten aanzien van het oecumenisch proces. Johannes Paulus II schreef hierover: Men moet voorkomen "dat men genoegen neemt met schijnoplossingen die niet tot een stevig en echt resultaat zouden voeren. 13 Omwille van de zichtbare eenheid die de kerken voor ogen staat is het echter ook van belang zorg te dragen dat trouw aan het eigen verstaan van de waarheid de dialogen niet belemmerd. Om in de dialogen de zaak niet voortdurend op de spits te hoeven drijven, maakt men onderscheid tussen onderwerpen die consensus behoeven en onderwerpen die dat niet behoeven, tussen kerkscheidende kwesties en legitieme verscheidenheid. In kerkscheidende problematieken worden kerken nog wel eens gehinderd door een verschillend begrippenkader. De dialoog is ermee gediend wanneer op het punt van woordgebruik bruggen worden geslagen. Het vervolg van deze paragraaf wil ik uitwerken aan de hand van vijf thema's die paus Johannes Paulus II heeft vastgesteld in de oecumenische encycliek Ut Unum Sint. Hij beschrijft vijf thema's die "moeten worden uitgediept om tot een echte overeenstemming in het geloof te komen". 12 Ut Unum Sint, nr Ut Unum Sint, nr. 79 The Church : een uitdaging voor de Rooms-katholieke Kerk 19 Reageer

24 Perspectief 5 Schrift en Traditie "De verhouding tussen de Heilige Schrift als het hoogste gezag in geloofszaken, en de heilige Traditie als onontbeerlijk voor de interpretatie van het Woord van God. 14 In 'The Church' lezen we: "Alle Christenen erkennen dat de schrift normatief is.( 11)" en even verderop: "Het grote belang van Traditie is door de meeste gemeenschappen erkend, maar er is verschil van inzicht hoe zich deze Traditie verhoudt tot de Schrift". In deze teksten kan de consensus nabij lijken, maar de verschillen zijn voor de ecclesiologie van belang. De vraag naar het grote belang van Traditie is een vraag naar de plaats van de Kerk ten opzichte van de Schrift en ten opzichte van de Drie-ene God. Het is een vraag naar de ecclesiologische fundamenten. In de lijn met haar ecclesiologisch karakter staat dan ook in The Church : " De Heilige Geest werkt, voedt en geeft leven aan het Lichaam van Christus door de levende stem van het gepredikte woord, door de sacramentele gemeenschap, in het bijzonder de eucharistie, en door het dienstambt. ( 16) De Kerk wordt verbonden met het geloof in de heilige Geest, zoals in de apostolische geloofsbelijdenis de belijdenis van het geloof in de heilige Geest meteen wordt gevolgd door het geloof in de Katholieke Kerk. In elke eucharistieviering smeken we dan ook de heilige Geest tot de Kerk beantwoord aan Gods wil. De Traditie is in dit document geen aanhangsel, maar een wezenlijk onderdeel van de ecclesiologie geworden. Er is in het document weinig plaats ingeruimd om de ontwikkeling van belangrijke ecclesiologische thema's in het Oude Testament langs te lopen. 15 De dialoog over de verhouding tussen Schrift en Traditie kan echter winnen door het inzicht dat we Schrift en Traditie wel kunnen onderscheiden, maar niet kunnen scheiden. Bijbelse ecclesiologische begrippen zoals 'Koninkrijk', 'Volk van God', 'heiligheid', 'reinheid', 'priester- en hogepriesterschap', 'offer' en 'tempel' staan in een lange Bijbelse traditie. De ecclesiologische begrippen uit het Nieuwe Testament worden beter begrepen, wanneer we ze plaatsen binnen de ontwikkeling van deze begrippen in het Oude Testament. Een verdere doordenking van de eigen plaats van het Jodendom in Gods plan 16 kan een positief effect 14 Ibidem 15 Zie bijvoorbeeld Maria, genade en hoop in Christus 6 en verder. 16 De verhouding tot het Jodendom wordt kort aangestipt in 17 van 'The Church' 20 drs. Rob van Uden

25 hebben op het denken over de eigenstandigheid van het Oude Testament in Gods plan met betrekking tot de Kerk. Schrift en Traditie zijn ook verbonden binnen het Nieuwe Testament. Op veel plaatsen in het Nieuwe Testament is sprake van een 'primitieve traditie' 17, een beginnend proces van traditie, waarin wordt geprobeerd om het geloof en de Kerk te ontwikkelen in trouw aan Christus en in trouw aan de apostelen. Zonder iets af te doen van de normativiteit van de Schrift is het van belang om te zien dat Traditie reeds deel uitmaakt van de Schrift. Wanneer in dit document de apostoliciteit van de Kerk een attribuut van de Kerk wordt genoemd ( 22), geldt dit ook voor de Traditie. In 22 gaat het over leiding van de heilige Geest met betrekking tot de leer, de liturgie, het getuigenis en het kerkelijk ambt, en over de trouw aan de apostolische successie. De apostoliciteit wordt terecht beschreven vanuit Schrift én Traditie. 18 Nergens wordt in dit document onomwonden aangegeven dat de heilige Traditie onontbeerlijk is voor de interpretatie van het Woord van God, zoals hierboven is geciteerd uit de encycliek Ut Unum Sint, maar alle ingrediënten zijn aanwezig. Het is voor de Rooms-katholieke Kerk een uitdaging om de onontbeerlijkheid van de Traditie inzichtelijk te maken. Dat Traditie onontbeerlijk is voor de interpretatie van het Woord van God mag en hoeft echter niets af te doen aan de erkenning dat de Schrift normatief is. 6 De eucharistie "De eucharistie als het sacrament van het Lichaam en Bloed van Christus, geofferd tot lof van de Vader, gedachtenis van het offer en werkelijke aanwezigheid van Christus, heiligmakende uitstorting van de heilige Geest." 19 In de inleiding van The Church staat dat de zichtbare eenheid waarnaar wordt gestreefd "zijn meest uitgelezen uitdrukking (vindt) in de viering van de eucharistie, dat de lof zingt van de Drie-ene God en welke het de Kerk mogelijk maakt om deel te nemen aan Gods zending om tot omvorming en redding van de wereld te komen." Met deze formulering 17 Walter Kardinaal Kasper, Een Rijke Oogst, de vruchten van de oecumenische dialoog. Berne, 2011, bladz Brief van Clemens aan de Corinthiërs Ut Unum Sint, nr. 79 The Church : een uitdaging voor de Rooms-katholieke Kerk 21 Reageer

26 Perspectief plaatst het document de eucharistie van meet af aan in het kader van de koinonia-ecclesiologie. In de eucharistie worden oorsprong en zending van de Kerk zichtbaar. Sterker, het woord koinonia wordt in het document onder andere uitgelegd aan de hand van een eucharistische tekst die tot vóór The Nature and Mission of the Church nog niet werd betrokken in de uitdieping van het woord 'koinonia': Maakt de beker waarvoor wij God loven en danken ons niet één met het Bloed van Christus? Maakt het brood dat wij breken ons niet één met het Lichaam van Christus? Omdat het één brood is zijn wij, hoewel met velen, één lichaam, want wij hebben allen deel aan dat ene brood. (1 Korinthe 10, 16-17; 13) De Rooms-katholieke Kerk formuleert dat de eucharistie bron en hoogtepunt van het kerkelijk leven is. 20 In 'The Church' staat dat de eucharistie de Kerk verbindt met haar oorsprong en met haar doel (bron) en wordt aangegeven dat de zichtbare eenheid waarnaar wordt gestreefd in de eucharistie zijn meest uitgelezen uitdrukking (hoogtepunt) vindt. De Rooms-katholieke Kerk, als dialoogpartner, kan in 'The Church' een belangrijk fundament vinden voor de oecumenische dialogen. Paus Johannes Paulus II geeft het gevoelige thema van de 'eucharistie' in zijn encycliek Ut Unum Sint zeer geconcentreerd weer. In de zin "De eucharistie als het sacrament van het Lichaam en Bloed van Christus" komen we begrippen tegen die vanouds een onoverbrugbare kloof lijken weer te geven tussen katholieken en protestanten. De Rooms-katholieke Kerk spreekt immers over de "werkelijke aanwezigheid van Christus" in brood en wijn (waardoor het Lichaam en Bloed van Christus wordt) en niet enkel over een gedachtenismaal. In 'The Church' staat: Christenen (ontvangen) het Lichaam en Bloed van Christus. ( 42) Hier wordt dus niet enkel gesproken over een gedachtenismaal, maar over een reële verandering. Deze interpretatie wordt bevestigd wanneer wordt geschreven: De woorden sacrament en inzetting worden vaak in tegenstelling gebruikt, maar duiden vaak zowel op een instrumenteel aspect (een nieuwe realiteit) als op een expressief aspect (een reeds bestaande realiteit). ( 44) Hoewel de Rooms-katholieke Kerk ook ten tijde van het BEM-rapport commentaar leverde met betrekking tot het achterwege blijven van een vermelding van de blijvende verandering van brood en wijn in het Lichaam en Bloed van Christus, is dit ook niet terug te vinden 20 Sacrosanctum Concilium, nr. 10; Lumen Gentium, nr. 11; en in het vervolg hierop vele andere plaatsen 22 drs. Rob van Uden

