Een betaalmuur sloop je niet zomaar

Transcriptie

1 23 OKTOBER 2018 HOE ZORG JE ERVOOR DAT IEDEREEN DE VRUCHTEN VAN ONDERZOEK KAN PLUKKEN? Een betaalmuur sloop je niet zomaar Het is hier en daar hommeles tussen wetenschappelijke uitgeverijen en hun leveranciers en klanten. De roep naar open access gratis toegang tot onderzoeksresultaten voor iedereen werd deels ingewilligd, maar niet altijd op die manier die de pleitbezorgers voor ogen hadden. Maar wat is closed en open access en welke factoren spelen een rol? Naar aanleiding van de Open Access Week schetsen we hier het landschap. TEKST: Ilse Frederickx CARTOONS: Joris Snaet S tel, je bent een wetenschapper. Je experiment in het laboratorium is geslaagd of je hebt een schat uit de oudheid opgegraven. Nu kan je net zoals Archimedes je bad uitspringen, naakt de straat oplopen en luidkeels Eureka! roepen. Maar om te blijven moet je schrijven De officiële weg om wetenschappelijk nieuws te verkondigen, luidt: publiceren. (Dat deed Archimedes ook trouwens.) Dus kruipen onderzoekers vaak in de pen: ze schrijven boeken of artikels in wetenschappelijke vakbladen journals. Online of op papier, of een combinatie van beide. Stel, je bent een andere wetenschapper en je wil graag lezen wat de bevindingen van een collega zijn. Dan moet je meestal betalen: om het boek van de colle- ga te kopen of een abonnement op een tijdschrift te nemen, zodat je het artikel kan raadplegen. Dat klinkt logisch. We betalen ook voor online toegang tot sommige krantenartikelen of voor een nieuw Harry Potter-boek. Maar als het over wetenschap gaat, ligt die betaalmuur wat moeilijker: onderzoek gebeurt meestal met belastinggeld, maar de resultaten zijn niet toegankelijk voor elke belastingbetaler. De laatste jaren gaan er steeds meer stemmen op voor open access: dat betekent dat elke lezer wereldwijd gratis online toegang heeft tot onderzoeksresultaten. Dat klinkt eenvoudiger dan het is. Naar aanleiding van de Open Access Week schetsen we in dit dossier het landschap: wat zijn de nieuwe initiatieven en wie zijn de spelers? Tussendoor geven we ook even een spoedcursus open access-lingo. Maar eerst: hoe werkte het dan vroeger? Heb je het open access-jargon nog niet helemaal onder knie? Spijker dan hier je woordenschat bij: gaande van de basisbegrippen tot de vormen van open access, en als uitsmijter de versies van een paper. The basics Journal: wetenschappelijk vakblad of tijdschrift Paper: wetenschappelijk artikel Paywall: betaalmuur, systeem waarmee online informatie wordt afgeschermd waardoor je de info pas kan raadplegen na betaling Peers: (Engels) gelijken, vakgenoten Peer review: beoordeling door vakgenoten

2 02 Hoe publiceer je wetenschap old school? Even een stapje terug. Als je als wetenschapper old school publiceert, dan betaalt de lezer voor toegang. Maar hoe werkt die betaalmuur? Een voorbeeld. 1. Klinisch psychologe Julia van de KU Leuven werkt samen met een paar collega s aan een onderzoeksproject. Na een tweetal jaar schrijft ze de resultaten uit in een wetenschappelijke paper (lees: artikel). 2. Julia dient haar artikel in bij een prestigieuze journal (lees: wetenschappelijk vakblad). Deze journal is in handen van een uitgeverij, zoals Elsevier of Springer. 