NHaf;Ne~LAND. ~ ~. j.j j;1,.,:,: "';1' i. j:',.,:., DUTCH MARITIME NETWORK

Transcriptie

1 NHaf;Ne~LAND ~ ~. j.j j;1,.,:,: "';1' i. j:',.,:., DUTCH MARITIME NETWORK

2 DE INNOVATIVITEIT VAN DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER

3 NEDERLAND MARITIEM LAND serie 1. De Nederlandse Maritieme Cluster: Literatuuronderzoek en Plan van Aanpak Economische Impact Studies 2. De Maritieme Arbeidsmarkt: Vraag en Aanbod van Zeevaartkennis 3. De Nederlandse scheepsbouw- en toeleveringsindustrie: economische betekenis en structuur 4. De Nederlandse offshoresector: economische betekenis en structuur 5. De Nederlandse binnenvaartsector: economische betekenis en structuur 6. De Nederlandse watersportindustrie: economische betekenis en structuur 7. De Koninklijke Marine: economische betekenis en structuur 8. De Nederlandse visserijsector: economische betekenis en structuur 9. De Nederlandse watersportindustrie: economische betekenis en structuur 10. De Nederlandse maritieme dienstverlening: economische betekenis en structuur 11. De Nederlandse maritieme toeleveranciers: economische betekenis en structuur 12. De Nederlandse zeehavensector: economische betekenis en structuur 13. De Nederlandse ftlaritieme cluster: economische betekenis en structuur 14. Het maritieme clustermodel: modellering en scenarioanalyse 15. De Nederlandse Maritieme Cluster, Beleidsaanbevelingen 16. De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster Stichting Nederland Maritiem Land De Stichting is op 27 juni 1997 opgericht teneinde de Nederlandse maritieme cluster te promoten en te versterken. Het bestuur van de Stichting bestaat uit N. Wijnolst (voorzitter), G.W. Bos (vicevoorzitter), Th.M. Oostinjen (secretaris/penningmeester) en verder, in alfabetische volgorde, F.G.M. Conyn, K. Damen, C. van Duyvendijk, R. van Gelder, W. de Jong, G.J. Kramer, D.J. Langstraat, R.C. Menting, WK Scholten, R. Walthuis, H.w.H. Welters. De directeur van de Stichting is H.P.L.M. Janssens. Het adres van de Stichting Nederland Maritiem Land is Beurs-World Trade Center, Beursplein 37 (bezoekadres), Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam. Tel.: , fax:

4 DE INNOVATIVITEIT VAN DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER in opdracht van Stichting Nederland Maritiem Land uitgevoerd door EIM dr. YM. Prinee drs. A.P. Muizer drs. R.M. Braaksma P.A. van Eek van der Sluijs drs. J.P.J. de Jong drs. M.J. Overweel drs. WD.M. van der Valk Delft University Press 2000

5 Gepubliceerd en gedistribueerd onder auspiciën van de Stichting Nederland Maritiem Land door: Delft University Press Prometheusplein ZC Delft Tel: Fax: Studie uitgevoerd door: EIM Italiëlaan 33 Postbus AA Zoetermeer Tel.: Fax.: info@eim.nl Internet: CIP-DATA KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Y.M. Prince, A.P. Muizer, R.M. Braaksma, P.A. van Eck van der Sluijs, J.P.J. de Jong, M.J. Overweel, W.D.M. van der Valk. De innovativiteit van de Nederlandse maritieme clusterly.m. Prince, A.P. Muizer, R.M. Braaksma, P.A. van Eck van der Sluijs, J.P.J. de Jong, M.J. Overweel, W.D.M. van der Valk Delft: Delft University Press. -III.-Lit. ISBN NUGI834 Trefwoorden: innovatie, maritieme cluster, zeescheepvaart, scheepsbouw en reparatie, offshore, binnenvaart, waterbouw, havens en havenbedrijven, visserij, watersportindustrie, maritieme toeleveranciers, maritieme dienstverlening, Koninklijke Marine Copyright 2000 Stichting Nederland Maritiem Land All rights reserved. No part of the material protected by this copyright may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or any information storage and retrieval system without written permission of the owner of this copyright. Permission may be obtained at the following address: Stichting Nederland Maritiem Land, Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam, The Netherlands; ;:info@dutch-maritime-network.nl.

6 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Voorwoord '... 9 Summary Samenvatting Inleiding Aanleiding Doel van het onderzoek Afbakening van de maritieme cluster......' Innovativiteit Opbouw van dit rapport Onderzoeksvragen, opzet en verloop Onderzoeksvragen Opzet en verloop ' Innovatiemaatstaven Inleiding Gehele maritieme cluster Samenvattend overzicht I~ut Proces Output Drijvende krachten achter innovativiteit...43 Ervaren knelpunten bij innovativiteit "...44 Zeescheepvaart Samenvattend overzicht...' I~ut Proces...49 Output Scheepsbouw en -reparatie Samenvattend overzicht...' Input Proces O~~... Stichting Nederland Maritiem Land

7 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster Offshore Samenvallend overzicht Input Proces O~~... ~ Binnenvaart Samenvallend overzicht Input Proces Output Waterbouw Samenvallend overzicht Input Proces Output Havens en havenbedrijven Samenvallend overzicht Input Proces Output Visserij Samenvallend overzicht Input Proces O~~ ~ Watersportindustrie Samenvallend overzicht Input Proces O~~... M Maritieme toeleveranciers..." Samenvallend overzicht Input Proces O~~... ~ Maritieme dienstverlening Inleiding Structuurkenmerken Karakter van innovativiteit in de diensten Belang en gewenste verbeteringen innovativiteit maritieme dienstverleners... Stichting Nederland Maritiem Land

8 Inhoudsopgave Koninklijke Marine Input Proces Output Innovatietypen Inleiding.... Vier innovatietypen.... Beschrijving van de innovatietypen Innovatietypen per sector Kennisrelaties.... Inleiding.... Kennisbronnen.... Kennisstromen Slotbeschouwing Literatuur ~ Bijlage Kennisgebruik van de subsectoren in de maritieme dienstverlening... Stichting Nederland Maritiem Land

9 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme Stichting Nederland Maritiem Land