27 in The Church. 21 De vraag met betrekking tot de blijvende verandering moet vanzelfsprekend worden gesteld in relatie tot de vraag wat we onder deze transformatie verstaan. Dit thema is niet alleen van belang voor de officiële oecumenische dialogen, maar is ook voor de locale oecumene tussen parochies en gemeenten. Bovendien, ook in eigen rooms-katholieke kring blijkt niet vanzelfsprekend wat onder deze transformatie wordt verstaan. Johannes Paulus spreekt over "Lichaam en Bloed van Christus, geofferd tot lof van de Vader" en het sacrament als "gedachtenis van het offer". Het is voor de oecumenische discussie van het grootste belang dat de Rooms-katholieke Kerk de verhouding tussen eucharistie en 'offer' helder weergeeft. We kunnen de offerterminologie wezenlijk noemen voor de eucharistieviering, omdat deze offertaal immers in de instellingswoorden besloten ligt. Maar het is de vraag of de Rooms-katholieke Kerk in haar gebeden, en spreken steeds opnieuw een helder onderscheid weet te maken tussen enerzijds het onherhaalbaar offer van Christus en anderzijds van het offer van, voor en door de Kerk. Dr. Ton van Eijk geeft meerdere voorbeelden van formuleringen die verwarring in de hand werken. 22 Maar ook wanneer de Kerk haar standpunt in alle nuance probeert duidelijk te maken, kan er gemakkelijk misverstand ontstaan. 23 De Rooms-katholieke Kerk zou omwille van de zuiverheid van haar eigen spreken en omwille van de oecumenische dialogen haar eigen spreken met betrekking tot de offerterminologie in de eucharistie steeds opnieuw kritisch moeten bezien. De problemen ten aanzien van de eucharistie lijken zich echter vooral toe te spitsen op de problemen die er zijn met betrekking tot het ambt en de ambtelijke bediening van de eucharistie. Voor de Rooms-katholieke Kerk staat de priester in een bijzondere verhouding tot het priesterschap van Christus. ( 45) 21 "Wie de duurzaamheid daarvan (van de verandering van brood en wijn in Lichaam en Bloed van Christus RvU) ontkent moet zich vragen stellen over zijn opvatting van de werkelijke tegenwoordigheid en de werkelijkheid van de verandering waardoor deze tot stand komt." Ton van Eijk, Eucharistie, het woord en het brood. Theologische Perpectieven 4, Bergambacht, 2010, bladz Ibidem, bladz Tijdens een oecumenische discussie in Dordrecht, gehouden in het kader van Refo500 merkte ds. Harinck op "dat Rome leert dat in de mis het offer van Christus wordt herhaald". Hij verwees naar een passage uit de 'Katechismus van de Katholieke Kerk' (1366) waarin echter wordt gesproken over 'tegenwoordig stellen' en niet over 'herhalen', een formulering die nog stamt uit het Concilie van Trente (DS 1740). The Church : een uitdaging voor de Rooms-katholieke Kerk 23 Reageer

28 Perspectief 7 Het sacramentele, drievoudig ambt "De wijding als een sacrament, voor het ambt in zijn drie stappen: het bisschopsambt, het priesterschap en het diakonaat." 24 In 'The Church' staat: "Dan is er ook nog onenigheid over de beperking van de wijding tot mannen. ( 45) Deze ene zin wijst op een ernstig probleem in de oecumenische dialoog. 25 De formulering legt het probleem bij de kerken die de wijding beperken tot mannen. Dat is wellicht aan te merken als een vooringenomen standpunt, maar wijst ook op veranderingen in de receptie van deze problematiek binnen de verschillende kerken. In het document vinden we de opmerkingen: "Wanneer er fundamentele problemen over het gewijde ambt zijn, betekent dit een ernstige belemmering om over eenheid te kunnen spreken. De conclusie moet dan zijn dat de dialoog over het gewijde ambt prioriteit moet hebben." Vooral betreft het daarbij de vraag naar 'het priesterschap van alle gelovigen' in relatie tot wijding en gewijd ambt, alsmede discussies over het aan dit onderwerp verwante vraagstuk van leergezag en autoriteit in de kerk. Het document dringt erop aan om het drievoudig ambt te erkennen als een valide kerkmodel dat een belangrijke rol heeft gespeeld in de pelgrimstocht die de Kerk is gegaan: "Gezien de tekenen van groeiende overeenstemming over de plaats van het gewijde ambt in de Kerk, worden we ertoe gebracht om te vragen of de kerken consensus kunnen bereiken om te spreken over het drievoudig ambt, vanuit de vraag of we dit al dan niet beoordelen als Gods wil voor de Kerk in haar verwerkelijking van de eenheid die God wil. ( 47)." 'The Church' wijst erop dat het drievoudig ambt wortelt in de Schrift. ( 46) en verwijst naar een vroege bron, Ignatius van Antiochië, die 'insisteerde' op het drievoudig ambt. 24 Ut Unum Sint, nr Hierdoor komt, volgens Ton van Eijk "alles wat men aan convergentie en consensus over de eucharistie (los van het ambt) heeft bereikt onder een ander, negatief, voorteken te staan." Ton van Eijk, Eucharistie, het woord en het brood, bladz drs. Rob van Uden

29 Ten aanzien van het priesterschap is er echter een belangrijke tegenstelling te overbruggen tussen het gewijde ambt en het priesterschap van alle gelovigen. 26 "Zowel het priesterschap van alle gelovigen als een bijzonder, gewijd ambt zijn tegelijkertijd belangrijke aspecten van Kerk, en moeten niet worden gezien als elkaar uitsluitende alternatieven." ( 20) De tegenstellingen is oud, maar via de redenering dat het zowel om het een, als om het ander gaat, dringt het document aan op een synthese. In het document wordt gesproken over de bisschop en over episkopè. Onder bisschop wordt de ambtsdrager en onder episkopè wordt de functie van toezichthouder verstaan. De functie wordt echter in de verschillende kerken op verschillende manieren vormgegeven. De éne keer dat er in het document over episcopos wordt gesproken, worden zowel de ambtsdrager als de andere uitwerkingen bedoeld. De functie van episkopè betekent, behalve de verkondiging en de viering van de sacramenten, "het bewaren en doorgeven van de geopenbaarde waarheid, de eenheid van de locale gemeenschappen vasthouden, het geven van steun en het voorgaan in het getuigenis van het evangelie". ( 52) Het neologisme 'episkopè' heeft de kerken geholpen om elkaar beter te begrijpen en om een beter zicht te krijgen op de verschillen in vormgeving, waardoor in dit document de legitimiteit van het drievoudig ambt krachtig kan worden verdedigd kan. Wanneer de consensus met betrekking de wijding en het drievoudig ambt groeit, wordt, 'op weg naar een gezamenlijke visie', de dialoog over de vormgeving van de episkopè belangrijker. In deze dialoog zal de vraag naar de autoriteit van de episkopè een belangrijke rol spelen. Tegelijkertijd is de vraag: Kunnen er, in de geest van de Schrift en de apostolische traditie meerdere modellen naast elkaar bestaan, zonder dat er sprake is van tegenstellingen? Het is van belang dat een voortgaand bronnenonderzoek wordt gekoppeld aan een goede hermeneutiek en een wederzijdse openheid voor de ambtsontwikkeling in de verschillende kerken. 26 In een, overigens enthousiaste, toespraak van ds. Karin van den Broeke bij haar benoeming tot praeses van de Generale Synode van de Protestantse Kerk in Nederland (17 januari 2013) worden enkele heersende tegenstellingen zichtbaar. "Op mij heeft het, toen ik voor het eerst een synodevergadering bijwoonde, diepe indruk gemaakt hoe zichtbaar hier wordt dat wij geen hiërarchische kerk zijn. We belijden als Protestantse kerk het priesterschap aller gelovigen. Onze kerkstructuur sluit daar naadloos bij aan. In onderling gesprek tussen afgevaardigden vanuit heel onze kerk wordt besproken en besloten hoe wij gestalte kunnen geven aan onze roeping door de Eeuwige." The Church : een uitdaging voor de Rooms-katholieke Kerk 25 Reageer