3. De hoofdredacteur van de journal is Bruce, professor klinische psychologie aan een buitenlandse universiteit. Het werk dat Bruce voor de journal doet, is onbezoldigd. Bruce neemt het artikel grondig door, beslist of het de moeite loont en stuurt het door naar peer reviewers uit twee andere universiteiten, Ludo en Iris. Peer review betekent een beoordeling door vakgenoten. 4. Professor Ludo en postdoctoraal onderzoeker Iris kijken de paper na. Ook dat gebeurt onbezoldigd. Zij sturen hun opmerkingen door naar hoofdredacteur Bruce. 5. Julia moet haar paper keren herwerken nadat ze via Bruce feedback krijgt. Maar dan volgt goed nieuws: de paper wordt gepubliceerd! 6. Julia krijgt meteen ook een rekening gepresenteerd. Een auteur moet normaal gezien niet betalen om te publiceren. Maar als je extraatjes wil, dan moet dat wel. Omdat Julia vindt dat de grafieken in haar artikel niet zonder felle kleurtjes kunnen, moet ze dollar ophoesten. 7. Daar komt nog bij dat Julia ook een overeenkomst met de journal moet tekenen waarbij ze rechten copyright afstaat aan de journal: dat gaat vooral over de reproductie van de tekst en illustraties. Als later iemand bijvoorbeeld een stuk van de tekst of een illustratie in een andere publicatie wil overnemen, moet die toelating vragen aan de uitgeverij van de journal. Trouwens, ook Julia zelf moet dat, als ze haar eigen werk opnieuw wil gebruiken. 8. De uitgeverij laat de paper lay-outen, in pdf-formaat omzetten en online plaatsen. Als de journal ook een papieren variant heeft, komt het artikel ook daarin. 9. Nu de paper online staat, wil Julia graag het resultaat zien. Als lezer zou ze nu normaal gezien op een paywall (lees: betaalmuur) botsen. Gelukkig betaalt haar universiteitsbibliotheek elk jaar de abonnementskosten voor een hele reeks journals: het vakblad van Julia zit daarbij en vanop het universiteitsnetwerk krijgt ze toegang tot de journal. Access in vormen Closed access: de toegang tot onderzoeksresultaten is afgeschermd door een betaalmuur. De auteur publiceert gratis (meestal). De lezer betaalt. Een particulier kan soms per artikel betalen. In grote onderzoeksinstellingen sluiten de bibliotheken jaarabonnementen af, ten behoeve van hun leden. Open access (OA): gratis wereldwijde online toegang tot onderzoeksresultaten voor elke lezer. In de brede zin van het woord omvat open access niet alleen toegang tot de tekst met illustraties, maar ook tot onderzoeksgegevens. In dat geval spreekt men van open data of open science. Gold open access: Hier publiceren wetenschappelijke auteurs enkel nog online en onmiddellijk in open access. Deze versie is ook de finale versie van de publicatie. In dit geval betaalt niet de lezer, maar wel de auteur of een derde partij, zoals een consortium van onderzoeksinstellingen. Dat kan op twee manieren: For-profit gold open access: in dit model bepaalt de uitgeverij de publicatiekost op basis van een winstmotief. Aan de auteurs (of de instellingen waarvoor ze werken) worden dan author fees aangerekend die een stuk hoger liggen dan de werkelijke kosten. Non-profit gold open access: In dit model betalen ofwel de auteurs een author fee, die de publicatiekost dekt, ofwel wordt de infrastructuur om te publiceren gesubsidieerd, zodat noch lezers, noch auteurs moeten betalen.

