Voorspelde effecten van de voorgenomen bouw van een windmolenpark bij Marrum, gemeente Ferwerderadiel, op broed- en trekvogels

Transcriptie

1 Voorspelde effecten van de voorgenomen bouw van een windmolenpark bij Marrum, gemeente Ferwerderadiel, op broed- en trekvogels 3. Analyse van vogeltellingen

2 Voorspelde effecten van de voorgenomen bouw van een windmolenpark bij Marrum, gemeente Ferwerderadiel, op broed- en trekvogels 3. Analyse van vogeltellingen In opdracht van Maatschap Hoogland e.a. Stasjonswei GJ Marrum Auteurs Maarten J.J.E. Loonen Jan H. Wanink Datum 5 april 24 Rapportnr Status Definitief

3

4

5 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 3 Voorwoord 5 Samenvatting 6 1 Inleiding Achtergrond Opzet 7 2 Literatuuroverzicht van effecten van windturbines op vogels Het aanvaringsrisico De barrièrewerking De verstoring 11 3 De beschermde vogels van de Friese Waddenkust Vogelsoorten die een rol spelen bij de gebiedsbescherming De vogelrijkdom getoetst aan de Vogelrichtlijn 16 4 Analyse van vogeltelgegevens De telgebieden De aantallen vogels Bespreking van kwalificerende vogelsoorten Kleine Zwaan Scholekster Zilverplevier Bergeend Wulp Tureluur Goudplevier Smient Bespreking van overige beschermde vogelsoorten Aalscholver Kievit Kokmeeuw Stormmeeuw Zilvermeeuw Broedvogels Nachtelijk foeragerende vogels 5 5 Het effect van de geplande windturbines op vogels De keuze van de locatie Een kwantitatieve schatting van het effect van de windturbines Areaalverlies door verstoring Het aanvaringsrisico en de barrièrewerking 55 6 Conclusie 57 7 Literatuur 58 Bijlage 1 Verstoringsafstanden uit Everaert et al. (22) 6 Bijlage 2 Verstoringsafstanden uit Kowallik (22) 62

6 4 Koeman en Bijkerk rapport Koeman en Bijkerk bv is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede schade welke voortvloeit uit toepassingen van resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van Koeman en Bijkerk bv. Opdrachtgever vrijwaart Koeman en Bijkerk bv voor aanspraken van derden in verband met deze toepassing.

7 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 5 Voorwoord Deze rapportage betreft de derde fase van een onderzoek naar de effecten van een voorgenomen bouw van zeven windturbines nabij Marrum, gemeente Ferwerderadiel, op broed- en trekvogels. Tijdens de eerste fase zijn bestaande vogelgegevens verzameld. Tijdens de tweede fase zijn extra nachtwaarnemingen gedaan. De derde fase betreft een analyse van de vogelgegevens en de inschatting van de effecten van de waargenomen bouw van de windturbines op vogels. We danken de Fryske Feriening foar Fjildbiology voor het beschikbaar stellen van ongepubliceerde recente vogeltelgegevens. Haren, 5 april 24 Maarten J.J.E. Loonen Jan H. Wanink