30 Perspectief 8 Het leergezag van de Kerk "Het leergezag van de Kerk, toevertrouwd aan de paus en de bisschoppen in gemeenschap met hem, begrepen als een verantwoordelijkheid en een gezag die worden uitgeoefend in de naam van Christus om het geloof te onderrichten en te behoeden. 27 Wanneer wordt gesproken over de functies van episkopè en primaat werken de verschillen in opvatting over 'locale kerk' en 'universele kerk' door. Het document geeft aan dat de oplossing kan worden gezocht in de geformuleerde koinonia-ecclesiologie. Om de tegenstellingen te overbruggen, worden in The Church formuleringen gebruikt als: "De locale kerk is geheel en al de kerk, maar niet de gehele kerk", vergelijkbaar met de rooms-katholieke formulering dat de universele Kerk "in en uit de particuliere kerken bestaat". 28 Door deze problematieken in het kader van de koinonia-ecclesiologie te plaatsen, krijgen de dialogen een belangrijk fundament, zoals reeds in bilaterale dialogen is beproefd. 29 'Gezag uitoefenen in de naam van Christus' (UUS) betekent eerbied hebben voor de 'heilige oorsprong' (hiër-archie) van de Kerk. Deze houding van eerbied kan de tegenstelling tussen 'kerk-van-bovenaf' en 'kerk-van-onderop' ongedaan maken door het besef dat ze 'onder het Woord' (under the Gospel, 52) staat. The Church relateert begrippen als synodaliteit en conciliariteit aan episkopè en primaat en benoemt ze als een collegiale dienst aan de eenheid. ( 55) Met het oog op het gezag van bisschop (en primaat) wordt geciteerd uit canon 34 van de apostolische canons (tweede helft vierde eeuw), waarin wordt beschreven dat de afzonderlijke bisschoppen niks beslissen zonder instemming van de andere bisschoppen en andersom. Het begrip 'primaat', gebruikt voor de bisschoppen van Alexandrië, Rome and Antiochië en later Jeruzalem en Constantinopel, en het begrip 'universeel ambt omwille van de eenheid' worden eveneens beschreven vanuit de begrippen synodaliteit en conciliariteit. Het is een uitdaging om episkopè en 'universeel ambt omwille van de eenheid' consequent te relateren aan begrippen als synodaliteit, conciliariteit en collegialiteit, omwille van de 27 Ut Unum Sint, nr Lumen Gentium, nr Walter Kardinaal Kasper wijst hiervoor naar de bilaterale dialogen met Anglicanen, Lutheranen en Methodisten. Walter Kardinaal Kasper, Een Rijke Oogst, de vruchten van de oecumenische dialoog. Berne, 2011, bladz. 70 e.v. 26 drs. Rob van Uden

31 oecumene, maar ook omwille van het eigen charisma van deze ambten. Het 'universeel ambt omwille van de eenheid' kan een instrument zijn om de fragmentatie tegen te gaan die zich in de protestantste gemeenschappen voltrekt. Het moet een ambt zijn van episkopè (van toezicht), voorzien van jurisdictiemacht, zodat het ambt niet alleen werkt wanneer iedereen het met elkaar eens is. Het universeel ambt heeft een groot belang, omdat het landen en volkeren overstijgt. Het belang daarvan kan worden gezien in de Oosterse Kerken die soms te zeer zijn verbonden met land en volk. Omgekeerd, wanneer episkopè en het 'universeel ambt omwille van de eenheid' in een collegiale wederkerigheid vorm krijgen, kan een kritische dialoog de kerk helpen om standpunten te zuiveren. Wanneer in de oecumenische dialogen wordt gesproken over het leergezag, spelen de begrippen 'dogma' en 'onfeilbaarheid' een belangrijke rol. Het begrip 'dogma' wordt in 'The Church' terloops aangehaald, maar wel in een positieve zin. "Te midden van de verschillende middelen om de apostoliciteit van de Kerk vast te houden, zoals de Bijbelse canon, dogma en liturgische orde, heeft het gewijde ambt een grote rol gespeeld. ( 46) Het begrip 'dogma' zou echter mogen worden uitgediept: Wat betekent het als de Kerk een dogma afkondigt: einde van elke discussie of het begin van verdere geloofsontwikkeling? En: Met welk gezag kan een dogma worden afgekondigd? Het begrip 'onfeilbaarheid' komt in dit document niet voor. Omdat echter aan het begrip onfeilbaarheid de schijn kleeft dat de paus zich boven Gods Woord kan stellen, is het een belangrijk begrip voor de oecumenische dialoog. 30 Het mag duidelijk zijn dat de positieve benadering van het 'universeel ambt omwille van de eenheid' voor een belangrijk deel te danken is aan de initiatieven van paus Johannes Paulus II die "een nieuwe studie (...) naar de kwestie van een universeel dienstambt van christelijke eenheid" heeft aanbevolen. 31 Het is dienstig om in deze studie een onderscheid 30 In Kerk en kerkelijke gemeenschap, verslag van de internationale Rooms-katholieke / Oud-katholieke dialoogcommissie (2009)" staat: "Van Rooms-katholieke kant erkent men in het huidige oecumenische gesprek dat veel bedenkingen tegen deze leer gerechtvaardigd zijn en wordt benadrukt dat de communio-structuur van de Kerk altijd de context moet vormen van het jurisdictieprimaat. Verder stelt men daar duidelijk dat de pauselijke onfeilbaarheid uitsluitend kan worden uitgeoefend in absolute trouw aan het apostolische geloof." 31 Aanbeveling aan de commissie FAO in 1993, geciteerd in de encycliek Ut Unum Sint (nr. 89). In The Church wordt een volledige alinea aan deze opening voor verdere studie gegeven en wordt uitgedrukt dat de sympathie van dit initiatief tot openheid bij andere kerken heeft geleid. The Church : een uitdaging voor de Rooms-katholieke Kerk 27 Reageer

32 Perspectief te maken tussen de functie van de Bisschop van Rome, de primaatsfunctie voor de Westerse Kerk en het Petrusambt voor de universele Kerk 32. De studie die paus Johannes Paulus II in gang heeft gezet, heeft overigens niet alleen betekenis voor de dialoog over het Petrusambt, maar ook voor de dialoog over de verhouding tussen locale kerk en universele kerk. De Rooms-katholieke Kerk spreekt over een zichtbare communio (die ook in dit document wordt aangehangen), en vergelijkt de gestalte van de Kerk met de incarnatie van Christus. Daardoor is in de Rooms-katholieke Kerk méér ruimte voor medewerking van de Kerk en dus ook voor een zichtbaar hoofd van de Kerk. 9 De maagd Maria "De maagd Maria, als Moeder van God en Icoon van de Kerk, de geestelijke Moeder die voorspraak is voor Christus' leerlingen en voor de hele mensheid." 33 Allereerst is het belangrijk om te zien dat Maria voor het eerst wordt genoemd in een document van de Wereldraad over ecclesiologie. Paragraaf 15 van 'The Church' geeft Maria een plaats binnen de beschrijving van de "Kerk van de Drie-ene God als koinonia", tussen de Vader ( 13), de Zoon ( 14) en de heilige Geest ( 16). Deze plaats correspondeert met haar expliciet genoemde titel van 'Theotokos' (de God-barende). Omdat Jezus twee naturen heeft, heeft zijn moeder, zijn menselijke herkomst, een plaats gekregen bij het 'geïncarneerde Woord' ( 14), zoals ze ook in de geloofsbelijdenissen bij Jezus Christus wordt geplaatst. In The Church staat dan ook dat ze in haar 'ja-woord' bij de annunciatie een voorbeeld en een model is voor de individuele Christen én voor de Kerk. Voorbeeld en model is ze in de manier waarop ze haar zoon nabij is gebleven, in zijn leven en in zijn sterven, en in de manier waarop ze na zijn dood heeft gewaakt over zijn Testament. Wanneer de plaats van Maria wordt verduidelijkt aan de hand van de koinonia-ecclesiologie komt vanzelf ook haar functie als voorbeeld en icoon voor de Kerk in beeld. 32 Joseph Ratzinger heeft dit onderscheid reeds aangegeven in Primat und Episkopat in: Das neue Volk Gottes. Düsseldorf, 1969, bladz Ut Unum Sint, nr drs. Rob van Uden

33 In het document wordt als taak van de Kerk genoemd "voorspreker te zijn, zelfs in confrontatie met de machten die mensen onderdrukken. ( 4) De oecumenische dialoog over de ecclesiologie is gediend met het gesprek over de rol van de Kerk als medewerker aan Gods heilsproject, ook in relatie met de gemeenschap van de Kerk die tot over de grenzen van de dood reikt. Het thema 'Maria, als voorspraak voor Christus' leerlingen en voor de hele mensheid' kan zijn plaats krijgen in het verlengde van dit gesprek. 10 Conclusies Terecht wordt in oecumenische teksten veel belang gehecht aan de receptie, de ontvangst van een tekst in de verschillende lagen van de kerk. Ook de encycliek Ut Unum Sint geeft het belang hiervan weer: We zijn in feite bezig met kwesties die dikwijls geloofszaken zijn, en deze hebben algemene instemming nodig, van de bisschoppen tot de lekengelovigen, die allen de zalving van de heilige Geest hebben ontvangen. 34 De encycliek spreekt daarom van de noodzaak van "een breed en nauwkeurig proces (..) dat de resultaten ontleedt en hun overeenstemming met de geloofstraditie streng toetst. Wel wordt gesproken over het eigen charisma van de theologen, de verantwoordelijkheden van oecumenische commissies en de noodzakelijke aanmoediging door de bisschoppen en de Heilige Stoel. Het leergezag spreekt een definitief oordeel uit. In het receptieproces gaat het om Schrift en Traditie, om trouw aan het Woord en de werking van de heilige Geest in de Kerk. Dat valt niet zomaar af te dwingen en te regisseren. Wanneer het receptieproces niet transparant is, dient dat het proces niet. Een lauwe reactie op dit convergentiedocument zal ertoe leiden dat dit document slechts een beperkte rol van betekenis zal kunnen spelen als referentiepunt in de oecumenische dialogen van Anglicanen, Katholieken, Lutheranen, Methodisten, Orthodoxen en Gereformeerden. Een variëteit aan groepen moet deze tekst met elkaar bestuderen en bespreken, wil er sprake kunnen zijn van "een breed en nauwkeurig proces. 35 Een breed en nauwkeurig proces is ook de enige manier om het gedachtengoed van deze tekst te laten landen in de gemeenschap van de Kerk. 34 Ut Unum Sint, nr Ibidem The Church : een uitdaging voor de Rooms-katholieke Kerk 29 Reageer