3 03 Dit traditionele systeem van publiceren heet closed access. De lezer betaalt voor toegang, in vele gevallen via de bibliotheek van zijn of haar onderzoeksinstelling. Die betaalmuur werkt ongelijkheid in de hand: als wetenschapper in een minder gegoede onderzoeksinstelling die dus minder tijdschriftabonnementen kan nemen val je uit de boot. Ook geïnteresseerde niet-wetenschappers journalisten, bedrijven, beleidsmakers hebben meestal geen toegang. Dat wetenschappelijke kennis achter een betaalmuur zit, is ook in het nadeel van de wetenschapper-auteur zelf. Als de paper van Julia gratis online te vinden zou zijn, zouden meer mensen die lezen en zouden andere wetenschappers haar werk meer citeren. En dat is net wat Julia wil: ze wil dat haar werk impact heeft op haar vakgebied. En niet onbelangrijk: haar eigen promotiekansen hangen voor een stuk af van hoeveel citaties ze krijgt. De betaalmuur werkt ongelijkheid in de hand: als wetenschapper in een minder gegoede onderzoeksinstelling die dus minder tijdschriftabonnementen kan nemen val je uit de boot. Dat kennis achter slot en grendel zit, is één probleem. Daarnaast is er ook nog de financiële kant van de zaak. Bibliotheken betalen steeds hogere prijzen voor abonnementen op wetenschappelijke vakbladen en boeken: bij de Leuvense universiteitsbibliotheek is dat bijna 9 miljoen euro per jaar. Bovendien betalen onderzoeksinstellingen eigenlijk tweemaal. Eenmaal via hun bib en een tweede maal via een pak onbetaald werk van hun onderzoekers: het is immers Julia die schrijft en het zijn Bruce, Ludo en Iris die nakijken en redigeren. Terwijl de investering van de uitgeverij zeker bij artikels, minder bij boeken eerder beperkt lijkt: een online platform, de opmaak, de promotie en de archivering vergen uiteraard wel expertise, logistiek en infrastructuur. Maar staat de winstmarge daarop wel altijd in een redelijke verhouding tot de werkelijke kosten, vragen velen zich af. Mi kassa, tu kassa En hoewel het bij closed access eigenlijk alleen de lezer is die betaalt, wil dat in de praktijk wel eens anders uitdraaien. Voor extraatjes moeten auteurs hun onderzoeksbudget of eigen middelen aanspreken denk aan de kleurengrafiekjes van Julia, maar ook aan bijvoorbeeld extra pagina s of een vermelding op de voorpagina. Wie pech heeft, werkt in een vakgebied zoals economie, waar auteurs standaard een submission fee betalen om een artikel alleen nog maar in te dienen. Als je je paper keren moet herwerken, betaal je voor iedere nieuwe versie telkens een submission fee. En dat allemaal zonder enige garantie dat het artikel uiteindelijk wordt aanvaard en gepubliceerd. Als we de som maken van alle publicatiekosten bij alle onderzoekseenheden aan de KU Leuven, komen we jaarlijks uit op minstens een half miljoen euro. Slotsom: Wat velen vooral tegen de borst stoot bij closed access, is dat kennis achter een betaalmuur zit en dat sommige uitgeverijen meerdere malen langs de kassa passeren. Er bestaat dan ook heel wat kritiek en verzet: van het omzeilen van de betaalmuur tot een waaier aan open access-initiatieven. Access in vormen Hybrid open access: de meeste closed access-uitgeverijen zijn ondertussen overgeschakeld op een hybride model. Dan krijgt de auteur de keuze om de publicatie closed of open access te maken voor lezers. Gaat de wetenschapper voor open access, dan betaalt ie daar een open access fee (ook wel article processing charge (APC) of book processing charge (BPC) voor. Dat zou je een vorm van for-profit gold open access kunnen noemen. Deze gratis open access geldt wel enkel per artikel een jaarabonnement is nog steeds te betalen. Het hybride model is een zeer winstgevend model voor uitgeverijen: het wordt ook double dipping wordt genoemd, want zowel auteurs als lezers betalen. Green open access: bestaat als parallel circuit naast het traditionele publiceren. Wetenschappelijke auteurs archiveren hierbij zelf een digitale versie van hun publicatie die dan online terug te vinden is voor het publiek. Dat archief in het jargon een repository wordt gerund door de onderzoeksinstelling van de auteur of door een online community rond een vakgebied. Met andere woorden, hier moeten noch auteur noch lezer betalen, enkel de beheerder van de repository. Uitgeverijen zijn geen betrokken partij, maar stellen wel hun eisen wat betreft green open access: niet zomaar elke repository wordt aanvaard. En vaak mag de archiefversie pas na het verstrijken van een embargo (gewoonlijk zes tot twaalf maanden na publicatie) openge-