8 6 Koeman en Bijkerk rapport Samenvatting Dit rapport is geschreven naar aanleiding van de aanvraag voor de vergunning ten behoeve van de aanleg van een windturbinepark in de Nijkerkerpolder bij Marrum in de gemeente Ferwerderadiel, in het kader van de Natuurbeschermingswet. Op basis van literatuurgegevens over de effecten van windturbines op vogels en een analyse van recente telgegevens uit het plangebied en de directe omgeving is geprobeerd een kwantitatieve uitspraak te doen over de effecten van het plan op de lokale vogels. Voor de vogelsoorten die een belangrijke rol spelen voor de beschermde status van het buitendijks gebied is een korte bespreking van de verwachte effecten gegeven per soort. Geen van deze soorten loopt lokaal een significant risico door de bouwplannen. Daarvoor komen ze te weinig voor in het plangebied. Voor alle overige vogelsoorten worden voldoende gegevens gepresenteerd om op dezelfde wijze tot een conclusie te komen. De grootste effecten zijn te verwachten voor respectievelijk de Kokmeeuw, de Spreeuw, de Kievit, de Scholekster, de Wilde Eend en de Smient. Daarbij zullen de aantallen vogels, die door de windturbines verstoord worden van hun pleisterplaatsen ongeveer gelijk zijn aan het aantal aanvaringsslachtoffers (9-1 per jaar). Omdat het hier gaat om algemene soorten met weinig specifieke habitateisen, zullen de verstoorde vogels zich waarschijnlijk verplaatsen naar andere gebieden. De situering van de windturbines is de meest optimale locatie op basis van de telgegevens. Oostelijk en westelijk van het plangebied worden binnendijks hogere aantallen vogels geteld. De ligging van de windturbines is evenwijdig aan de overheersende trekrichting van de seizoenstrek. De afstand van 6 meter tot de dijk, geeft nog steeds voldoende mogelijkheid aan meeuwen en steltlopers om binnendijks te verblijven bij extreem hoogwater.

9 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 7 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Maatschap Hoogland e.a. is voornemens om zeven windturbines te bouwen in de Nijkerkerpolder nabij Marrum, gemeente Ferwerderadiel (figuur 1). De windturbines zijn gesitueerd op een afstand van ongeveer 6 m landinwaarts van de Waddenzeedijk. Buitendijks bevindt zich ter plekke het proefverkwelderingsgebied Noard Fryslân Bûtendyks. De buitendijkse omgeving van het plangebied valt onder meerdere natuurbeschermingsregimes en is aangewezen als Speciale Beschermingszone onder de EU-vogelrichtlijn. Op basis van artikel 12 van de Natuurbeschermingswet (NB wet) is bij het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) een vergunning aangevraagd. Het Ministerie van LNV heeft Maatschap Hoogland e.a. verzocht om nadere gegevens te leveren over broed- en trekvogels in de directe omgeving van het geplande windturbinepark en om zoveel mogelijk per soort een analyse te maken van de effecten van het windturbinepark op vogels. 1.2 Opzet In hoofdstuk 2 is een beknopt literatuuroverzicht gemaakt van de effecten van windturbines op vogels. Daarbij is gebruik gemaakt van recente literatuur. De effecten van windturbines op vogels hangen af van vele factoren zoals het type windturbine, de situering in het landschap, de locatie, het tijdstip van de dag, het tijdstip van het jaar en het weer. Gepoogd is om op basis van de huidige kennis tot een algemene uitspraak te komen over de effecten van windturbines op vogels. Hoofdstuk 3 beschrijft de bijzondere rijkdom aan vogels, waaraan het buitendijkse gebied aan de Friese Waddenkust Friesland zijn status ontleent als beschermd natuurgebied. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de huidige normen, die gebruikt worden bij de Vogelrichtlijn en worden de belangrijkste vogelsoorten in het natuurgebied benoemd. Langs de Friese Waddenkust is al vele jaren een goed georganiseerde groep van vogeltellers actief. In een eerdere fase zijn de meest recente vogeltelgegevens ontsloten voor dit rapport (Wanink 23) en aangevuld met enkele nachtelijke waarnemingen (Loonen et al. 24). In hoofdstuk 4 worden deze tellingen geanalyseerd. Op basis van de gegevens is het mogelijk om het terreingebruik door vogels van het plangebied, het binnendijkse gebied rond het plangebied en het buitendijkse gebied te kwantificeren. Voor de belangrijkste vogelsoorten is in een aparte bespreking aangegeven in welke mate de geplande windturbines effect zullen hebben op de lokale populatie.