34 Perspectief De oecumene op het niveau van parochies en gemeenten loopt geregeld vast op de wens van het gemeenschappelijk vieren van de eucharistie. Parochianen en gemeenteleden raken gefrustreerd en dat leidt nog wel eens tot pastorale nood, afhaken van leden en tot het ontstaan van nieuwe gemeenschappen. Dit soort problemen laten het belang zien van voortvarendheid in het oecumenisch proces. Kerkleiders (bisschoppen, maar ook pastorale beroepskrachten en dominees) zouden parochianen en gemeenteleden niet moeten bevestigen in deze frustratie. Ze zouden enerzijds het verlangen naar een gemeenschappelijke viering moeten bevestigen, anderzijds de ogen moeten openen voor het voortgaande proces van de dialogen. Een document als The Church maakt bovendien duidelijk dat binnen de oecumenische dialogen de eucharistie belangrijk is, maar samenhangt met andere belangrijke thema's. Het lijkt me wenselijk wanneer de Katholieke Vereniging voor Oecumene een studiegroep zou formeren die reageert op The Church. Bovendien zou de Vereniging voor gelovigen op het niveau van bisdom en parochie inzichtelijk moeten maken wat de consequenties zijn van een discussie die op een betrekkelijk abstract niveau wordt gevoerd. Van theologen en theologische instituten mag worden verwacht dat ze, met hun eigen charisma en in trouw aan Schrift en Traditie, de Kerk dienen in dit proces. De Kerk is ermee gediend wanneer het theologisch onderzoek de bronnen en de missie van de Kerk betrekt op de ontwikkelingen in de oecumenische dialoog. In 'The Church' en in dit artikel worden de onderwerpen voor verder onderzoek zichtbaar gemaakt. Bovendien kunnen theologen en theologische instituten in samenspraak met de locale kerken helpen om de vertaalslag te maken van het academisch niveau van de oecumenische dialogen naar het niveau van de plaatselijke kerk. Van de bisschoppen van onze Kerkprovincie kan coördinatie en stimulans worden gevraagd. Zij kunnen hun gedelegeerden voor oecumene, specialisten en pastorale beroepskrachten betrekken bij de verschillende thema's die in dit document aan de orde komen en mogelijkheden scheppen voor hun vorming. Ze spelen een belangrijke rol bij de receptie en kunnen de mogelijkheden onderzoeken van een brede en evenwichtige reactie op dit document. Alleen door een actieve receptie in dialoog en geloof kunnen de verschillende kerken transformeren tot de Kerk die beantwoord aan Gods wil. 30 drs. Rob van Uden

35 Meewerken aan Gods missie Enkele gedachten bij Samen voor het leven: missie en evangelisatie in een veranderende wereld drs. Marianne Baijens Inleiding De verschijning van een nieuw document van de Wereldraad van Kerken is niet een gebeurtenis waar de doorsnee katholieke gelovige met spanning naar uit zal zien. En een document over missie? Bestaat dat nog, missie? De Wereldraad van Kerken vindt het in ieder geval nodig om na ruim dertig jaar, de vorige verklaring over missie dateert van 1982, opnieuw het thema van missie te doordenken. Immers, de wereld is in die dertig jaar veranderd, zoals men in de titel van het document al aangeeft. En dat heeft zijn invloed op ons denken over missie en op de vormen die missie kan aannemen. In dit artikel zal ik eerst in grote lijnen aangeven wat de inhoud is van het document en kijken naar de praktische bruikbaarheid ervan. Vervolgens ga ik in op enkele onderdelen die mij uitdagen en aan het denken zetten, met name de omschrijving van het begrip missie en het onderdeel over missie vanuit de marges. Wat staat er in? Het document met de titel Together Towards Life: Mission and Evangelism in Changing Landscapes is een voorstel voor een nieuwe verklaring van de Wereldraad van Kerken, dat zal worden gepresenteerd en besproken tijdens de komende Assemblee in Busan (Korea). Het is niet eenvoudig het document kort samen te vatten. Dat komt omdat het document niet een lopende tekst is, maar steeds in korte paragraafjes (in totaal 112) uitspraken, stellingen, argumenten en vragen bevat. Het gevaar van dit soort documenten is dat ze vaak een compromis zijn van vele meningen en kerken en daardoor eigenlijk niets zeggen. Er staan werkelijk prachtige uitspraken in, waar je het eigenlijk niet mee oneens kúnt zijn. 31 Reageer

36 Perspectief Alleen de titel al: wie is er nou niet voor het leven? Of: The Spirit empowers the powerless and challenges the powerful to empty themselves of their privileges for the sake of the disempowered. 36 Maar wat moet ik me daarbij voorstellen? Wat betekent dit in de praktijk? De tekst heeft ook een hoog abstractieniveau en dat vraagt zeker om een vertaalslag naar de mensen in de parochies die zich met missie bezighouden. 37 Toch zou het jammer zijn als dit document in de spreekwoordelijke la zou verdwijnen. Missie is een onderwerp dat steeds moet terugkomen en in veranderde tijden opnieuw moet worden doordacht. Het gaat om fundamentele zaken en vragen: wie zijn wij als kerk, waartoe dienen we, wat is onze taak, waartoe zijn we als christenen geroepen? Het daagt uit en houdt ons wakker. Het geeft zicht en uitzicht op het grotere geheel van de christelijke kerken in de wereld. Daarnaast is zo n document belangrijk omdat het laat zien wat er in de afgelopen jaren is gegroeid aan overeenstemming en meer eenheid tussen de verschillende christelijke kerken. Het document begint met een introductie op het thema. Men belijdt het geloof in de Drieene God, de Schepper, Verlosser en Degene die alle leven bewaart. Missie begint in het van liefde overvloeiende hart van de Drie-ene God. Het wezen van missie, zegt men, is leven in de heilige Geest. De tekst vervolgt met vier hoofdstukken die laten zien dat de heilige Geest als een rode draad door de verklaring loopt. Ze zijn achtereenvolgens getiteld: (1) Geest van missie: adem van leven; (2) Geest van bevrijding: missie vanuit de marges; (3) Geest van gemeenschap: Kerk in beweging en (4) Geest van Pinksteren: Goed nieuws voor allen. Het slotgedeelte van het document geeft antwoorden op de opgeroepen vragen uit de introductie en doet dat onder de titel: Feest van leven: afsluitende verklaringen. Missie: leven vanuit de Geest Bij het woord missie komt bij mij meteen het beeld naar voren van de missionaris met de tropenhelm op, die naar de verre landen gaat om de heidenen te bekeren, een oud en stereotiep beeld. Blijkbaar ook een zeer hardnekkig beeld, zelfs als je zoals ik die tijd niet 36 Together Towards Life: Mission and Evangelism in Changing Landscapes, nr Bij de Nederlandse Zendingsraad is een boekje verschenen met de vertaling van de tekst, korte commentaren van verschillende mensen, gespreksvragen en verwerkingen voor groepen: Samen voor het leven. Zending en evangelisatie in een veranderende wereld. Te bestellen via 32 drs. Marianne Baijens