10 Voorwoord Voorwoord De Nederlandse Maritieme Cluster is niet alleen een economische cluster, maar ook een kenniscluster. Kennis die tussen de elf maritieme sectoren binnen de cluster intensief uitgewisseld en vermeerderd wordt. De onderhavige studie naar de innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster, die EIM in opdracht van Nederland Maritiem Land heeft uitgevoerd, levert een gedetailleerd inzicht op met betrekking tot de onderlinge kennisrelaties. Niet alleen op een clusterniveau, maar ook op het niveau van de individuele sectoren. Hieruit komt een gevarieerd beeld naar voren van de inspanningen die de sectoren leveren op het gebied van innovativiteit. EIM verdeelt de indicatoren van innovativiteit in drie categorieën: input, proces en output. Innovativiteit is in deze definitie veel meer dan alleen technologie, waarmee innovatie vaak geassocieerd wordt. Op basis van een zeer groot aantal interviews met de bedrijven uit de cluster typeert EIM vervolgens de diverse sectoren naar de mate van innovativiteit en onderscheidt het vier categorieën van innovatief ondernemerschap: allrounders, doelgerichten, flexibelen en minimalisten. De eerste twee groepen, die 42 procent van de ondernemingen uitmaken, zijn in voldoende mate innovatief. Maar in vergelijking met de Nederlandse industrie blijkt dat er nog veel meer mogelijk moet zijn binnen de maritieme cluster. Dit ondanks het feit dat al 4,5% van de totale werkgelegenheid in de maritieme cluster besteed wordt aan de verbetering en ontwikkeling van producten en diensten. De studie levert een uniek beeld op van de huidige stand van zaken met betrekking tot de innovativiteit binnen de cluster. Het is echter een nulmeting om vast te stellen waar we staan. Uit de studie blijkt tevens dat veel ondernemingen een vrij ééndimensionale invulling geven aan het begrip innovatie. Een bredere definitie is gewenst, omdat de ondernemer op een veelheid van terreinen tegelijk zal moeten innoveren teneinde in te kunnen spelen op de vragen van de markt. Of beter, mede vorm te kunnen geven aan de toekomstige marktvraag. Nederland Maritiem Land wil tezamen met de brancheorganisaties en andere organisaties de ondernemers in de cluster helpen bij het versterken van de innovativiteit. Dat is een voorwaarde voor het vergroten van de exportquote, die nu al vrij hoog is. Alleen middels het inzetten op export kan de ambitie van de Nederlandse Maritieme Cluster ten aanzien van het creëren van een bovengemiddelde economische groei gestalte krijgen. Omgekeerd helpt de export weer om de klantenwensen van buitenlandse afnemers te vertalen in innovatieve producten en diensten. Zo versterkt innovatie de export en export de innovatie. Innovativiteit is niet alleen een noodzaak voor de continuïteit van de onderneming, maar ook gewoon leuk, uitdagend en stimulerend. Het bestuur van de Stichting Nederland Maritiem Land spreekt dan ook de wens uit dat nog meer ondernemers hun inspanningen op dit terrein vergroten en zal hen daarbij - als netwerkorganisatie - trachten behulpzaam te zijn. N. Wijnolst, Stichting Nederland Maritiem Land 9

11 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster Stichting Nederland Maritiem Land

12 Summary Summary Innovativeness is of substantial significance in international competition One of the major factors of the international competitive edge of Dutch enterprises is innovativeness. The innovativeness of Dutch enterprises is of substantial significance since on foreign markets they increasingly have to distinct themselves from foreign competitors by quality and knowiedge, rather than by price. This holds in particular for the maritime cluster in view of its objective to realize higher than average (Netherlands') economic growth, which growth will increasingly have to be effected abroad. Baseline assessment outlines innovativeness of maritime cluster How is the maritime cluster's innovativeness actually faring in 1999? To answer th is question, commissioned by the Stichting Nederland Maritiem Land, EIM effected an extensive baseline assessment of the innovativeness of the entire Dutch maritime cluster, as weil as of the eleven maritime sectors distinguished therein. Next, EIM analysed what different types of innovative enterprises are active in the maritime cluster. Also, intersectorai knowledge relations and the volume of knowledge-transfer flows in the maritime cluster we re outlined. Therefore, approximately 100 in-depth interviews with relevant (trade) organizations and enterprises, as weil as telephone interviews among 775 enterprises we re carried out. Innovativeness measured 'broadly' Innovativeness is a multi-dimensional term, incorporating various aspects related to three categories of innovation variables: innovation inputs, the innovative process and innovation outputs. Innovativeness concerns more than 'pure technological' innovations only. The underlying summary comprises the major findings for the entire maritime cluster, while the ma in report contains findings for the individual sectors surveyed. Sections in this report presenting and elaborating on quantitalive results of Ihe maritime cluster reler 10 the maritime cluster excluding maritime services, the Netherlands Royal Navy and the wholesale-, relail- and services part of the marine-sports induslry, Innovation inputs This study defines innovation activities as improvement of existing products/services, development of new products/services, improvement of the business process, upgrading of logistics in the sectoral channel and staff training. About four fifths of the enterprises in the maritime cluster have own employees engaged in the above type of innovation activities. On average, one out of three Stichting Nederland Maritiem Land 11

13 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster ployees in those enterprises is involved in innovation activities, and devote one fifth of their time to these activities. Two thirds of the enterprises in the maritime cluster utilize knowledge of other organizations or institutions to accomplish innovations in their own enterprise. Over the past 3 years, the services of Senter, NIM and NOVEM were not employed extensively by maritime enterprises: 11 % made use of Senter, 5% of NIM and 4% of NOVEM. Over the past 3 years, 14% of the enterprises made use of national subsidies, and a mere 4% of European subsidies. ~ Entirely novel technologies were implemented by a select (15%) group of enterprises to achieve innovations or developments of products/services. Enterprises invest in one out of five employees by facilitating company training. Theprocess More than half of all maritime enterprises (58%) innovate continuously. More than one quarter (28%) of the enterprises stipulated their innovation efforts in a wrilten plan. This confirms the feeling that though innovating many maritime enterprises do not employ innovation as a strategic tooi in the competitive struggle. Nearly half of the business operations are automated. There is a fair penetration of certification. Over the past 3 years, more than one third of the enterprises adapted the organizational structure. About one quarter of the enterprises systematically focus on markets and customers. Innovations are often effected while collaborating with others. Innovation outputs Few enterprises possess patents and/or licences. New products or services account for 17% of turnover. Many enterprises upgrade their business operations. Upgrading of business operations mainly entails improvement of existing company equipmenl. Driving forces for innovativeness Increasing the efficiency is the major driving force lor innovativeness. Business management plays an important stimulating role. Maritiem Land