4 04 Open access in gedaantes Waar een betaalmuur staat, zullen mensen paadjes zoeken om er omheen te lopen. Dat geldt voor online muziek, films of voetbalwedstrijden, maar evengoed voor wetenschappelijke publicaties. Zo heeft de wetenschap zijn eigen piratensite: Sci-Hub, opgericht door een hackende studente uit Kazachstan die er genoeg van had om te betalen voor een paper. De site huisvest ondertussen meer dan 70 miljoen artikels en papers, klaar voor een illegale download. Uitgeverij Elsevier was not amused en begon in 2015 een rechtszaak wegens schending van het copyright. Sci-Hub verloor daarmee zijn domeinnaam en de site verandert sindsdien regelmatig van webadres. Wie het legaal wil houden, kan ook een kopie van een publicatie vragen bij de auteur. De copyrightregeling van uitgeverijen houdt meestal wel in dat auteurs zelf een exemplaar van hun werk rechtstreeks aan collega s mogen geven. Dat kan via mail of via een sociale netwerksite voor wetenschappers en onderzoekers, zoals ResearchGate en Academia. Net zoals Facebook zijn dit commerciële platformen waar je open of gesloten groepen hebt met de mogelijkheid om mensen ook privé aan te spreken. Je kan daar als wetenschapper ook nieuw onderzoek melden. Zonder de pdf mee te geven uiteraard, want dan krijg je de juridische dienst van een uitgeverij achter je aan. Maar voor de geïnteresseerde lezer staat het knopje om via een privébericht een kopie te vragen al klaar. Green open access Maar dat zijn eigenlijk allemaal lapmiddelen om closed access te omzeilen. Hoe zit het dan met open access, waarbij lezers gratis toegang hebben? Er is het circuit van de repositories: de digitale archieven waar wetenschappers zelf hun publicaties gratis toegankelijk maken. Dit noemt men green open access. Een repository wordt beheerd door de onderzoeksinstelling van de auteur aan de KU Leuven is dat LI- RIAS of door een financierende instelling, zoals Zenodo van de Europese Commissie. De repositories die zich organiseren per vakgebied noemt men preprint servers: het archetypische voorbeeld daar is arxiv. De truc bij green open access is: als de uitgeverij niet toelaat dat je hun finale versie van je publicatie post, dan post je een vroegere versie. Dat kan de versie zijn vóór de peer review ronde in het vakjargon de preprint of de versie na acceptatie maar zonder lay-out de postprint. De uitgeverijen gedogen het bestaan van repositories, al willen ze een vinger in de pap over welke repository, welke versie en bepalen ze een te respecteren embargo vooraleer de preof postprint mag verschijnen. Green open access biedt de lezer dus een gratis versie. Maar voor de wetenschappers zelf is het geen ideale oplossing: een pre- of postprint heeft voor hen de status van een kladje. Bovendien betekent het zelf archiveren extra werk voor de auteur, naast het gewone publicatieproces. Gold open access Op dus naar the real thing: gold open access. Hier publiceren wetenschappelijke auteurs bij een uitgeverij die de finale versie van hun artikel of boek onmiddellijk gratis toegankelijk online zet. Het grote voordeel is dat wetenschappers op die manier snel meer lezers van over heel de wereld bereiken en dat vertaalt zich ook in meer citaties van hun werk een belangrijk detail voor hun cv. Maar het is niet al goud wat blinkt. Koken kost geld en in dit systeem hebben uitgeverijen geen inkomsten meer uit lezersabonnementen. Dus betaalt hier de auteur, via een author fee. Dat kan op Access in vormen steld worden dan spreekt men ook wel van delayed open access. Bovendien stellen uitgeverijen geregeld hun veto voor het archiveren van de finale versie van een publicatie: dan gebruikt men voor green open access een andere versie zonder peer review (preprint) of zonder professionele lay-out (postprint). Fair open access: een strenge versie van de non-profit gold open access. Met fair bedoelt men dat er transparantie is over de kosten en dat de prijs niet exuberant veel hoger ligt dan de werkelijke kost, terwijl de auteur zijn rechten behoudt. De kost van publiceren kan betaald worden door de auteur, maar wordt nog vaker gedragen door een non-profit derde partij, zoals een consortium van bibliotheken. Een voorbeeld van een fair open access-speler is de Open Library of Humanities, die open access-journals uitgeeft en waarbij de kosten verdeeld worden over de leden-bibliotheken. Niet elke wetenschapstak kent overigens al fair open access-uitgevers.