37 hebt meegemaakt. Maar, zoals in het document ook wordt aangegeven, lange tijd is dit de dominante vorm van missie geweest. Een opvatting die missie gelijkstelt aan uitzenden. Deze opvatting van missie is overigens nog lang niet verdwenen. Nu er nog maar weinig traditionele missionarissen, zusters, paters en broeders zijn, worden vanuit westerse landen, waaronder Nederland, lekenmissionarissen uitgezonden naar Afrika, Azië en Latijns- Amerika. Missie gelijkstellen aan uitzending is een beperkte opvatting van missie, aldus de schrijvers. Missie is meer en anders. In dit document wordt missie gefundeerd in de Drie-ene God. 38 Missie begint in het van liefde overvloeiende hart van de Drie-ene God. We worden geroepen om mee te werken aan Gods missie (missio Dei) die begon met de schepping. Gods Geest zweefde over de wateren, Gods Geest daalde neer op Maria en bracht Jezus voort en het is diezelfde Geest die na Jezus verrijzenis neerdaalt op de leerlingen. De leerlingen vormden een gemeenschap in die Geest (Handelingen 2) en getuigden zo van Gods missie. Gods missie is leven in volheid (Johannes 10, 10) voor allen mogelijk te maken. Meewerken in Gods missie betekent de weg van Jezus volgen en dat wil zeggen strijd en verzet tegen de machten die de volheid van het leven tegenwerken. Het meewerken aan Gods missie gebeurt vanuit een missionaire op verandering gerichte spiritualiteit. Als criterium voor de Geest geldt: overal waar het leven in zijn volheid wordt bevestigd en in al haar dimensies, inclusief bevrijding van de onderdrukten, genezing en verzoening van gebroken gemeenschappen en het herstel van de schepping. 39 De essentie van missie, de kern van waarom we de dingen doen die we doen en hoe we ons leven leiden, is leven in de heilige Geest. In het kort is dit de opvatting van missie zoals verwoord in het document. Maar ik voeg er aan toe dat de vele uitspraken over missie je behoorlijk aan het duizelen kunnen maken. Er wordt veel gesproken over wat missie is, over Gods missie, de missie van de heilige Geest, de missie van Jezus Christus, de missie van kerk, de kerk als instrument van missie. Het naast elkaar laten staan van verschillende visies werkt ook verwarrend. Een voorbeeld daarvan is wanneer wordt gesproken over de verschillende opvattingen vanuit de Bijbel over de rol van de heilige Geest in missie: afhankelijk van Christus of bron van Christus. In 38 Zie voor het navolgende onder meer de nummers 2, 3, 13, 19 van Together Towards Life: Mission and Evangelism in Changing Landscapes. 39 Idem nr. 24 Meewerken aan Gods missie 33 Reageer

38 Perspectief de eerste visie wordt de heilige Geest gezien als de voortdurende aanwezigheid van Christus met als taak de missie te vervullen. Deze visie leidt tot een missiebegrip van uitzending. In een andere opvatting wordt de heilige Geest gezien als de Geest van de Waarheid en de bron van Christus. In deze visie is missie het op weg gaan van de gelovigen nadat ze in hun eucharistische bijeenkomst een glimp van Gods koninkrijk hebben ervaren en dus eerder het resultaat van de kerk dan het begin van de kerk. 40 Ook wordt de ene keer gesproken over de missie van de kerk, terwijl de andere keer wordt gezegd dat de missie (Gods missie) een kerk heeft. Het doel van de kerk is de vervulling van Gods missionaire plan. Dan is de kerk een instrument van Gods missie: Missie is niet een project van uitbreidende kerken maar de kerk is de belichaming van Gods heil in deze wereld. 41 Ondanks genoemde onduidelijkheden is het waardevol om het begrip missie opnieuw te doordenken. De dominante vorm van missie als uitzending past niet meer in onze veranderende wereld, waarin het zwaartepunt van het christendom verschoven is van het noordelijk halfrond naar het mondiale zuiden en oosten. Maar of het zo eenvoudig is (en nodig) om deze vorm van missie te verlaten als horend bij een andere tijd en context, betwijfel ik. Ook in een veranderende wereld is de missio ad gentes (de missie naar de volkeren die Christus, de Verlosser van de mens, nog niet kennen ) een blijvende opdracht en taak van de Kerk. 42 Enige jaren geleden organiseerde de S.M.A. (Sociëteit voor Afrikaanse Missiën) een symposium met als titel Missie is zenden en ontvangen. Het symposium vond plaats bij gelegenheid van het 25-jarig bestaan van uitzendingen van lekenmissionarissen. De sprekers gingen in op de vraag of het uitzenden van mensen uit het westen naar het zuiden nog wel zin heeft. Kan dat nog wel in deze veranderende tijd en wereld? De uitzendende partij betoogde van wel. Namens de ontvangende partij liet Peter Kanyandago uit Oeganda een ander verhaal horen. Volgens hem moeten missionarissen komen tot een accentverschuiving in hun werk, namelijk een verschuiving van het werk in het land waar ze hun missies hebben naar werk in het land waar ze vandaan komen. Want often it is here that injustices and exploitation of Africa are manufactured. Vervolgens noemde Kanyandago verschillende vormen van dat missiewerk in Europa, 40 Idem nrs. 16 en Idem nrs. 57 en Paus Johannes Paulus II, Redemptoris Missio. Encycliek over de blijvende geldigheid van de missie-opdracht drs. Marianne Baijens

39 bijvoorbeeld het stimuleren van respect voor Afrika en Afrikanen en getuige zijn van werkelijke solidariteit tussen hun landen van herkomst en Afrika. 43 Missie vanuit de marges Missie is altijd opgevat als een beweging die plaatsvond van het centrum naar de periferie, van de geprivilegieerden naar de gemarginaliseerden, van een christelijk centrum naar de onbekende gebieden. De goede dingen die daarvan het resultaat waren, denk aan de bijdrage en inzet van missionarissen en zendelingen aan een goede gezondheidszorg en aan het onderwijs, worden niet genoemd in het document. Wellicht heeft dat te maken met het feit dat de groep van missionarissen en zendelingen als zodanig überhaupt niet aan de orde komt in de tekst. Wel heeft men in het document en terecht natuurlijk - oog voor de schaduwkanten van deze opvatting van missie, zoals het feit dat missie vaak gebeurde in het kielzog van het kolonialisme en dat het westerse christendom de norm van christendom is geworden. Maar inmiddels is de wereld veranderd en is, zoals gezegd, het zwaartepunt van het christendom komen te liggen in het mondiale zuiden en oosten. In het document wordt daarom gepleit voor een verandering van het missiebegrip. Namelijk voor een verschuiving, van missie voor de gemarginaliseerden naar missie door de marginaliseerden. De mensen in de marge eisen nu zelf een rol op in missie. 44 Missie vanuit de marges van de samenleving op wereldwijd niveau wil een alternatieve missionaire beweging zijn. Het wil een tegenwicht bieden tegen onrechtvaardigheden in leven, kerk en missie. Het is gericht tegen de opvatting dat missie alleen maar kan gebeuren door degenen die macht hebben en rijk zijn, voor degenen die geen macht hebben en arm zijn. Maar, zo wordt gesteld, het leven in de marges van het bestaan heeft zijn eigen lessen. Mensen aan de randen van de samenleving zien zaken die vanuit het centrum onzichtbaar blijven. 45 Dit is volgens mij een van de spannendste onderdelen uit het hele document, maar ook een dat nog wel wat vragen oproept. Immers, wie bepaalt wat het centrum en wat de marge is? Beide begrippen bestaan bij de gratie van elkaar. Zonder marge is er geen centrum en andersom. Maar het zijn ook begrippen die pas in een context betekenis krijgen. 43 Peter Kanyandago, Missionaries in Solidarity with Africa. In: Ryan van Eijk en Wim Kroeze (eds), Come Missionary? Go Home Missionary? Cadier en Keer, 2010, bladz Together Towards Life: Mission and Evangelism in Changing Landscapes, nrs. 5, 6 en 7 45 Idem nr. 38 Meewerken aan Gods missie 35 Reageer

40 Perspectief Een klein voorbeeld kan dit wellicht verduidelijken. Op het hierboven genoemde symposium sprak Kanyandago als ontvangende partij van missie. Hij vroeg zich echter af in hoeverre hij eigenlijk wel de ontvangende partij was. Want hoewel hij afkomstig is uit Oeganda, heeft hij wel in het westen, in Leuven gestudeerd. Dus zijn theologie en spiritualiteit zijn in essentie product van het westerse christendom. Het vraagt dus wel verdere verduidelijking en concretisering hoe missie vanuit de marges moet worden verstaan en concreet vorm kan krijgen. Want wie verwoordt de stem van de marges? Maar laten we dit even terzijde plaatsen en kijken naar wat missie vanuit de marges dan zo spannend maakt. Op verschillende niveaus worden wij, degenen in het centrum, uitgedaagd. De Koreaanse theologe Chung Hyung Kyung hield op de Assemblee van de Wereldraad van Kerken in 1991 in Canberra een bijzondere toespraak, Kom heilige Geest, vernieuw de hele schepping. Ze begon haar toespraak met een ritueel waarbij ze de geest opriep van Hagar, de zwarte slavin uitgebuit door Abraham en Sara; de geest van degenen die in de kruistochten stierven; de geest van de mensen op het Plein van de Hemelse Vrede; de geest van het regenwoud van de Amazone. Deze geesten noemde ze vanuit haar Koreaanse traditie Han, geesten van woede, wrok, bitterheid. Zonder deze geesten is ook de stem van de heilige Geest niet te horen. 46 Haar optreden riep veel discussie op. Mag je elementen van verschillende religies wel vermengen (syncretisme)? En mag je op deze manier wel over de heilige Geest spreken? Maar de echte vraag is natuurlijk: willen wij de stem vanuit de marges wel horen? Willen wij zaken horen die ons misschien niet zo goed uitkomen? Horen wij het als iemand als Kanyandago zegt dat fysieke missie van het westen in Afrika geen prioriteit heeft, maar dat wij juist in Europa zelf missionair moeten zijn en solidair met Afrika, door vanuit onze krachten, hulpmiddelen en mogelijkheden ervoor te zorgen dat Afrika op de agenda blijft. 47 Maar het begrip missie vanuit de marges stelt ook vragen op een persoonlijk niveau. Het stelt vragen aan mij als gelovige christen. Wil 46 Chung Hyun Kyung, Kom Heilige Geest, vernieuw de hele schepping. Als aanhangsel opgenomen in Chung Hyun Kyung, De strijd om weer de zon te zijn. Proeve van een Aziatische feministische theologie. Baarn, Peter Kanyandago, Missionaries in Solidarity with Africa. In: Ryan van Eijk & Wim Kroeze (eds.), Come Missionary? Go Home Missionary? 36 drs. Marianne Baijens