14 Summary Approximately half of the enterprises face impediments Approximately hall (52%) ol the enterprises encounter obstacles as regards their innovation efforts. Major barriers stated entail (in descending order ol occurrence): 1. Budgetary problems 2. Lack ol sufficiently qualilied staff 3. Legislation and regulations 4. 8taff resistance 5. 8ector-specilic bottlenecks. Differentiation of four innovation types in the maritime cluster Based on their innovativeness, enterprises in the maritime cluster may be classilied by lour innovation types: 1. Allrounders (19%) 2. Target-oriented enterprises (23%) 3. Flexible enterprises (34%) 4. Minimalists (24%). Chart 8.1 illustrates these enterprise categories while ranking them lrom very innovative to hardly innovative. Chart S.l Percent distribution of innovation types over the maritime cluster, mid-1999 (very innovative) target-oriented enterprises allrounders... ~=======:::::::::;:=3::4~-=- flexlble enterprises riifmmalisls (hardly innovative) Souree: EIM, Brief characterization of the tour innovation types Table 8.1 brielly characterizes the tour innovation Stichting Nederland Maritiem Land 13

15 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster Table S.1 Brief characlerization of Ihe four innovalion types in Ihe maritime cluster Allrounders Target-oriented enterprises ol' Allround innovative ol' Target oriented innovative ol' Many innovation efforts ol' Substantlallnnovation efforts ol' Externally oriented (sourcing oul. co operation. use ol' Fairly innovatlve business management of subsidies) ol' High score as regards innovation output ol' Leader in process ol' Effect more output whlle devoting less efforts than ol' Innovations in many fields allrounders do ol' Considerabie score as regards innovatien output ol' Medium sized enterprises (28 employees on ol' Large enterprises (92 employees on ave rage) ave rage) Flexible enterprises Minimalists ol' Flexible innovative based on customer requirements ol' Minimal innovative or nature of work ol' Lowest scores in all fields ol' High percentage of employees involved in innova ol' with the exception of ISO certification tive activities ol' Innovate in less than one field ol' Average innovation efforts ol' Almast no new productslservices ol' Extemal orientation lags behind ol' Small enterprises (7 employees on average) ol' Process and output lagging behind considerably ol' ol' Regular upgrading of business process Small enterprises (6 employees on average) Souree: EIM Distribution of innovation types over maritime sectors In terms ol degree ol innovativeness, roughly three sectoral categories may be differentiated in the maritime cluster: three sectors that may be rated as innovative (more than 70% allrounders and targetoriented enterprises): the offshore, maritime equipment and sea shipping; three sectors that may be raled as fairly innovative (40% la 70% allrounders and larget-oriented enterprises): ports and harbour companies, shipbuilding and ship repairs, and the dredging industry; three sectors that may be rated as less innovative (Iess than 40% allrounders and target-oriented enterprises): in-land shipping, the marine-sports industry and the lishing sector. These sectors also account lor the highest shares ol minimalists in the innovative arena. Knowledge relations Other enterprises in the maritime cluster serve as major knowledge source lor maritime enterprises. Employing expert-advisor services mainly relates to technical and automation knowhow. Knowledge is lor the major part obtained in one's own region or province; a considerabie part is also obtained nation-wide. Stichting Nederland Maritiem Land

16 Summary The majority of expert-advisors, research institutes and educational bodies approached are located in the Netherlands. Degree of intersectoral use of knowledge The number of intersectoral knowledge-transfer flows exceeds the number of intersectorai financial flows. In the maritime cluster, knowledge originating from in-land shipping, shipbuilding and maritime equipment is utilized by many enterprises. Knowledge originating from maritime services is mostly employed by sea shipping and shipbuilding. Knowledge input/output table outlines dimension of intersectoral knowledgetransfer flows Comparable to an inpuvoutput table outlining intersectoral financial flows (in NLG) in the maritime cluster (cf. Peeters et al., 1999f), an inpuvoutput table outlining the volume of knowledge-transfer flows can be assessed, i.e. a knowledge inpuvoutput tabie. Examining 1998's total time (in men years) spent on product development by a sector as weil as what share thereof went to which sector served to construct th is tabie. In 1998, in the maritime cluster 4,600 man years were spe nt on upgrading and development of products and services, and transferred as knowledge to other maritime enterprises. Per individual enterprise, shipbuilding transfers the highest amount of knowiedge. The offshore, ports and harbour companies and maritime equipment are major knowledge-transferring sectors, as they transfer much more knowledge to the maritime cluster than they obtain. In contrast, in-land shipping is a highly knowledgeabsorbing sector. The Dutch maritime cluster is a knowledge cluster... Upon ranking sectoral and umbrella organizations, research institutes, educational bodies and expert-advisors (besides enterprises in the eleven sectors) in the maritime cluster, maritime enterprises may draw from a huge pool of knowledge sourees in this Dutch maritime cluster. Knowledge available in this 'broadly' defined maritime cluster is also being used by many enterprises. Moreover, many intersectoral knowledge-transfer flows materialize in the maritime cluster. The number of knowledge-transfer flows is much higher than might be expected when merely considering goods- and service flows. These findings all ow for the conclusion that the Dutch maritime cluster may be characterized as a knowledge Stichting Nederland Maritiem Land 15