10 8 Koeman en Bijkerk rapport Tenslotte wordt in hoofdstuk 5 de informatie uit de vorige hoofdstukken samengebracht tot een algehele inschatting van het effect van de geplande windturbines op vogels. Figuur 1 Situering van de beoogde windturbines ( ) in de Nijkerkerpolder, tussen het dorp Marrum en de Waddenzeedijk. Aangegeven zijn het staatsnatuurmonument en het beschermd natuurmonument Noord-Friesland Buitendijks, het staatsnatuurmonument Waddenzee I, de grens van het Vogel c.q. Habitatrichtlijngebied en de gebieden van het Fryske Gea (overgenomen uit: Buro Vijn 24)

11 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 9 2 Literatuuroverzicht van effecten van windturbines op vogels Vogels kunnen op drie manieren hinder ondervinden van windturbines: 1. Aanvaringsrisico. Vogels kunnen in aanvaring komen met delen van de turbine (meestal de rotorbladen) en daarbij gedood of gewond worden. 2. Barrièrewerking. Wanneer vogels aanvaringen proberen te voorkomen, kan de aanwezigheid van turbines leiden tot verandering van vliegroutes. 3. Verstoring. Bij de aanleg van windturbines kunnen geschikte broed- foerageerof rustgebieden verloren gaan door direct ruimtebeslag maar vooral ook indirect doordat de vogels verstoord worden door de aanwezigheid, de beweging of het geluid van turbines. 2.1 Het aanvaringsrisico Het aanvaringsrisico is in de meeste gevallen vastgesteld door regelmatig het gebied onder een windturbine af te zoeken. Voor de uiteindelijk inschatting van het aantal aanvaringsslachtoffers wordt het aantal gevonden slachtoffers vermenigvuldigd met een aantal correctiefactoren. De correctiefactoren zijn waarden die corrigeren voor: 1. Het zoekoppervlak. Niet het gehele oppervlak onder de turbine kan steeds onderzocht worden bijvoorbeeld omdat een deel een wateroppervlak is. 2. De zoekefficiëntie. Niet alle oppervlakten zijn even gemakkelijk af te zoeken. Indien het af te zoeken oppervlak asfalt, kiezel of strand is, dan is de kans klein dat er dode vogels over het hoofd worden gezien. Als het zoekoppervlak begroeid is met struiken of bomen, dan wordt die kans aanzienlijk groter. 3. De predatiekans. De kans dat een dode vogel verwijderd is door een aaseter. Deze kans is afhankelijk van de grootte van het aanvaringsslachtoffer en het tijdsinterval tussen twee zoekacties. In een enkel geval werd een predatiekans van 95% vastgesteld, wat de conclusie over het totaal aantal slachtoffers dus sterk kan beïnvloeden. De correctiefactoren zijn steeds berekend uit de hierboven genoemde variabelen door de waarde 1 te delen door de waarde van de variabele (=reciprook = 1/x). Hoe groot is de aanvaringskans? In tabel 1 zijn voor een aantal studies het berekende aantal dode slachtoffers per jaar per windturbine weergegeven. Deze getallen zijn dus gebaseerd op een vermenigvuldiging van het aantal gevonden slachtoffers met de bovengenoemde correctiefactoren. De situering van de turbines is van grote invloed op het aanvaringsrisico. In Zeebrugge (België) zijn 23 turbines buitendijks geplaatst op de oostdam van de haven. Een deel van de turbines stond dwars op de trekrichting van vogels langs de kust. Hier werden 39 vogelslachtoffers/jaar/turbine berekend. Turbines die meer evenwijdig aan de overheersende trekrichting stonden veroorzaakten 6 dodelijke slachtoffers/jaar/turbine.