41 en durf ik mij te laten gezeggen door mensen die in de marge leven? Wil ik bijvoorbeeld heel concreet van mijn welvaart inleveren voor een eerlijker en rechtvaardiger verdeling? De volheid van het leven is voor allen. Of blijft het bij mooie woorden? De context waarin we spreken over het centrum en de marge is mede bepalend voor de betekenis ervan en voor vormen van missie. Zo kun je spreken binnen de context van de gehele wereld. Er is al gezegd dat het zwaartepunt van het christendom verschuift - en voor een groot deel al is verschoven - van het westen naar het mondiale zuiden en oosten. Maar dat geldt in zekere zin ook voor het economische en politieke centrum van de wereld. Dat is overigens een aspect dat in het document helemaal niet ter sprake komt, de opkomst van de zogeheten BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India en China). Het is overigens ook een illustratie ervan dat centrum en marge geen statische begrippen zijn. Binnen de context van een lokale kerk zoals Nederland, dat wereldwijd tot het westen behoort en daarmee tot het centrum, krijgen begrippen als centrum en marge een andere concrete invulling. In hun laatste brief over missie schrijven de Nederlandse bisschoppen over vormen van missie in onze tijd. 48 Er worden veel voorbeelden en tips gegeven van concrete vormen. Je zou kunnen zeggen dat men de mensen in de marge opzoekt en waardevolle tips geeft voor ontmoetingen en dialoog. Maar het blijft een spreken vanuit de kerk, vanuit een centrum naar de marge. Neem je vervolgens dan weer de context van de Nederlandse samenleving, dan moet je zeggen dat de kerk als zodanig zich in marge van die samenleving bevindt. Een aparte vraag betreft mijns inziens het verschijnsel van buitenlandse priesters en leden van buitenlandse congregaties en bewegingen die naar ons land komen, vaak op uitnodiging van een bisschop. Er wordt wel eens gezegd dat dit een omgekeerde missie is: vroeger gingen wij daarheen, nu komen zij naar ons. Je zou kunnen zeggen dat mensen uit landen in de marge hun stem hier laten horen. Maar in feite is dit hetzelfde oude missiemodel, namelijk missie gelijkstellen aan uitzending, zij het in dit geval dan in omgekeerde richting. 48 Getuigen van de hoop die in ons leeft! Bisschoppelijke brief over missie in de 21 ste eeuw. SRKK, 2006 Meewerken aan Gods missie 37 Reageer

42 Perspectief Het rijk van de mammon We leven in een wereld die wordt beheerst door het marktdenken ofwel het rijk van de mammon, aldus de opstellers van het document. Dit marktdenken wordt een mythe genoemd, waarin wordt verkondigd dat de markt de wereld kan redden door middel van onbeperkte groei. Men heeft grote kritiek op de vrijemarkteconomie die schadelijk is voor mensen en voor de schepping. Terechte kritiek. Toch slaat men de plank wel eens mis. Zaken als individualisme, secularisering en materialisme worden te stellig en te massaal afgewezen en neergezet als zijnde ideologieën die de waarden van Gods koninkrijk bestrijden. Hier trappen de kerken toch weer in de bekende valkuil om de geseculariseerde wereld als het kwaad neer te zetten. Individualisme heeft ons immers veel goeds gebracht. De mens is onder de bevoogding uit gekomen en heeft zich geëmancipeerd. De scheiding van kerk en staat is een groot goed. Niemand wil terug naar de middeleeuwse samenleving. Ook het materialisme, opgevat als aandacht voor het aardse en niet wachten op de beloning in de hemel, heeft welvaart voor grote groepen mensen gebracht. Waar deze ontwikkelingen zijn doorgeschoten en uitwassen tot gevolg hebben gehad, daar kun je kritiek op hebben. Hoewel er ook wel aandacht is voor de eigen fouten, zie ik in het document met name op dit soort plaatsen te weinig de erkenning van het feit dat ook kerken discrimineren, dat ook kerken zich aan de kant van de machthebbers en de rijken hebben geschaard en nog doen. Uitspraken als Christenen worden geroepen de zondige natuur van alle vormen van discriminatie te erkennen en onrechtvaardige structuren te veranderen 49 moeten ook gelden voor de eigen kerken. Gods missie In het document wordt nog van een andere omkering (metanoia) in onze missie gesproken. We zien missie als een activiteit van de mens. Maar de omkering die moet plaatsvinden is dat de mens zichzelf gaat zien als deelnemer in Gods missie, samen met de gehele schepping. Ook de schepping is een missionerende kracht. Men wijst bijvoorbeeld op de helende kracht van de natuur voor lichaam en geest van de mens. Het vraagt om bescheidenheid van de mens. De realiteit is echter die van een vervuilde en uitgebuite 49 Together Towards Life: Mission and Evangelism in Changing Landscapes, nrs. 48, 49, drs. Marianne Baijens

43 aarde onder meer veroorzaakt door de mythe van de onbeperkte groei. Maar: De mensheid kan niet als enige worden verlost, terwijl de rest van de geschapen wereld ten onder gaat. 50 Overigens is dat geen nieuwe gedachte. De eerder genoemde Chung Hyun Kyung pleitte in haar voordracht tijdens de Assemblee in 1991 al voor een verandering van een antropocentrische houding, een op de mens gerichte houding, tot een op het leven gerichte houding. 51 Dit aspect in het document spreekt mij persoonlijk erg aan. Een missionaire spiritualiteit is een aardse, geaarde spiritualiteit. Het is een bescheiden, nederige (van humilitas humus - aarde) spiritualiteit. Het is geen individualistische spiritualiteit of een vluchten in hoger sferen. Er is maar één aarde. Of zoals wordt gezegd: Het is niet Gods bedoeling om een andere wereld te scheppen, maar om te herscheppen wat God al in liefde en wijsheid heeft geschapen. 52 En de mens is geroepen om in alle bescheidenheid mee te werken aan deze missie van God. 50 Idem nrs. 21, 22 en Chung Hyun Kyung, De strijd om weer de zon te zijn. Proeve van een Aziatische feministische theologie. Baarn, 1992, bladz Together Towards Life: Mission and Evangelism in Changing Landscapes, nr. 36 Meewerken aan Gods missie 39 Reageer

44

45 Christian Social Ethics in An Economy of Life, Justice and Peace for All (2013) A Roman Catholic Theologian's Analysis and Comment 53 prof. dr. Fred van Iersel Introduction: the public function of Christian Social Ethics as a problem In the life of Christians, faith expresses itself in the quest for the (affective and) cognitive truth about God's Love, as culminating in dogmatic doctrine. Faith also expresses itself in Christian spirituality and mysticism, in liturgy, rituals and sacraments, and in the way it is institutionalized. 54 Seen from the outside, the most visible elements of Christian life are liturgy, sacraments and rituals: due to their visibility and audibility they can be broadcasted and thus become visible in the public life of a culture and society. The second domain, Christian spirituality, can be correlated to the private and public interest in spirituality and mysticism as it manifests itself in culture, as well as to non-christian types of spirituality and mysticism: as such they provide a privileged basis for spiritual ecumenism and for interreligious dialogue and cooperation. Thus the global interest in spirituality opens up opportunities for Christianity to connect itself with the experiential dimension of private lives and cultures. Spirituality offers types of hermeneutics of the human experience of meaning, and as such it is immensely popular. Besides, spirituality has a motivational function, through offering inspiration beyond obligation and calculation. In the present public domain, the above mentioned two cognitive dimensions of religions let's say: the search for the truth about God and the quest for a morally good life - suffer 53 World Council of Churches, An Economy of Life, Justice and Peace for All (2012). This is a document produced by a programme commission in the context of an AGAPE Process (Alternative Globalisation Addressing People and Earth) which will be discussed in the WCC conference in Busan (Korea) in The distinction in dimensions of Christianity presented here has been inspired by Ninian Smart's dimensions of religion. See: N. Smart, Dimensions of the Sacred, London 1997, p Reageer