17 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster... but is the maritime cluster also an innovative cluster? This question is difficult to answer. Yet there is huge potential for a higher degree of innovativeness The findings reveal that maritime enterprises are active in many differing dimensions of innovativeness, with many innovation activities focusing on the increase of efficiency and, therefore, upgrading of business operations. The key question is whether the current state of affairs as regards innovativeness of the Dutch maritime cluster genuinely suffices. Ultimately, the innovativeness of the maritime cluster in its entirety, as weil as that of each individual sector, should be compared to the innovativeness of several relevant other countries. Data in this respect are however unavailable. One benchmark available th at could serve as a means of comparison for some maritime sectors, is the Dutch manufacturing industry. It was found that the maritime cluster lags (considerably) behind the manufacturing industry in terms of innovation inputs, the innovative process and innovation outputs. While not identifying whether or not the maritime cluster's innovativeness suffices, the above facts illustrate the potential for a higher degree of innovativeness still harboured by the maritime cluster. Innovation types underline potential for higher degree of innovativeness Classification of the maritime cluster into various innovation types produces four groups of enterprises, of which allrounders and target oriented enterprises may be rated the most innovative. On aggregate, these two groups account tor 42% of the maritime enterprises. Flexible enterprises are considerably less innovative, while minimalists may hardly be classified as innovative. Obviously, not every maritime enterprise may become an allrounder, albeit that intergroup shifts are possible over time. Various innovation types may tor instanee reflect themselves on others. Allrounders may learn trom target oriented enterprises ('more tocused innovations while considering output target'); on the other hand, target-oriented enterprises may learn trom allrounders ('more co-operation, more innovative process and innovation in more tields'). Flexible enterprises may learn trom target-oriented enterprises ('trom reactive to proactive innovations, more strategie handling ot innovativeness'), while minimalists, lastly, may learn from flexible enterprises ('gaining initial awareness as regards the possibilities of innovativeness'). The underlying study indicates potential fields of action As stated above, the Dutch maritime cluster may be characterized as a knowledge cluster. Simultaneously, the maritime cluster still appears to harbour a huge innovation potential. What type of actions should be implemented so as to exploit that potential? AIthough outside the scope ot this study, the final remarks of the report comprise several guidelines in this respect. Stichting Nederland Maritiem Land

18 Samenvatting Samenvatting Innovativiteit is van groot belang in de internationale concurrentiestrijd Een van de belangrijke pijlers van de internationale concurrentiekracht van Nederlandse bedrijven is de innovativiteit. De innovativiteit van de Nederlandse bedrijven is van groot belang omdat zij zich op buitenlandse markten steeds minder met prijs en steeds meer met kwaliteit en kennis moeten onderscheiden van hun buitenlandse concurrenten. Dit geldt eens te meer voor de maritieme cluster die een meer dan gemiddelde (Nederlandse) economische groei wil bereiken, en deze groei in grote mate over de grenzen zal moeten realiseren. Nulmeting brengt innovativiteit van de maritieme cluster in kaart Hoe is het anno 1999 eigenlijk gesteld met de innovativiteit van de maritieme cluster? Om deze vraag te beantwoorden heeft EIM in 1999 in opdracht van de Stichting Nederland Maritiem Land een uitgebreide nulmeting verricht naar de innovativiteit van de gehele Nederlandse maritieme cluster, en van de elf maritieme sectoren die daarin onderscheiden worden. Vervolgens is geanalyseerd welke verschillende typen innovatieve bedrijven in de maritieme cluster actief zijn. Ook zijn de kennisrelaties en de omvang van de kennisstromen tussen de diverse sectoren in de maritieme cluster in kaart gebracht. Hiertoe zijn zowel circa 100 diepte-interviews met relevante (branche)organisaties en bedrijven afgenomen als 775 telefonische enquêtes onder bedrijven. Innovativiteit 'breed' gemeten Innovativiteit is een meerdimensionaal begrip. Daaronder worden verschillende aspecten verstaan die betrekking hebben op drie categorieën innovatiemaatstaven: de innovatieinputs, het proces en de innovatie-outputs. Innovativiteit heeft op meer betrekking dan alleen 'puur technologische' innovaties. In deze samenvatting zijn de belangrijkste bevindingen voor de maritieme cluster als geheel opgenomen, die voor de afzonderlijke sectoren treft u in het rapport aan. Op die plaatsen in dil rapport waar kwantitatieve resultaten van de maritieme cluster gepresenteerd en besproken worden, betreft het de maritieme cluster exclusiefde mari!ieme dienstverlening, de Koninklijke Marine en het groothandels-, detailhandels- eh dienstendeel van de watersportindustrie, Innovatie-inputs In de onderhavige studie wordt onder vernieuwingsactiviteiten verstaan: het verbeteren van bestaande producten/diensten, het ontwikkelen van nieuwe producten/diensten, Stichting Nederland Maritiem Land 17

19 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster verbeteren van het eigen bedrijfsproces, het verbeteren van logistieke processen in de bedrijfskolom en het opleiden van personeel. Circa viervijfde deel van de bedrijven in de maritieme cluster heeft eigen medewerkers in dienst die zich bezighouden met dergelijke vernieuwingsactiviteiten. Gemiddeld is één op de drie medewerkers in die bedrijven bij vernieuwingen betrokken, en besteden zij er een vijfde van hun tijd aan. Tweederde van de bedrijven in de maritieme cluster maakt gebruik van kennis van andere organisaties of instellingen om te komen tot vernieuwingen in het eigen bedrijf. Diensten van Senter, NIM en Novem zijn in de afgelopen drie jaar door de maritieme bedrijven niet veelvuldig gebruikt: Senter door 11 %, NIM door 5% en Novem door 4%. In de afgelopen drie jaar werd door 14% van de bedrijven gebruikgemaakt van nationale subsidies, en door slechts 4% van Europese subsidies. Volledig nieuwe technologieën worden door een selecte groep bedrijven (15%) ingezet orn te komen tot vernieuwingen of ontwikkelingen in producten/diensten. In een op de vijf werknemers wordt geïnvesteerd in de vorm van bedrijfsopleidingen. Het proces Meer dan de helft van alle maritieme bedrijven (58%) vernieuwt voortdurend. Ruim een kwart (28%) van de bedrijven heeft zijn vernieuwingsinspanningen schriftelijk vastgelegd. Dit bevestigt het gevoel dat veel maritieme bedrijven wel vernieuwen maar dit niet als strategisch wapen in hun concurrentiestrijd inzetten. Bijna de helft van de bedrijfsprocessen is geautomatiseerd. Certificering is aardig doorgedrongen. Meer dan een derde deel van de bedrijven heeft in de afgelopen drie jaar de organisatiestructuur aangepast. Circa een kwart van de bedrijven is systematisch met de markt en zijn klanten bezig. Vernieuwingen worden vaak in samenwerking tot stand gebracht. Innovatie-outputs Niet veel bedrijven zijn in het bezit van octrooien enlof licenties. Nieuwe producten of diensten zijn goed voor 17% van de omzet. Veel bedrijven verbeteren het eigen bedrijfsproces. Verbeteren van het bedrijfsproces betreft meestal het verbeteren van de aanwezige bedrijfsmiddelen. Stichting Nederland Maritiem Land