5 05 twee manieren: ofwel dekt die fee enkel de kosten non-profit gold open access ofwel komt er nog een winstmarge bovenop for-profit gold open access. En net die laatste categorie is de laatste jaren enorm gestegen. Bibliothecarissen die bij de eerste voorvechters van open access waren, zien met lede ogen aan hoe de open access fees voor onderzoekers in stijgende lijn gaan, net zoals dat vroeger bij hen het geval was met de abonnementen. Een booming branche, geen wonder dat nieuwe gold open access journals als paddenstoelen uit de grond rijzen. Hybrid open access Vele closed access-uitgeverijen zijn ondertussen overgeschakeld op een hybride model. Dit systeem wordt veel gebruikt door de grote multinationals in het uitgeverslandschap. Hier krijgt de auteur de keuze om de publicatie closed of open access te maken voor lezers. Gaat de wetenschapper voor open access, dan betaalt ie daar een open access fee voor zo n à euro voor een artikel. Deze gratis toegang geldt enkel per artikel bibliotheken moeten nog steeds betalen voor een jaarabonnement. Deze uitgeverijen doen aan double dipping: ze eten van beide walletjes, bij zowel auteurs als lezers. In de beginjaren hoopten voorvechters van open access dat het hybride model een overgangsfase zou zijn, waarbij het systeem van closed access uiteindelijk afgevoerd zou worden. Dat is niet gelukt. Hybrid open access betekent voor een uitgeverij immers weinig risico en extra inkomsten. In sommige wetenschapsdomeinen is open access dan ook een meerkost geworden, bovenop de al bestaande publicatiekosten. Ongelijkheid Gratis toegang voor lezers is nu ingeburgerd geraakt via de groene, gouden of hybride weg. Daarmee is de factuur verschoven van lezer naar auteur. Velen vragen zich af of daarmee ook de ongelijkheid niet verschoven is. Waar het in closed access de minder gegoede lezers was die uitgesloten werd, is dat nu de minder gegoede wetenschapper. De kans om een boek te kunnen maken of te kunnen publiceren in een duur toptijdschrift, wordt nu kleiner als je als onderzoeker geen externe middelen kan binnenhalen. De instellingen die die centen leveren, zoals de Europese Commissie of het FWO (Fonds Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen) leggen open access steeds vaker op als voorwaarde voor financiering: de onderzoekers moeten ervoor zorgen dat hun onderzoeksresultaten publiek beschikbaar zijn. Die politiek leidt tot een financiële wedloop in de markt. Onderzoekers vragen meer budget om open access te kunnen betalen. En de commerciële spelers ruiken geld: de prijs kan gerust nog wat stijgen als de financiers toch over de brug blijven komen. Offsetting deals en boycots Dan maar onderhandelen met de uitgeverijen voor een betere deal, denken sommigen. In het buitenland probeerden al consortia van universiteiten een offsetting deal te sluiten, waarbij de kosten van de bibliotheken en de publicatiekosten van wetenschappers in één contract samengenomen worden. Dat draaide uit op een bikkelharde juridische strijd. In Zweden en Duitsland sprongen de onderhandelingen tussen consortia van onderzoeksinstellingen en uitgever af en zitten bibliotheken zonder toegang tot artikels. Al hoeft dat scenario niet noodzakelijk een probleem te zijn, zeggen de voorstanders van De rekening is grotendeels verschoven van lezer naar auteur. Waar het vroeger de minder gegoede lezer was die uitgesloten werd, is dat nu de minder gegoede wetenschapper. open access. Als de hoge abonnementskosten voor bibliotheken wegvallen, komt er heel wat budget vrij om te investeren in bestaande non-profit gold open access-initiatieven of om daar zelf mee te beginnen. Verschillende