12 1 Koeman en Bijkerk rapport Tabel 1 Een overzicht van de aanvaringsrisico's uit enkele vergelijkbare studies. Locatie Berekend aantal Referentie dodelijke slachtoffers per jaar per turbine Oosterbierum 7-33 Winkelman 1992 Urk 7-18 Winkelman 1989 Zeebrugge, Oostdam 6-39 Everaert et al. 22 Brugge, Boudewijnkanaal 12 Everaert et al. 22 Schelle, electriciteitscentrale 4 Everaert et al. 22 De kans op aanvaring tussen vogels en turbines is het hoogst tijdens de nacht en in de avond- en ochtendschemer, of onder slechte zichtomstandigheden. Verlichting van de windturbines lijkt de kans op aanvaring eerder te verhogen dan te verlagen doordat de vogels door de verlichting worden aangetrokken. Het lijkt er wel op, dat er minder vogelslachtoffers vallen, als er meer verlichting is in de omgeving. De windturbines zijn dan waarschijnlijk gemakkelijker te herkennen, zonder dat ze de vogels naar zich toe trekken (Everaert et al. 22). De meeste slachtoffers worden gevonden tijdens de trekperiode in voor- en najaar. Het aanvaringsrisico is evenredig met het aantal vliegbewegingen (Everaert et al. 22) 2.2 De barrièrewerking De mate waarin windturbines een probleem veroorzaken als barrière is waarschijnlijk rechtevenredig met de aanvaringskans. De effecten op vogels van de windturbines als barrière zijn echter niet gelijk aan de aanvaringsrisico's. Vogels, die plotseling moeten uitwijken of niet meer de optimale route kunnen volgen, zullen een hoger energieverbruik hebben. Indien dit een enkele keer optreedt, zullen deze effecten nauwelijks meetbaar zijn. Als een individuele vogel echter vaak geconfronteerd wordt met deze en gelijksoortige barrières dan kan het energieverlies duidelijke repercussies hebben. De kans op overleving en de kans op nakomelingschap van de betreffende vogel (samengenomen in de term fitness) wordt lager, wat uiteindelijk zelfs kan leiden tot negatieve effecten op populatieniveau. Deze redenering is te onderbouwen met wetenschappelijke detailstudies, maar is nauwelijks te kwantificeren in relatie tot de voorgenomen bouw van het windturbinepark in de Nijkerkerpolder. Veranderingen in de vliegroute en de vlieghoogte na plaatsing van windturbines zijn waargenomen. De reactie bleek afhankelijk van de vleugelspanwijdte van de vogel (Everaert et al. 22). Voor de vertaling van deze veranderingen naar populatieniveau is echter nog erg veel onderzoek noodzakelijk.

13 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 11 In 1994 is er een onderzoeksrapport verschenen over de mogelijke hinder voor vogels van grootschalige windenergie in Friesland (Spaans & Van den Bergh 1994: MER Windstreek). In dit rapport wordt onderscheid gemaakt tussen seizoentrek en lokale trek. De seizoentrek gaat in ons land in de herfst voornamelijk van noordoost naar zuidwest en in het voorjaar omgekeerd. De trekbanen van vogels worden beïnvloed door landschapselementen. Gestuwde trek kan plaatsvinden langs de kustlijn, zeedijk of lintbebouwing. De geplande windturbines staan evenwijdig aan de heersende trekroute. Voor lokale trek van rustgebieden naar foerageergebieden worden ook vaak vaste routes gebruikt. Grazende watervogels rusten vaak bij open water en verspreiden zich tijdens het foerageren landinwaarts. Voor soorten als de Kleine Zwaan gebeurt het rusten s nachts en het foerageren overdag. Voor de Smient is dat doorgaans omgekeerd. 2.3 De verstoring De directe omgeving van een windturbine wordt minder benut door vogels. Hierdoor gaat een bepaald oppervlak rond de windturbine voor vogels verloren. Dit is aangetoond voor rustende en foeragerende watervogels, maar slechts in beperkte mate voor broedende weidevogels (Everaert et al. 22, Koopman et al. 23). Op basis van verschillende literatuurstudies heeft Everaert et al. (22) een overzicht gemaakt van de verstoringsafstanden van pleisterende vogels. Dit overzicht en zijn eigen waarnemingen uit drie studies zijn weergegeven in bijlage 1. Door deze gegevens te combineren en te groeperen is er per soortgroep een verstoringsafstand weergegeven in tabel 2. Tabel 2 Compilatie van de tabel uit bijlage 1 waarbij alle waarden voor een bepaalde vogelgroep zijn meegenomen en gemiddeld. Per vogelgroep is er een standaard verstoringsafstand berekend, waarbij de gemiddelde verstoringsafstand naar boven is afgerond op de dichtstbijzijnde 5 meter. Soortgroep Standaardafstand Gemiddeld Aantal soorten Minimum Maximum Viseters Zwanen Ganzen Eenden Koeten Steltlopers Meeuwen Recent onderzoek aan de verstoringsafstand van ganzen wordt in het volgende deel besproken, om een betere inschatting te kunnen maken van de variatie, nauwkeurigheden en onzekerheden bij het bepalen van deze afstanden. Definities van verstoringsafstanden