46 Perspectief from a lack of interest, or even disdain as if rationality in these domains is a privilege of atheists who accept the most radical form of Enlightenment, but even more: as if cultural, ethical and religious relativism is both starting point and end of all ethical reflection in the public domain. In this article I will present this problem in the form of an analysis of the most recent Agape document, as an example of Christian social ethics. Christian social ethics has a tougher job to do in order to be heard than liturgy and spirituality. More often it is perceived as moral language about obligations, which at first sight may not be very attractive to think about or respond to, both for non-christians and for Christians. Yet due to the fact that the first and second commandment - the love to God and to our neighbour according to Jesus are intertwined and equally important, it can't be missed in the Christian life and the life of the churches. 55 Christian ethics refer at the same time to both the individual and collective life of Christians: individual persons as Dietrich Bonhoeffer, Thomas Merton or Martin Luther King and their personal social ethics may make a difference in the public domain. Yet the role of the collective, the institutional churches that is, is much more hard to define. What difference does it make when a Church as an institution speaks publicly about social Ethics? Who would or should care about these institutional voices? And which type of authority is supposed here: traditional, charismatic-prophetic, or the rational, expertise-based type of authority? 56 Whereas churches have less problems in operating along the lines of traditional or charismatic authority, they often seem to fall short in arguing according to the standards of rational - legal authority. Christian social ethics is among the first victims of a lack of integration of these three types of authority. The public contribution to social ethics from the part of churches, as published in social encyclicals, declarations, pastoral letters, reports and public statements in the realm of social ethics therefore needs permanent clarification: Why is it done? What is it about? Whom is it meant for? Which aims are strived for when churches speak out? What exactly should they speak about, and when should they better keep silent? And how specific should churches be when speaking out 55 Mt 22: M. Weber distinguished these three types of authority in: M. Weber, Die drei reine Typen legitimer Herrschaft. In: M. Weber, Methodologische Schriften, Frankfurt, prof. dr. Fred van Iersel

47 about social ethics: is it sufficient if they formulate moral principles and values, or do they have to say something on specific issues as well? In this article I will comment the most recent Agape document 'An Economy of Life, Justice and Peace for All. It will appear that this document reproduces all key problems of institution based Christian social ethics mentioned above. The comment will be a critical one, but it is an solely exemplary analysis, and its focus is upon the requirements for a higher quality of institution based Christian social ethics. If the churches do not succeed in improving this quality, there will be or remain a gap between the language of Canaan religious language and religion based moral language - on one hand and the secular language of economics and politics on the other hand. Social ethics can contribute to bridging these languages and the domains they refer to, or it can even be the bridge. That's why this article will build up a plea for improving the quality of Christian social ethics, and it will do so in an ecumenical sense and spirit. 1 Reading the Agape document Before one even starts reading a document like the Agape document 2013, it is extremely important to reach clarity about the reader's expectations. My expectation, which I had as a catholic moral theologian with substantial knowledge of Christian social ethics and as a practitioner of teaching catholic social doctrine, was, that the Agape document would go into theology, ethics, economy and finance, and into politics but that it would go into these areas of reflection as different and relatively separate, autonomous, areas of social practice that may be connected with each other after a first description and analysis of the separate areas and their present challenges. In other words: my expectation was to find a 'multilingual' document in which all of the 'languages' of theology, ethics, economy and finance would have their own proper domain, place and role in the document, in such a way that they can be understood within their own domain and that, at the same time, they can be related to the other domains. 2 Monolingual witnessing and appeal to conversion Starting from this expectation, any reader of this Agape document will be disappointed. The reason for this is obvious: this is a merely 'monolingual' document, expressing the basic religious and religion-based moral attitudes and convictions of the co-authors and Christian Social Ethics in An Economy of Life, Justice and Peace for All (2013) 43 Reageer

48 Perspectief expressing their appeal to conversion to their fellow Christians. The document is built upon experiences of member churches and addressed to the WCC member churches, and it tries to reach these by speaking the language of spirituality, the moral language of justice as a moral virtue and as a value, and the language of witnessing of faith, hope and love, as well as the language of recognition of the importance of certain local situations or traditions. In short: the Agape document speaks the language of religious identity to confirm, strengthen and promote it. It speaks the language of Canaan, but it mixes it up with hinting to social realities in the other domains without becoming specific about these realities or about the way these were analysed. 3 Lack of economic and political responses to be expected To be honest: I am afraid that the Agape Call for Action in its present form will not provoke any substantial social and political response. For this a document about spirituality, religious identity, and about witness and willingness to change. It certainly is not about economy or about politics regarding economy. The key passage for this criticism is number 14's comment on 'market fundamentalism': this concept 'market fundamentalism' is religious language referring to economy. But what exactly does this oppose to in socioeconomic terms: does it oppose to any type of market economy, or only to certain types? Does it reject capitalism including the social market systems within it, and if so: which alternative system does it support? Or perhaps is the document just aiming at formulating moral criteria to all economic systems? This lack of clarity and specificity makes this document meaningless in economic and political debates. It can't and it won't work as a wakeup call for those bearing responsibility in the economic or political domain, because of its vagueness even more so because of the lack of explicit interdisciplinarity within this document. 4 The methods of Christian social ethics urgently missed The quality of the document causes some worry to the interested reader: where has the traditional strength of Christian social ethics gone? Where is the descriptive and analytical clarity of economists involved in the WCC's work in 1948, helping it to understand the signs of the time in relevant economic terms? Where is the knowledge of historical and 44 prof. dr. Fred van Iersel

49 regional comments on economic challenges in different continents and cultures? The present Agape document could be substantially improved by both separating and connecting (a) the level of perception, description and interdisciplinary analysis; (b) the level of interpretation; (c) the level of evaluation and (d) the level of urgent call for programmes of improvement. The Agape document puts Christian perspectives and values (level c, I would say) first. This of course may be valid: it is a classical way of the churches from the Reformation and evangelical churches to 'speak' in the public domain. But such a procedure makes the need for a clear analysis even more urgent. But the numbers 9 to 16 do not describe or analyse anything; instead, they mix up a description of characteristics of the present challenges and problems on one hand and their interpretations and evaluations on the other hand. In fact, we find a criticism of ( supposed) ideology here. Through this methodological mistake from the points of view of theology, ethics, economy and political science this mixing up of description and evaluation is a methodological 'deadly sin' this way the document does not contribute to the present debate. 5 Need for differentiations in criticisms The next problem is that the document does not distinguish between system and ideology, nor between criticism of ideology on one hand and criteria to judge economic systems and their present ways of functioning on the other hand. Nor does the Agape document distinguish between aims, objectives, policies and measures on one hand and the effects of these on the other hand. These mistaken ways of arguing lead to incompatibility with economic and political debates. So a chance to provide proper moral guidance in the present global crises is missed exactly due to the methodological mistakes. 6 Scripture no longer paradigmatic? But even if one accepts that this document is monolingual theology, the next problem turns up. The way in which Scripture is being quoted in the Agape document hardly has any exegetical basis: it seems that according to the Agape document there are no paradigms of social justice in the Bible, but just single moral insights from the First and Second Testaments 57. Again, WCC: you can do better than that!. Of course the religious and moral 57 Examples are the ways in which the Agape document quotes from the Gospel of John, and the reference to I Cor. made there. Christian Social Ethics in An Economy of Life, Justice and Peace for All (2013) 45 Reageer

50 Perspectief preference for the poor is repeated in the Agape document: it is the measure of proactive social justice. But how about 'mutual justice' (iustitia commutativa) in global economic and financial traffic, or the dignity of labour in this context? And how about legal justice (iustitia legalis): legislations at national and international levels to promote economic property of the poor, to protect labour participation, freedom and equality? And how about yet another biblical theme: distributive justice (iustitia distributiva). In sum: where is the biblical paradigm for justice? 58 7 Quality of ethical argumentation: a theological blockade? As a document fitting into a long tradition of Christian social ethics, it is quite remarkable that the Agape document does not present any type of proper ethical argumentation. Instead it just presents moral claims and postulates. The type of ethics implied in the document is a kind of first order moral language containing moral judgments 59, condemnations 60 and appeals 61. But no moral arguments are given as to how the presented moral insights have been reached except, of course, for some quotes from the Scripture. The status of moral reasoning as in the cardinal virtue of prudence has always been debated within Protestantism since Martin Luther. 62 But as long as moral reasoning does not imply self-justification, but is merely taken up as part of the way God created humans after His image and likeness, no one could seriously oppose moral argumentation along the lines of practical reason as a gift of God to humankind. Not all types of prudence are forms of prudentia carnis! Moral reasoning is not just an expression of a lack of obedience to God's will. Instead: the just use of the practical reason is implied in creation. In other words: please say something more about the legitimacy of objectives, means, strategy etcetera. Or am I wrong here: is there no classical protestant theological blockade background in the lack of use of practical reason in the Agape document? 58 The types of Justice mentioned here (iustitia legalis, iustitia commutativa, and iustitia distributiva) are a part of classical Christian social ethics, as in Aquinas' Summa Theologiae. Social Justice and the option for the poor have been developed after the Second Vatican Council, or more specifically after the encyclical Populorum Progressio had been published by Pope Paul VI. 59 See the Agape document, nr See the Agape document, nr See the Agape document, nr Baylor, M.G., Action and Person, Conscience and the young Luther, Leiden prof. dr. Fred van Iersel