consortia van bibliotheken geven hun eigen open access-journal uit. En bij green open access zijn er voorbeelden van financiers, zoals de Wellcome Trust, die via hun repository ook peer review aanbieden. Met zo n merknaam heb je als onderzoeker gewoon geen journal meer nodig. Er beweegt dus heel wat. Om de druk op de multinational-uitgeverijen nog wat op te voeren, worden onderzoekers hier en daar opgeroepen tot een boycot: stop met diensten te verlenen als lid van een redactieraad of als peer reviewer voor de commerciële jongens. En de wetenschappers zelf? Die bekijken het elk vanuit hun eigen standpunt. Dat geeft een heel verdeeld beeld. 50 shades of a paper In open access-land wordt nogal gejongleerd met versies van schrijfsels, om de kleine lettertjes van het contract met de uitgeverij te omzeilen. Niet iedereen hanteert dezelfde definities, maar doorgaans is het zo: Preprint of submitted paper is de versie van een paper zoals die de eerste keer ingediend wordt bij een uitgeverij, voordat er peer review gebeurt. (Soms plaatst men een preprint online zonder dat het tot een publicatie komt.) Postprint of accepted manuscript is de versie na peer review. Inhoudelijk is dat wat er finaal gepubliceerd zal worden, maar meestal nog steeds in een Word-document. Een ietwat misleidende benaming dus. Publisher version: de gelay-oute versie van een paper in pdf-formaat, met opmaak (logo, tabellen en illustraties, paginanummering) zoals je het in een gedrukte journal zou zien staan. Bij deze versie verliezen auteurs vaak veel rechten zoals copyright. Als wetenschapper mag je deze versie dus niet zomaar hergebruiken of verspreiden. Wel staat de uitgeverij soms nog toe dat de postprint elders gepost mag worden, maar onder voorwaarden. Een repository is een digitaal archief waar wetenschappers zelf een versie van hun publicatie publiek zetten: dit is green open access. De repository wordt beheerd door de onderzoeksinstelling van de auteur aan de KU Leuven is dat LIRIAS of door een financierende instelling, zoals Zenodo van de Europese Commissie. De meeste bekende repositories organiseren zich per vakgebied: in dat laatste geval

6 06 Alle neuzen in dezelfde richting? N iet alle wetenschappers zullen zich in de hierboven geschetste problematiek herkennen. Dat heeft veel te maken met de publicatiemarkt in hun niche. Uitgeverijen van boeken en journals bestrijken immers een heel gamma: van klein naar groot, van non-profit naar commercieel. De kritiek richt zich meestal op de big five RELX (het vroegere Reed Elsevier), Springer, Wiley-Blackwell, Taylor & Francis en SAGE. Zij geven samen meer dan de helft uit van de peer-reviewed academische publicaties. De journals in hun portfolio werken veelal met het hybrid open access-model. Maar die grote jongens zijn niet in alle domeinen actief: zo laten ze religiewetenschap, letteren en filosofie grotendeels aan zich voorbij gaan. Er bestaan ook heel wat kleinere uitgeverijen die alleen actief zijn in een niche. Sommigen onder hen spelen het commerciële spel even hard als de grote jongens. Bij andere kleintjes gaat het er een stuk gemoedelijker aan toe. theken of verenigingen van academici die het heft in eigen handen nemen en zelf starten met de uitgave van open access-journals of -boeken. Niet verrassend vind je die initiatieven vooral in de domeinen waar de grote spelers een klein marktaandeel hebben. In letteren ligt het veld bijvoorbeeld veel meer open dan bij sociologie of psychologie, waar de big five zeventig procent van de artikels uitgeven. En dan zijn er nog de boeken, die meestal wat vergeten worden in de hele open access-discussie. Boeken spelen niet in