14 12 Koeman en Bijkerk rapport Kowallik (22) onderscheidt een sterk verstoorde, matig verstoorde en ongestoorde zone rond een storingsbron op basis van transecten vanaf de storingsbron. De gemiddelde vogeldichtheid over het gehele transect is daarbij de referentiedichtheid. De ongestoorde zone is het gebied waarbij de vogeldichtheid hoger is dan de referentiedichtheid. Als de vogeldichtheid op grote afstand lager wordt dan de referentiedichtheid, dan wordt de definitie iets aangepast: De ongestoorde zone is het gebied waarbij de vogeldichtheid op een kortere afstand van de verstoringsbron hoger is geweest dan de referentiedichtheid. In de matig gestoorde zone is de dichtheid 5% tot 1% van de referentiedichtheid. In de sterk verstoorde zone is de vogeldichtheid minder dan 5% van de referentiedichtheid. Larsen & Madsen (2) maken slechts onderscheid tussen een verstoord en een onverstoord deel. De grens ligt bij hun bij een vogeldichtheid die de helft is van de maximale vogeldichtheid in het transect. Deze verschillen in definitie kunnen zorgen voor kleine verschillen tussen studies. Variatie tussen studies en soorten Tabel 3 geeft een overzicht van geconstateerde maximale verstoringsafstanden van windturbines. In bijlage 2 zijn figuren afgedrukt uit de studie van Kowallik (22) op basis waarvan de verstoringsafstanden zijn berekend. Deze varieert sterk tussen studies maar ligt tussen de 2 en 6 meter. Gemiddeld over alle studies en ganzensoorten is de verstoringsafstand 45 meter. Dit komt goed overeen met het gemiddelde van 4 meter uit tabel 2. Tabel 3 Enige literatuurgegevens over de verstoringsafstand van ganzen door windturbines. Ganzensoort Brandgans Rotgans Grauwe Gans Kolgans Kleine Rietgans Maximale Referentie verstoringsafstand 4 m Schreiber 2 6 m Kowallik m Kowallik 22 3 m Schreiber 2 3 m Schreiber 2 6 m Kowallik 22 4 m Schreiber 2 6 m Kruckenberg & Jaene m Larsen & Madsen 2 4 m Clausager & Nøhr 1995 Variatie in verstoringsafstanden kan afhankelijk zijn van een groot aantal factoren. Een aantal van die factoren zijn een vast gegeven zoals het type windturbine, de soort vogel, de lokale topografie. Andere factoren variëren zoals het weer (beschutting zoeken), de gewenning (habitatje) en de verdeling van het lokale voedselaanbod (hoe groter het verschil in voedselaanbod tussen verstoorde en ongestoorde gebieden, hoe gunstiger het voor de vogel is om dicht bij de verstoringsbron voedsel te zoeken). Geconstateerde verstoringsafstanden zijn daarmee sterk afhankelijk van de alternatieven die de vogels

15 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 13 hebben en geen constanten. Bovendien zijn de effecten van de verstoring op de overlevingskansen van de vogels vaak niet lineair. Een verstoringsbron kan lange tijd geen duidelijke effecten veroorzaken totdat de vogels geen alternatieven meer hebben en een drempelwaarde in de hoeveelheid verstoring is overschreden. Vergelijking van windturbines met andere objecten in het landschap. Het aantal slachtoffers per kilometer windturbines is vergelijkbaar met het aantal slachtoffers per kilometer drukke verkeersweg of hoogspanningslijn (Winkelman 1992). De verstoringsafstand van windturbines lijkt wat hoger dan de verstoringsafstand van hoogspanningslijnen, wegen en bebouwing. Tabel 4 laat enkele waarden zien uit recente studies. Tabel 4 Verstoringsafstanden van ganzen voor verschillende landschapselementen. Larsen & Madsen (2) hebben Kleine Rietganzen bestudeerd, Kowallik (22) Brandganzen. Landschapselement Larsen & Madsen Kowallik (22) (2) Windturbine in cluster 2 6 Windturbine in lijn 1 Hoogspanningslijn 5 Weg, groot Weg, klein 5 Bebouwing 15 2