20 Samenvatting Drijvende krachten achter innovativiteit Efficiencyverhoging is de belangrijkste drijvende kracht achter innovativiteit. Het management van het bedrijf speelt een belangrijke stimulerende rol. Circa de helft van de bedrijven ervaart knelpunten Circa de helft (52%) van de bedrijven ervaart knelpunten bij zijn vernieuwingsinspanningen. De meest genoemde knelpunten zijn (in afnemende volgorde van frequentie): 1. budgettaire problemen; 2. gebrek aan voldoende gekwalificeerd personeel; 3. wet- en regelgeving; 4. weerstand bij personeel; 5. sectorspecifieke knelpunten. Binnen de maritieme cluster zijn vier innovatietypen te onderscheiden Binnen de maritieme cluster kunnen de bedrijven op grond van hun innovativiteit ingedeeld worden in de volgende vier innovatietypen: 1. allmunders(19%); 2. doelgerichten (23%); 3. flexibelen (34%); 4. minimalisten (24%). In figuur S.1 worden deze groepen bedrijven gevisualiseerd: de groepen zijn gerangschikt van zeer innovatief naar nauwelijks innovatief. figuur S.1 verdeling van de innovatietypen over de maritieme cluster, in percentages, medio 1999 (zeer innovatief) Bron: EIM, minllnalisten (nauwelijks innovatief) Stichting Nederland Maritiem Land 19

21 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster De vier innovatietypen kort getypeerd In tabel 8.1 worden de vier innovatietypen kort getypeerd. tabel S.1 korte typering van de vier innovatietypen in de maritieme cluster Allrounders Doelgerichten v' op alle fronten innovatief v' doelgericht innovatief v' veel vemieuwingsinspanningen v' behoorlijk veel vemieuwingsinspanningen v' extern georiënteerd (uitbesteding. samenwerking. v' redelijk innovatieve bedrijfsvoering gebruik subsidies) v' hoge score op innovatie-output v' koplopers in proces j weten met minder inspanningen dan allrounders meer vernieuwen op veel terreinen output te bereiken v' behoorlijke score op innovatie-output ~ middelgrote bedrijven (gemiddeld 28 werknemers) v' grote bedrijven (gemiddeld 92 werknemers) Flexibelen Minimalisten v' flexibel innovatief door klantwensen of aard werk v' minimaal Innovatief v' hoog % medewerkers betrokken bij vernieuwen v' scoren overal het laagst op.. v' innovatie-inspanningen gemiddeld ~.. afgezien van ISO-certificering v' externe gerichtheid blijft achter V vernieuwen op minder dan één terrein v' proces en output blijven ftink achter./ hebben vrijwel geen nieuwe producten/diensten v' verbeteren wel regelmatig het eigen bedrijfsproces ~ kleine bedrijven (gemiddeld 7 werknemers) v' kleine bedri"ven (gemiddeld 6 werknemers) Bron: EIM Verdeling van de innovatietypen over de maritieme sectoren Grofweg zijn in de maritieme cluster qua mate van innovativiteit drie groepen sectoren te onderscheiden: drie sectoren die als innovatief aangemerkt kunnen worden (meer dan 70% allrounders en doelgerichten), te weten de offshore, maritieme toeleveranciers en zeescheepvaart; drie sectoren die redelijk innovatief zijn (40% tot 70% allrounders en doelgerichten), te weten de havens en havenbedrijven, scheepsbouw en -reparatie, en de waterbouw; drie sectoren die als minder innovatief uit de bus komen (minder dan 40% allrounders en doelgerichten), namelijk de binnenvaart, de watersportindustrie en de visserijsector. In deze sectoren bevinden zich tevens de hoogste percentages minimalisten op innovatief gebied. Stichting Nederland Maritiem Land

22 Samenvatting Kennisrelaties Andere bedrijven in de maritieme cluster vormen de voornaamste kennisbron van de maritieme bedrijven. Inschakeling van gespecialiseerde adviseurs betreft met name technische en automatiseringskennis. Kennis wordt het meest gehaald in de eigen regio of provincie, maar ook veel in de rest van Nederland. Ingeschakelde adviseurs en onderzoeks- en onderwijsinstellingen bevinden zich vooral in Nederland. Mate van elkaars kennisgebruik Het aantal kennisstromen tussen de sectoren overtreft het aantal financiële stromen. De kennis van de binnenvaart, de scheepsbouw en de maritieme toeleveranciers worden in de maritieme cluster door veel bedrijven gebruikt. Kennis van de maritieme dienstverlening wordt het meest gebruikt door de zeescheepvaart en de scheepsbouw. Kennis-inputloutputtabel geeft inzicht in de omvang van de kennisstromen tussen de sectoren Naar analogie van een inputloutputtabel met financiële stromen (in guldens) tussen de sectoren in de maritieme cluster (zie Peeters et al, 1999f), kan ook een inputloutputtabel met de 'omvang' van kennisstromen opgesteld worden: een zogenoemde kennis-inputloutputtabel. Daartoe is bepaald hoeveel tijd (in mensjaren) in totaliteit door een sector in 1998 besteed werd aan productontwikkeling, en welk deel daarvan naar welke sector toestroomde. Binnen de maritieme cluster werden in mensjaren besteed aan verbetering en ontwikkeling van producten en diensten, en aan kennis doorgegeven aan andere maritieme bedrijven. De scheepsbouw geeft per bedrijf de meeste kennis door. De offshore, de havens en havenbedrijven en de maritieme toeleveranciers zijn zeer kennisverspreidende sectoren: zij leveren veel meer kennis aan de maritieme cluster dan zij opnemen. Daarentegen is de binnenvaart een zeer kennisabsorberende Stichting Nederland Maritiem Land 21