alle domeinen een even grote rol: voor een historicus is het belangrijk voor de carrière om een eigen monografie te schrijven, voor een biomedisch wetenschapper daarentegen zijn enkel artikels in gespecialiseerde tijdschriften van tel. De markt voor open access-boeken het zijn dan per definitie e-boeken is wat later op gang gekomen, vanwege de hogere kost in vergelijking met een artikel. Meestal gaat het om auteurs die een beroep kunnen doen op een fonds of beurs om die kost te dragen. Maar omdat een auteur bij het schrijven van een boek een veel groter pakket van diensten van de uitgeverij krijgt, lijkt daar minder discussie te ontstaan over de centjes. Met zoveel verschillen qua marktstructuur lopen ook de publicatiekosten per discipline heel sterk uiteen. Waar een taalkundige zich een hoedje zou schrikken om als auteur te moeten betalen voor een closed access-publicatie, zien anderen zowat elke stap van het productieproces gecommercialiseerd worden: een submission fee om te mogen indienen, een fee voor een snellere peer review Zelfs een reactie laten publiceren op een artikel van iemand anders kan je geld kosten. Publicatiecultuur In elk vakgebied bepalen de publicatiegewoontes mee of open access een issue is. Ingenieurs publiceren vooral via conferenties en zijn minder gefocust op publicaties in journals. En computerwetenschappers hebben al helemaal geen last van uitgeverijen: die plaatsten hun paper al online voor de uitgeverijen van internet gehoord hadden. Maar niet alle wetenschappers zitten in die luxepositie. In theorie steunen de meeste onderzoekers het open access-principe. Maar in de praktijk draait de beslissing om open access te publiceren om financiering, promotiekansen en doelpubliek. De centen zijn het grootste struikelblok: vaak is de open access fee een meerkost, zonder dat daar mee rekening is gehouden in het onderzoeksbudget. Soms is het dan kiezen: kunnen we een open access fee betalen of gaan we op congres? Voor wie dan een kleine niche 50 shades of a paper Marktaandeel Daarnaast heb je non-profit uitgevers waar inhoudelijke criteria primeren op commerciële: het gaat dan om zelfbedruipende universitaire uitgeverijen, consortia van biblio- spreekt men van een preprint server. De uitgeverijen zijn niet rechtstreeks betrokken bij repositories, maar stellen wel hun eisen wat betreft de archivering. Als wetenschapper is het dus opletten geblazen, zeker als je je paper post op een repository voor je ermee bij een journal aanklopt. Een preprint server: is een repository die zich toelegt op een specifiek wetenschapsdomein. In de online community post je als wetenschapper een preprint van een paper en krijg je daarop feedback niet te verwarren met peer review. Een aantal preprint-papers vinden alsnog hun weg naar een journal. Bij hele positieve commentaren is het soms een uitgeverij zelf die de auteur vraagt om in te dienen bij hun journal. De versie die je post op een preprint-server, krijgt een unieke identificatiecode waarnaar je in andere stukken kan verwijzen. Dit wordt vooral gebruikt om aan te tonen dat je als onderzoeker de eerste bent die een bevinding publiceert. Het peer review-proces bij een journal kan immers makkelijk een jaar of langer in beslag nemen: in sommige vakgebieden is de paper tegen die tijd al verouderd. Een alom bekende preprint server is arxiv van Cornell University, die begon als preprint server voor fysica, maar ondertussen ook heel wat andere exacte wetenschappen huisvest. In het zog daarvan ontstonden een twintigtal gelijkaardige servers, bijvoorbeeld biorxiv (voor biologie en biomedische wetenschappen) of SocArXiv ( voor sociale wetenschappen).