16 14 Koeman en Bijkerk rapport De beschermde vogels van de Friese Waddenkust 3.1 Vogelsoorten die een rol spelen bij de gebiedsbescherming De beschermingsstatus van het buitendijkse gebied langs de noordkust van Friesland is gebaseerd op een viertal aanwijzingen: - Aanwijzing Noord-Friesland Buitendijks als staatsnatuurmonument Beschikking NMF/N van 24 juli 1986 (gecodeerd in dit rapport als NFB SN - Aanwijzing Noord-Friesland Buitendijks als beschermd natuurmonument Beschikking NMF/N van 13 september 1988 (gecodeerd als NFB BN) - Aanwijzing Waddenzee volgens de Vogelrichtlijn Besluit no. J van 8 november 1991 (gecodeerd als WZ VR) - Aanwijzing Staatsnatuurmonument Waddenzee II Natuurbeschermingswet Beschikking NBLF van 17 november 1993 (gecodeerd als Wz II NB) In de aanwijzingen van de Waddenzee, geldt Noord-Friesland Buitendijks als onderdeel van de Waddenzee. Volgens de Habitatrichtlijn (artikel 6 lid 3) moet getoetst worden of het plan voor de bouw van de windmolens de natuurlijke kenmerken van het beschermde gebied zal aantasten, rekening houdend met de instandhoudingdoelstellingen van dat gebied. Volgens de Vogelrichtlijn (artikel 4 lid 4) moet een significante verslechtering van de woongebieden in de beschermingszones en een verstoring van de vogels worden voorkomen. In de toelichting bij de aanwijzingen worden verschillende vogelsoorten met name genoemd. Deze soorten spelen een belangrijke rol bij de instandhoudingdoelstellingen. Tabel 5 geeft een overzicht van de genoemde vogelsoorten per aanwijzing. De toelichtingen zijn kwalitatief niet heel duidelijk. Naast de 3 met name genoemde soorten worden ook hele vogelgroepen genoemd (meeuwen, sterns, ruiters, plevieren, eenden, steltlopers en ganzen). Uit deze groepen kunnen soorten van belang zijn, die niet met name genoemd zijn. Zo staat in de toelichting bij NFB SN en NFB BN: Van 18 soorten o.a. Bergeend, Smient, Kluut, Zilverplevier, Bonte Strandloper, Rosse Grutto, Wulp, Zwarte Ruiter en Tureluur, overtijt hier meer dan 1% van de noordwest Europese populatie. Negen soorten worden genoemd, maar de andere helft niet. In WZ II NB staat: Voor ongeveer 5 vogelsoorten (eenden, steltlopers, meeuwen en sterns) is de Waddenzee van vitaal belang omdat hun hele populatie of althans een aanzienlijk deel daarvan gedurende een deel van het jaar afhankelijk is van voedsel uit de Waddenzee. Van de 5 soorten worden er slechts 21 met name genoemd. Daarnaast is er geen kwantitatieve onderbouwing, die toetsing van een effect mogelijk maakt. Twee aanwijzingen gelden voor de gehele Waddenzee (WZ VR en WZ II NB). Daarmee kan het voorkomen dat een met name genoemde soorten in de directe omgeving van het plangebied niet voorkomt.