23 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster De Nederlandse maritieme cluster is een kenniscluster... Indien naast de bedrijven in de elf sectoren, de branche- en koepelorganisaties, onderzoeks- en onderwijsinstellingen en de gespecialiseerde adviseurs tot de maritieme cluster gerekend worden, dan treffen maritieme bedrijven zeer veel kennisbronnen binnen de Nederlandse maritieme cluster aan. De kennis die aanwezig is in deze 'breed' gedefinieerde maritieme cluster wordt ook door veel bedrijven gebruikt. Daarnaast blijken er veel kennisstromen te lopen tussen de sectoren in de maritieme cluster. Het aantal kennisstromen is veel groter dan alleen de goederen- en dienstenstromen doen vermoeden. Deze bevindingen laten de conclusie toe dat de Nederlandse maritieme cluster beschouwd kan worden als een kenniscluster.... maar is de maritieme cluster ook een innovatieve cluster? Deze vraag is lastig te beantwoorden; er zijn wel veel mogelijkheden voor méér innovativiteit Uit de resultaten blijkt dat de maritieme bedrijven op veel verschillende dimensies van innovativiteit actief zijn, waarbij veel vernieuwingsactiviteiten gericht zijn op verhoging van de efficiency en dus op verbetering van het eigen bedrijfsproces. De cruciale vraag is of de huidige stand van zaken in de innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster ook voldoende is. Idealiter wordt daartoe de innovativiteit van de maritieme cluster als geheel, en van elk der afzonderlijke sectoren afgezet tegen die in enkele relevante buitenlanden. Dergelijke gegevens zijn echter niet voorhanden. Een benchmark die wel voorhanden is, en waarmee enkele maritieme sectoren zich zouden kunnen vergelijken, is de Nederlandse industrie. Zowel qua innovatie-inputs, het innovatieve proces als de innovatie-outputs blijft de maritieme cluster (flink) achter bij de industrie. De vraag of de innovativiteit van de maritieme cluster voldoende is kan hiermee niet beantwoord worden, maar het is wel duidelijk dat binnen de maritieme cluster nog mogelijkheden aanwezig zijn voor méér innovativiteit. De innovatietypen bevestigen de mogelijkheden voor meer innovativiteit De indeling van de maritieme cluster in verschillende innovatietypen laat vier groepen bedrijven zien waarvan de allrounders en de doelgerichten als het meest innovatief aangemerkt kunnen worden. Deze twee groepen maken tezamen 42% van de maritieme bedrijven uit. De flexibelen zijn veel minder innovatief en de minimalisten kunnen nauwelijks innovatief genoemd worden. Uiteraard is het niet ieder maritiem bedrijf voorbehouden om een allrounder te worden, maar verschuivingen tussen de groepen zijn op termijn wel mogelijk. Zo kunnen de verschillende innovatietypen elkaar een spiegel voorhouden. De allrounders kunnen leren van de doelgerichten ('meer gericht innoveren rekening houdend met een output-doel'), en andersom kunnen de doelgerichten leren van de allrounders ('meer samenwerken, innovatiever worden in het proces en op meer terreinen vernieuwen'). De flexibelen kunnen leren van de doelgerichten ('van reactief naar proactief vernieuwen en meer strategisch met innovativiteit omgaan'), en de mini- Stichting Nederland Maritiem Land

24 Samenvatting malisten ten slotte kunnen zich optrekken aan de Ilexibelen ('zich überhaupt bewust worden van de mogelijkheden van innovativiteit'). Onderhavige studie geeft indicaties voor welke acties ondernomen kunnen worden Zoals gezegd kan de Nederlandse maritieme cluster als een kenniscluster gekenschetst worden. Tegelijkertijd blijkt de maritieme cluster nog veel innovatiepotentieel te hebben. Welke acties zouden ondernomen kunnen worden om dit potentieel aan te boren? Alhoewel daar in het kader van de onderhavige studie geen onderzoek naar is gedaan, worden in de slotbeschouwing van dit rapport wel enige richtingen Stichting Nederland Maritiem Land 23

25 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster Stichting Nederland Maritiem Land

26 Inleiding 1 Inleiding 1.1 Aanleiding In juni 1997 is de Stichting Nederland Maritiem Land van start gegaan als netwerkorganisatie die initiatieven ontplooit ten behoeve van de Nederlandse maritieme cluster. De Stichting is opgericht om vorm te geven aan een verbreding van het succesvolle, nieuwe scheepvaartbeleid dat sinds 1 januari 1996 in Nederland van kracht is. Eén van de doelen van de Stichting is om door studies een basis te leggen voor goed beleid voor de Nederlandse maritieme cluster. De Economische Impact Studies uitgevoerd door Policy Research vormen daarvan een belangrijk onderdeel (zie voor een samenvattend beeld Peeters et al., 1997 en 1999f). Afgezien van sectorstudies heeft de Stichting ook een studie geëntameerd om de innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster grondig in kaart te brengen. EIM, dat reeds in diverse delen van het bedrijfsleven de innovativiteit onder de loep heeft genomen, heeft dit onderzoek graag in uitvoering genomen. Onderhavig rapport doet verslag van dit onderzoek naar de innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster. 1.2 Doel van het onderzoek Het onderzoek is gericht op het leggen van een basis voor goed beleid om de innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster te kunnen verhogen. De resultaten van het onderzoek geven de Stichting Nederland Maritiem Land inzicht in de huidige stand van zaken van de innovativiteit van de sectoren die onderdeel uitmaken van de Nederlandse maritieme cluster, en van de maritieme cluster als geheel. Daarbij wordt onderscheid gemaakt in innovativiteit naar input, proces en output. Een belangrijke vraag is tevens in hoeverre innovativiteit in de keten doorgegeven wordt, met andere woorden in welke mate de innovativiteit van de diverse sectoren in de maritieme cluster aan elkaar gelinkt is. Welke sectoren spelen qua innovativiteit een verspreidende of een absorberende rol? De meting van de innovativiteit anno 1999 dient als een nulmeting waardoor in de toekomst ontwikkelingen in de tijd (bijvoorbeeld als gevolg van gewijzigd beleid) gevolgd kunnen worden. Ofwel, dit onderzoek levert een blauwdruk van de huidige stand van zaken in maritiem Stichting Nederland Maritiem Land 25