7 07 van zeer gespecialiseerde collega s wil bereiken, is open access geen must; men gaat ervan uit dat de collega s op de een of andere manier wel aan de publicatie zullen weten te geraken. Ten slotte is er de evaluatie van onderzoekers: die draait om publicaties in topjournals die je veel citaties opleveren. Dat zijn vaak nog de grote spelers met een closed of hybride model. Allemaal goed en wel, al die mooie alternatieven in gold of green open access, maar worden onze evaluatiecriteria dan ook aangepast, vragen wetenschappers zich af. Met andere woorden, in onderzoeksinstellingen verloopt het omschakelen naar open access met snelheden. Bibliotheken zijn uiteraard grote voorstanders: zij betalen zich blauw aan jaarabonnementen voor closed access-publicaties. Bij de onderzoekers varieert Bij de onderzoekers varieert het enthousiasme van lauw tot militant. Die verdeeldheid speelt in het voordeel van uitgeverijen die de status quo willen behouden. het enthousiasme van lauw tot militant. Die verdeeldheid speelt in het voordeel van uitgeverijen die de status quo willen behouden. Dat betekent niet dat er niets beweegt. Internationaal wordt met argusogen gevolgd hoe onderzoeksinstellingen die hun contract met een uitgeverij opzegden het nu verder stellen. Dat blijkt wel mee te vallen. Een groep nationale onderzoeksfondsen uit Europese landen kondigde in september 2018 Plan S aan: tegen 2020 moet alle onderzoek dat zij financieren verschijnen in een open access-journal of -platform. De Belgische spelers het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek (FWO) en het Fonds de la Recherche Scientifique (FNRS) hebben nog niet beslist om aan te sluiten. Wordt ongetwijfeld vervolgd. Open KU Leuven De KU Leuven steunt al langer een aantal internationale open access-initiatieven, zoals de Open Library of Humanities. Daarnaast ondersteunt de universiteit green open access via LIRIAS en sinds 2018 is er het Fair Open Access Fonds. LIRIAS LIRIAS is de academische databank van de Associatie KU Leuven. Onderzoekers kunnen er hun publicaties ingeven: niet alleen een beschrijving ervan, maar ook een versie van de publicatie zelf en eventueel bijhorende databestanden. Als onderzoeker bepaal je zelf wat privaat is, wat enkel voor collega s beschikbaar is via het intranet of wat helemaal open staat voor het publiek. Lirias kan dus gebruikt worden als een rapporteringstool binnen de organisatie, maar ook als een repository voor green open access. Het platform wordt beheerd door de Dienst Onderzoekscoördinatie, KU Leuven Bibliotheken en talrijke lokale beheerders. Er bestaat ook een Open Access Steunpunt dat onderzoekers helpt bij het uitpluizen van de contracten van uitgeverijen, zodat de wettelijk toegelaten versie van de publicatie publiek beschikbaar is. Fair Open Access Fonds Bij dit fonds kunnen auteurs een financiële tegemoetkoming aanvragen voor een artikel in een fair open access-journal of voor een open access-boek. Bij artikels moet het gaan om fair open access-tijdschriften: de uitgeverij is transparant over haar kosten en de article processing charge (APC) mag niet meer dan euro bedragen. De auteur behoudt ook het copyright op zijn werk. Met dit initiatief wil de universiteit niet-commerciële gold open acces-initiatieven ondersteunen. Journals van de grote spelers die het hybride model hanteren, komen dus niet in aanmerking. Op dit deel van het fonds kunnen enkel KU Leuven-onderzoekers een beroep doen. Voor open access-boeken gaat het om uitgaves van Leuven University Press. Deze academische uitgeverij werd opgericht onder de vlag van KU Leuven, maar ook onderzoekers van buiten de universiteit kunnen er terecht, net zoals bij elke andere universitaire uitgeverij. De uitgeverij begeleidt auteurs vanaf het prille begin van een idee voor een boek, coördineert onder andere de peer review, publiceert het papieren boek plus een elektronische versie en zorgt voor de promotie en wereldwijde distributie. Sinds 2014 geeft Leuven University Press open access-boeken uit: dat zijn e-boeken die de lezer gratis kan downloaden. Als fair open access-speler is Leuven University Press de preferentiële partner voor het Fonds. De basiskost voor een open access-e-book van 200 à 300 pagina s bij de academische uitgeverij is euro exclusief BTW. Auteurs hoeven niet verbonden te zijn aan de KU Leuven om een beroep te kunnen doen op dit deel van het fonds. Wel krijgen KU Leuven-onderzoekers twee derde van de kost terugbetaald, niet-ku Leuven-auteurs slechts één derde. Naast gratis online publicatie biedt de uitgeverij lezers de mogelijkheid om tegen een lage prijs een papieren versie te kopen, via print-on-demand. Meer info over open KU Leuven: scholcomm/lirias en bib.kuleuven.be/onderzoek/openaccess/kuleuven-fonds-voor-fair-openaccess Met dank aan Veerle De Laet, Eiko Fried, Karin Hannes, Hannelore Vanhaverbeke en Demmy Verbeke. En een dozijn onderzoekers die input gaven over de publicatiecultuur in hun vakgebied.