17 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 15 Tabel 5 Overzicht van vogelsoorten, genoemd in de aanwijzingen die betrekking hebben op de beschermde status van Noord-Friesland Buitendijks. Voor de codering van de vier aanwijzingen, zie de tekst. De kolom status geeft aan of de betreffende vogelsoort is waargenomen in het plangebied tijdens 46 tellingen verdeeld over de periode augustus 1996 tot en met juli 23. Indien de soort is waargenomen verwijzen de nummers naar de paragraaf waarin de soort wordt besproken. Soort NFB SN NFB BN WZ II WZ VR status Aalscholver x x Bergeend x x x x Bontbekplevier x afwezig Bonte strandloper x x x x afwezig Brandgans x x afwezig Brilduiker x x afwezig Dwergstern x x afwezig Eidereend x x afwezig Groenpootruiter x afwezig Grote Stern x x afwezig Kanoetstrandloper x x afwezig Kievit x Kleine Mantelmeeuw x afwezig Kluut x x x x afwezig Kokmeeuw x x Lepelaar x x afwezig Middelste Zaagbek x x afwezig Noordse stern x x x x afwezig Rosse Grutto x x x x afwezig Rotgans x x x afwezig Scholekster x x x x Smient x x x 1) Stormmeeuw x x Toppereend x x afwezig Tureluur x x x x Visdief x x x x afwezig Velduil afwezig Wulp x x x x Zilvermeeuw x x Zilverplevier x x x Zwarte Ruiter x x x afwezig Zwarte Stern x x afwezig meeuwen x x x x sterns x x ruiters x plevieren x eenden x x x x steltlopers x x x x ganzen x 1) in de de toelichting genoemd als plantenetende eendensoorten

18 16 Koeman en Bijkerk rapport Deze bezwaren vallen weg door gebruik te maken van een tweetal rapporten die van recente datum zijn. In 2 zijn er duidelijke kwantitatieve selectiecriteria opgesteld voor Vogelrichtlijngebieden (Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij 2). Daarnaast is er in 2 ook een rapport verschenen met een analyse van de vogelaantallen per belangrijk vogelgebied uit de periode 1993 tot en met 1997 (Van Roomen et al. 2). In dit rapport is de Friese Waddenkust apart bewerkt als deelgebied van de speciale beschermingszone Waddenzee. Daarnaast zijn deze rapporten van recentere datum dan de aanwijzingen en geven daarmee beter de huidige waarde van het gebied aan. In de analyse van de vogelaantallen zal met name aandacht besteed worden aan de vogelsoorten van de Friese Waddenkust, die in Van Roomen et al. (2) voldoen aan de selectiecriteria voor toewijzing van Vogelrichtlijngebieden. In paragraaf 4.4 zal nog apart worden ingegaan op met name genoemde soorten uit tabel 5, die niet meer kwalificerend zijn in Van Roomen et al. (2) 3.2 De vogelrijkdom getoetst aan de Vogelrichtlijn Het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit heeft selectiecriteria gedefinieerd voor de toewijzing van Vogelrichtlijngebieden (Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij 2). Een speciale beschermingszone in het kader van de Vogelrichtlijn wordt gedefinieerd op basis van waargenomen vogelaantallen. Daarbij wordt onderscheidt gemaakt tussen soorten die belangrijk zijn voor de selectie van de gebieden en soorten die van belang zijn de begrenzing van het gebied. Voor de exacte criteria met alle uitzonderingen wordt verwezen naar de eerder genoemde publicatie. In grote lijnen worden de criteria hier weergegeven. Selectie Als een vogelsoort voorkomt op bijlage 1 van de Vogelrichtlijn, dan worden de vijf gebieden in Nederland geselecteerd met de hoogste gemiddelde aantallen van die soort. Voor trekkende watervogels geldt, dat een gebied kwalificeert als geregeld minstens 1% van de biogeografische populatie van een soort er pleistert. Begrenzing De grenzen van een speciale beschermingszone worden bepaald door de aanwezigheid van bijlage 1-vogelsoorten (tenminste 1% van de Nederlandse broedpopulatie), trekkende watervogels (tenminste.1% van de biogeografische populatie) en 14 specifieke soorten trekvogels die voorkomen op de Nederlandse Rode Lijst (tenminste 1% van de Nederlandse broedpopulatie). Bij de begrenzing wordt uitgegaan van landschapsecologische eenheden en de biotoopgrenzen van de betreffende vogelsoorten.