27 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster 1.3 Afbakening van de maritieme cluster In dit onderzoek is uitgegaan van de Nederlandse maritieme cluster en de elf maritieme sectoren die deze omvat, zoals die in voorgaande studies door Policy Research en NEl afgebakend zijn: zeescheepvaart; scheepsbouw en -reparatie; offshore; binnenvaart; waterbouw; havens en havenbedrijven; visserij; watersportindustrie; maritieme toeleveranciers; maritieme dienstverlening; Koninklijke Marine. 1.4 Innovativiteit Innovativiteit is van groot belang in de internationale concurrentiestrijd Een van de belangrijke pijlers van de internationale concurrentiekracht van Nederlandse bedrijven is de innovativiteit. De innovativiteit van de Nederlandse bedrijven is van groot belang omdat zij zich op buitenlandse markten steeds minder met prijs en steeds meer met kwaliteit en kennis moeten onderscheiden van hun buitenlandse concurrenten. Dit geldt eens te meer voor de maritieme cluster die een meer dan gemiddelde (Nederlandse) economische groei wil bereiken, en deze groei in grote mate over de grenzen zal moeten realiseren. Daarnaast blijken export en innovativiteit elkaar wederzijds positief te beïnvloeden. Innovativiteit leidt niet alleen tot een grotere internationale concurrentiekracht en derhalve tot meer export, maar vice versa leidt export ook tot meer innovativiteit (zie Van Dijken en Prince, 1997). Innovativiteit als meerdimensionaal begrip In diverse EIM-studies is aandacht besteed aan het meten van innovativiteit (zie onder andere Prince, 1996 en 1997). Innovativiteit is geen ééndimensionaal begrip en heeft betrekking op meer dan alleen 'puur technologische' innovaties, zodat de vraag 'wat is de innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster' niet eenduidig beantwoord kan worden. Idealiter zou men de beschikking willen hebben over gegevens die zo goed en zo breed mogelijk de innovativiteit van het bedrijfsleven in de maritieme cluster in kaart brengen. Er dienen daarom meerdere indicatoren van innovativiteit beschouwd te worden om recht te doen aan de werkelijke innovativiteit van het bedrijfsleven. Naast 'harde' Stichting Nederland Maritiem Land

28 Inleiding indicatoren (zoals het aantal innovaties) worden ook meer 'zachte' indicatoren (zoals uitgaven aan bedrijfsopleidingen) bekeken die recht doen aan alle vernieuwingsactiviteiten in het bedrijfsleven. De indicatoren van innovativiteit dienen daarnaast zodanig gekozen te worden dat zij zo goed en volledig mogelijk het innovatieproces zoals zich dat in het bedrijfsleven voordoet met al zijn inputs, het proces zelf en de outputs, beschouwt. Kortweg kan dat als volgt beschreven worden. Input Net zoals in het productieproces zijn ook in het innovatieproces arbeid en kapitaal belangrijke inputs. Hooggekwalificeerd personeel en voldoende middelen zijn twee randvoorwaarden waaraan voldaan moet zijn om überhaupt innovatief te kunnen zijn. Daarnaast zijn in steeds belangrijkere mate verschillende soorten van immateriële investeringen van belang zoals uitgaven aan en aandacht voor R&D, bedrijfsopleidingen en software. Output De output van het innovatieproces kan gemeten worden door het aantal octrooien en licenties, het aantal terreinen waarop vernieuwd wordt en het aantal product- en diensteninnovaties. Tevens is de betekenis van de innovaties van belang: welk percentage van de omzet wordt behaald met nieuwe producten/diensten die de afgelopen drie jaar op de markt zijn gebracht en wat is de 'geografische nieuwheid' van de innovaties (nieuw voor de bedrijfstak, het land, Europa of de wereld). Proces De wijze waarop innovatie-inputs omgezet (kunnen) worden in bovenbeschreven outputs is uiteraard ook een belangrijk aspect van de innovativiteit. Daarbij is zowel de kwaliteit van het interne (productie)proces als de externe gerichtheid van het bedrijf in de vorm van samenwerking, klant- en marktoriëntatie van belang. Zie figuur 1.1 voor een samenvattend overzicht van de indicatoren die in de onderhavige studie naar de innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster beschouwd zullen Stichting Nederland Maritiem Land 27

29 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster figuur 1.1 indicatoren van innovativiteit ingedeeld naar input, proces en output Illput vernieuwingsinspanningen kennisgehruik gehruik nwe technologieën opleidingen,. geavanc. hedrijfsmiddelen suhsijiegehruik Proces voortdurend vemieu wen vemü:uwingsplan certi1icering orgarusatieverdnucring klant- en marktonderzoek samenwerking Output octrooien en 1i(,,;cntics nicuwt: producten/diensten OITll:ct met nieuwe productenldi<:nsten aantal vemieu'ningskrreine Bron: EIM, Opbouw van dit rapport In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de opzet en het verloop van het onderzoek. Hoofdstuk 3 presenteert achtereenvolgens de innovativiteit (als meerdimensionaal begrip zoals gevisualiseerd in figuur 1.1) van de maritieme cluster als geheel en van de elf maritieme sectoren afzonderlijk. Hoofdstuk 4 bespreekt welke typen innovatieve bedrijven in de maritieme cluster onderscheiden kunnen worden, en hoe deze innovatietypen over de verschillende sectoren verdeeld zijn. In hoofdstuk 5 komen de kennisrelaties binnen de maritieme cluster aan de orde. De mate waarin bedrijven van elkaars kennis gebruikmaken komt hierin aan bod. Ook wordt een zogenoemde kennis-inputjoutputtabel gepresenteerd waarin de kennisstromen in de maritieme cluster gekwantificeerd worden: het aantal mensjaren dat aan vernieuwingsinspanningen is besteed en wordt doorgegeven aan andere maritieme sectoren, Op basis hiervan kan vastgesteld worden welke sectoren veeleer kennisverspreidend of - absorberend zijn. Hoofdstuk 6 ten slotte bevat enkele afsluitende opmerkingen. Stichting Nederland Maritiem Land