51 8 Is there a misunderstanding of capitalism and liberalism's quest for freedom? Churches and theologians of all denominations nowadays seem to have difficulties with trusting human freedom as it functions in public life. Of course, religious freedom is being embraced, because it guarantees the freedom of religions to deploy their life, to express convictions and to participate in social life. But economic and political liberalism can do no good according to the Churches, it seems. Also in the Agape Document, market economy is treated as if it is paving a way to hell. But is it not the case that there are different types of market economy, and that to any vital economy private property and the right to start up a private enterprise are essential natural rights? This is what the 19 th century Christian social ethics of the leading denominations were pleading for, against state based property as in Marxism, Communism, Socialism. In the19th century, churches or their leaders had the conviction that liberalism could and should be corrected and that is was a fruitful way to build up economic and political alliances with economic and political liberalism, especially with social liberals. The Agape document seems to have lost its memory in this respect. Or am I wrong and does it not oppose to all kinds of market economies and types of political liberalism? Freedom can and should be supported, pursued and put into practice but churches can and should plea for a proper socially just use of it by presenting its relevance for the bonum commune, and by urging principles and values that lead it to this general wellbeing. Of course, Christianity will not plead for a wild west type of capitalism or a type of liberalism that excludes solidarity and the public functioning of value based communities. But does that imply a rejection of economic and political freedom? I think not. 9 Equality as an economic value: equality as moral dignity (starting point), equality as equality of legal rights, equality of chances and/or equality of outcomes? The same goes for an ethical reflection on equality. The Agape document reaffirms human dignity as a value, based upon God's creation of humankind 63. Of course, any Christian 63 See the Agape document, nr. 22 Christian Social Ethics in An Economy of Life, Justice and Peace for All (2013) 47 Reageer

52 Perspectief would agree to that. But where does this lead us? Is our being an image of God a foundation for equality? And if so, what type of equality: equality of rights (like the rightly reaffirmed human rights); or equality of chances (everybody must have equal chances for participation into society and political life), or equality as a result of social action (equal outcome in terms of housing, education, health care, wages etcetera). Of course one document like the Agape Call for action cannot properly address all these themes. But I'd suggest a tougher and more specific reflection upon the socio-economic implications and consequences of the affirmation that all human beings are created equal by God. To which type of the above mentioned type or types of equality in economic life should this affirmation lead humankind in face of the present global challenges? 10 Economic paradigms and perspectives Due to its focus on confessional, witnessing and spiritual language, the Agape document seems to have missed the opportunity to stimulate a debate about economic paradigms and perspectives. Should not the churches plead for a type of Bretton Woods II, aiming at international standards for economic justice and compassion, and a financial system that is not a prey to speculation? 11 State interventionism into the economy Throughout its history, Christian social ethics in all denominations, manifest different approaches with regard to the problem of state interventionism into economy. The variation that occurred can be explained by changes in the economic context, like the coming into being of non-communist types of state interventionism, and different approaches of the state as an institution. The current Agape document seems to avoid choices in this area. The same goes for the role of the international community in the current crises. In the Encyclical Caritas in Veritate (2009), Pope Benedict XVI has formulated an option for a new international authority to supervise the financial markets, which is now part of the Catholic Social Doctrine. Which stand does Agape take with respect to this proposal? It would be an ecumenical gesture to at least comment explicitly on this suggestion. 12 Is the Roman Catholic Church doing a better job? Since 2004 the year in which the Compendium for the Social Doctrine of the Church was published, the Roman Catholic Church deploys strengthened efforts to implement the 48 prof. dr. Fred van Iersel

53 Catholic Social Teaching (CST). 64 Ever since 1891, CST has developed from a comprehensive normative social theory, via an orientation on criteriology for politics and policy development and a set of instruments for political dialogue, to an instrument of evangelization. Here is a similarity with the confessional and witnessing style of the present Agape document. Moreover, over the last years, its focus to a large extent has shifted from practical social and economic issues to foundational themes. Within the Catholic Church, there is more emphasis now on the integration of CST into the whole of Christian theology as ever has been since Here is a similarity for both CST and the approach of Christian social ethics in the Agape document: the theological part gets a lot of attention from the side of the Church. But this similarity implies a similarity in challenge, too, even exactly the same and common challenge: to get and to stay involved into interdisciplinarity, to not leave aside questions regarding 'technical solutions' 65, as if social, economic and political praxis can ever exist with technical solutions of economic problems. Of course, the Churches face the challenge that they have hardly any political power within states, and that they have a limited competence in the economic area. But the expertise the other dimension of competence - can and should be maintained. This interdisciplinarity with economics can easily be organised as in the form of an ecumenical project of WCC and RCC. Both organisations need the same type of expertise and they aim at the same type of dialogue with the world. 13 Evaluation The discussion started here has been a critical one. But as I mentioned at the beginning of this article, the function of the Agape document is an exemplary one. The Agape document reproduces the characteristics and limits of public presence of Christianity and of common secular interest in Christianity. The Agape document is more about spirituality and its relation to an ethics of mentality, than about an ethics of responsibility. The latter should have required interdisciplinarity and a public legitimisation of the reasons why, with what content, and in what form Churches or an institution as WCC - do interfere in public debate about economy, finance and politics. The mono-linguistic approach of 64 Pontifical Council for Justice and Peace, Compendium of the Social Doctrine of the Church: Vatican City: Libreria Editrice Vaticana, Pope Benedict XVI, Encyclical Caritas in Veritate (Vatican City, 2009), nr. 9 Christian Social Ethics in An Economy of Life, Justice and Peace for All (2013) 49 Reageer

54 Perspectief Agape is not an isolated phenomenon: it reflects an objective difficulty of integrating different types of authority. Maybe the lack of interdisciplinarity can be understood as an expression of the difficulty of reaching the dialogue partners needed for such an interdisciplinarity. The Roman Catholic Church in its catholic social teaching faces exactly the same challenges. Christian social ethics, regardless its denominational context, may be more socially effective when it consequently tries to integrate the confessional - foundational discourse (about the question why Christian Ethics is a task of the Churches and a part of theology), with an explanation of key values and their contextual elaborations. 14 Closing remarks: how can this document become useful? In my opinion, the Agape document is still worth reading, because of its substance. It expresses the willingness to radical economic change. In itself, this is very rare citizens and consumers pleading for justice worldwide yet it is very important in the current debates about the world economy and financial systems. It may appeal both to the responsible leaders, to working people and to consumers ethics. However, in order to be more effective, it needs to be reworked from the point of view of its method and structure, and from the point of view of interdisciplinarity. Also, it is necessary to expand the addressees, from member churches and Christians to all people of good will, including economists. 50 prof. dr. Fred van Iersel

55 Personalia Drs. Geert van Dartel is secretaris van de Katholieke Vereniging voor Oecumene en docent oecumenische theologie aan Fontys Hogeschool Theologie en Levensbeschouwing, de Priester- en Diakenopleiding Bovendonk in Hoeven en het St.-Janscentrum in s-hertogenbosch. Drs. Rob van Uden is diaken van het bisdom Breda, werkzaam in het parochiepastoraat en bestuurslid bij de Katholieke Vereniging voor Oecumene. Drs. Marianne Baijens is theologe en werkzaam als coördinator bij Missio/Pauselijke Missiewerken waar zij onder andere eindredacteur van de tijdschriften Kerk Wereldwijd en Geloven Nu is. Prof. dr. Fred van Iersel is moraaltheoloog en diaken van het bisdom Haarlem-Amsterdam. Begin 1995 werd Van Iersel bijzonder hoogleraar vraagstukken geestelijke verzorging bij de krijgsmacht aan de Theologische Faculteit van de Universiteit van Tilburg. Van 2002 tot 2011 was hij hoofdaalmoezenier van het Justitiepastoraat. Van Iersel heeft grote expertise op het gebied van vredesvraagstukken en de Katholieke Sociale Leer. 51

56 Perspectief 52

57 Colofon Perspectief is het Digitale Oecumenisch Theologische Tijdschrift (DOTT) van de Katholieke Vereniging voor Oecumene. Perspectief wordt gekenmerkt door een drievoudige doelstelling: Reflectie Ruimte Jongeren Perspectief biedt een platform van theologische reflectie op de vragen die in de oecumenische beweging leven. Ze biedt daartoe bijdragen van experts uit verschillende denominaties. Perspectief wil de ruimte zoeken en tonen waarin het oecumenisch gesprek vruchtbaar wordt. Het beoogt daarmee nieuwe perspectieven voor de toekomst van de oecumenische beweging te ontsluiten. Perspectief biedt jonge oecumenici de mogelijkheid te reflecteren op opgedane oecumenische ervaring en deze te laten weerklinken binnen de oecumenische beweging. Perspectief verschijnt viermaal per jaar, en is gratis als digitaal tijdschrift te bekijken op de website van de Katholieke Verenining voor oecumene, of als PDF te downloaden. De eindredactie en de vormgeving worden verzorgd door het bureau van de Katholieke Vereniging voor Oecumene. Nieuwsbrief Steunen Redactie Indien u op de hoogte gehouden wilt worden van de activiteiten van Perspectief kunt u zich voor de nieuwsbrief hier aanmelden. U kunt ons steunen door lid of donateur van onze vereniging te worden, of door een eenmalige bijdage, zie hiervoor onze website. De Katholieke verening voor Oecumene is ANBI goedgekeurd. Eric Roovers, Geert van Dartel, perspectief@oecumene.nl. 53