30 Onderzoeksvragen, opzet en verloop 2 Onderzoeksvragen, opzet en verloop 2.1 Onderzoeksvragen Als afgeleide van de doelstelling van het onderzoek zijn de volgende centrale onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Wat is de innovativiteit van de sectoren die onderdeel uitmaken van de Nederlandse maritieme cluster, en wat is de innovativiteit van de maritieme cluster als geheel? 2. In welke mate is de innovativiteit van de diverse sectoren in de maritieme cluster aan elkaar gelinkt, en welke sectoren spelen qua innovativiteit een verspreidende of een absorberende rol in de cluster? 2.2 Opzet en verloop De opzet van het onderzoek is in figuur 2.1 schematisch in beeld gebracht. Het verloop van het project zal aan de hand van de in deze figuur beschreven stappen worden toegelicht. Als start van het onderzoek vond op 23 februari 1999 bij EIM een kick-oft bijeenkomst plaats, waarbij de opdrachtgever (in de personen van de heren prof. dr. ir. N. Wijnolst en drs. ir. H.P.L.M. Janssens) en het projectteam met elkaar kennis hebben gemaakt. De heer Wijnolst lichtte het doel van het onderzoek toe, alsmede de beleidsomgeving waarin het zou plaatsvinden. Stap 1: desk-research Direct na aanvang van het project is de desk-research van start gegaan. De deskresearch diende met name om een goed beeld (aantal bedrijven, werknemers, omzet, grootteklasseverdeling) van de diverse sectoren te krijgen, om feeling te krijgen met de ontwikkelingen en trends die in de diverse sectoren spelen, en om een eerste indruk te krijgen van de innovativiteit van de maritieme cluster (welke indicatoren van innovativiteit zijn relevant voor de maritieme cluster?) en de innovativiteit in de keten. Er is een selectie gemaakt van de meest relevante literatuur, waarbij het literatuuronderzoek van Policy Research (peeters et al., 1997) als startpunt is genomen. Wat de sectorbeschrijvingen betreft is uitgegaan van de studies van Policy Research (peeters et al., 1998a, 1998b, 1999a-199ge) en NEl/MERG (Van den Bossche, 1999a-1999c). Ten behoeve van het verkrijgen van een beeld van de mate en vormen van de innovativiteit van de maritieme cluster is tevens werk van de hand van prof. dr. ir. N. Wijnolst bestudeerd (Wijnolst, Stichting Nederland Maritiem Land 29

31 De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster figuur 2.1 schematisch overzicht van de opzet van het onderzoek Stap 1 desk-research 1 Stap 2 diepte interviews bij brancheorganisaties en bedrijven - beeld van de branches in de maritieme cluster ontwikkelingen in de branches in de maritieme cluster - eerste indruk van innovativiteit - verdieping van inzicht in mate en vormen van innovativiteit per branche - verdieping van inzicht van de innovativiteit in de keten - vaststellen van voor de maritieme cluster relevante indicatoren van innovativiteit Stap 3 opstellen vragenlijst en trekken steekproef input voor telefonische enquête vragenlijst voor telefonische enquête. steekproef. testgesprekken Stap 4 telefonische enquête onder bedrijven - informatie van bedrijven in 9 van de branches in de maritieme cluster StapS analyse enquête resultaten kwantitatieve resultaten: - mate en vormen van innovativiteit (input. proces en output. per branche en voor de maritieme cluster als geheel) - opstellen innovatieprofiel. per branche en voor de maritieme cluster als geheel - opstellen van zogenoemde R&D inpuvoutputtabel Stap 6 synthese en rapportage - synthese van desk-research, interviews en enquête - terugkoppeling resultaten naar (branche)organisaties - eind rapportage Stap 2: diepte-interviews bij (branche)organisaties en bedrijven Stap 2 omvatte een van de meest arbeidsintensieve onderdelen van het onderzoek, het uitvoeren van een groot aantal diepte-interviews. Om in het project optimaal gebruik te maken van kennis die reeds over de cluster was opgebouwd, zijn gesprekken gevoerd met Policy Research en NEI/MERC. Daarna zijn interviews afgenomen bij 20 (branche)organisaties die in de maritieme cluster actief zijn. Op suggestie van deze organisaties zijn circa zestig ondernemingen in de cluster geselecteerd, waarbij vervolgens ook ter plaatse interviews zijn uitgevoerd. Stichting Nederland Maritiem Land

32 Onderzoeksvragen, opzet en verloop Het doel van de interviews bij de organisaties en de bedrijven was om een goed en breed kwalitatief inzicht te krijgen in de diverse vormen van innovativiteit binnen de verschillende maritieme sectoren. De gesprekken hebben plaatsgevonden op basis van een in overleg met de opdrachtgever vastgestelde checklist. In de interviews is onderscheid gemaakt naar input, proces en output. Er is uitgebreid aandacht besteed aan de relevantie van de indicatoren van innovativiteit. Ook is ingegaan op de innovativiteit in de keten, om een eerste kwalitatieve indruk te krijgen van in hoeverre de innovativiteit van de diverse sectoren in de maritieme cluster aan elkaar gelinkt is, en welke rol de sectoren wat innovativiteit betreft in de keten spelen (veeleer een verspreidende of absorberende rol). Stap 3: opstel/en vragenlijst en trekken steekproef Vragenlijst De kwantitatieve ruggegraat van het onderzoek bestaat uit de informatie die verkregen is door een onder de bedrijven in de maritieme cluster uitgevoerde telefonische enquête. Aan de hand van de desk-research, EIM-ervaring met innovatie- en technologieonderzoek en de informatie verkregen uit de diepte-interviews is een vragenlijst opgesteld, die met de opdrachtgever is besproken, in de praktijk is uitgetest en vervolgens is vastgesteld. In de vragenlijst is, naast enkele algemene bedrijfskenmerken, onder meer ingegaan op een groot aantal indicatoren van innovativiteit ('breed' gemeten) waaronder de gegevens die benodigd waren om vast te stellen hoe het gesteld is met de innovativiteit in de keten. Steekproef De telefonische enquête richtte zich op negen van de elf maritieme sectoren. Vanwege hun bijzondere karakter zijn de maritieme dienstverlening en de Koninklijke Marine van de enquête uitgezonderd. Overigens is in de op de overige sectoren gerichte enquête wel aandacht aan de marine en de maritieme dienstverlening besteed. 1 Wat de watersportindustrie betreft is alleen de jachtbouw in ogenschouw genomen vanwege het afwijkende karakter van de andere onderdelen van de watersportindustrie. Voor de uitvoering van de enquête diende voor elk van de negen sectoren een ondernemingenbestand beschikbaar te komen. Voor een deel zijn deze bestanden 'kant en klaar' aangeleverd door Policy Research en NEI/MERC. Het merendeel van de bestanden is door EIM opgebouwd, dan wel verder 'verrijkt', waarbij onder meer gebruik is gemaakt van adressenmateriaal van de Kamer van Koophandel en ledenlijsten van brancheorganisaties. Voor de visserij is gebruikgemaakt van het adressenbestand dat onder- Buiten de enquête om ziin extra inspanningen gepleegd om voor de Koninklijke Marine en de maritieme dienstverlening te komen tot een toereikende kwalitatieve Stichting Nederland Maritiem Land 31