19 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 17 Van Roomen et al. (2) geven in Belangrijke Vogelgebieden in Nederland een actueel overzicht van de gebieden die voldoen aan de criteria van de Vogelrichtlijn en de vogeltelgegevens waarop de selectie en begrenzing van die gebieden zijn gebaseerd. Tabel 6 is overgenomen uit dit rapport en geeft een overzicht voor de Friese Waddenkust. Tabel 6 Beoordeling van vogelaantallen van de Friese Waddenkust uit op basis van de criteria die gelden voor aanwijzing van vogelrichtlijngebieden. De gegevens zijn overgenomen uit Van Roomen et al. (2) Belangrijke Vogelgebieden in Nederland Het bovenste deel van de tabel geldt voor broedvogels en geeft de aantallen in broedparen. De onderste tabel geldt voor niet broedvogels en betreft het aantal individuen. In de verschillende kolommen staan: Nederlandse naam van de soort Soorttype: Annex 1 (=Bijlage 1) soort, 1% soort, An.1 & 1% soort. Bijlage 1 is onderdeel van de Vogelrichtlijn en bevat een lijst van soorten waarvoor de vijf gebieden met de hoogste dichtheid in Nederland aangewezen moeten worden als speciale beschermingszone (zie ook kolom "Score"). 1% soort slaat op trekkende watervogels, waarbij gebieden beschermd worden waar geregeld 1% van de biogeografisch populatie voorkomt. Broedparen in 1993 bij broedvogels of aantal individuen in 1993/1994 bij niet-broedvogels Broedparen in 1994 bij broedvogels of aantal individuen in 1994/1995 bij niet-broedvogels Broedparen in 1995 bij broedvogels of aantal individuen in 1995/1996 bij niet-broedvogels Broedparen in 1996 bij broedvogels of aantal individuen in 1996/1997 bij niet-broedvogels Broedparen in 1997 bij broedvogels of aantal individuen in 1997/1998 bij niet-broedvogels Type gemiddelde: a = gemiddelde over drie vrijwel volledige getallen e = gemiddelde dat is gebaseerd op één of twee volledige getallen Gem.: het gemiddelde N: het aantal jaar opgenomen in het gemiddelde %int.pop.: het percentage van de biogeografische populatie dat in het beschermingsgebied aanwezig is. Score: Voor alle soorten uit Bijlage 1 van de Vogelrichtlijn is de rangorde bepaald van de onderzochte gebieden. Deze gebieden zijn gesorteerd op volgorde van het gemiddeld aantal getelde vogels en het gebied met het hoogste aantal krijgt nummer 1. Gebieden die 5 of lager scoren, dienen aangewezen te worden tot speciale beschermingszone. Kw 94: Vogelsoorten die in 1994 naar aanleiding van Tempel & Osieck (1994) aanleiding geven tot aanwijzing van het gebied als speciale beschermingszone. Kw 99: Vogelsoorten die in 1999 naar aanleiding van Van Roomen et al. (2) aanleiding geven tot aanwijzing van het gebied als speciale beschermingszone. B: Begrenzing. Soorten die een rol spelen bij het bepalen van de begrenzing van de speciale beschermingszone. Voor trekkende watervogels geldt dat geregeld ten minste.1% van de biogeografische populatie in het gebied aanwezig moet zijn. Voor een uitgebreide beschrijving van criteria: Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Directie Natuurbeheer (2).

20 18 Koeman en Bijkerk rapport Waddenzee: Friese Waddenkust SPA deelgebied Broedvogels (aantallen in paren) Nederlandse naam Soorttype Type gem. Gem. N %int. Pop. Kluut An.1 & 1% a x x x Visdief An.1 & 1% a x x Noordse Stern Annex a x x Velduil Annex 1 1 a Score Kw 94 Kw 99 B Waddenzee: Friese Waddenkust SPA deelgebied Niet broedvogels (aantal individuen) Nederlandse naam Soorttype Type gem. Gem. N %int. Pop. Aalscholver 1% a x Kleine Zilverreiger Annex a 1. 5 Lepelaar An.1 & 1% a x Kleine Zwaan An.1 & 1% a x x Kleine Zwaan (slaappl.) An.1 & 1% >4 1 e (7.) x Wilde Zwaan An.1 & 1% a Kleine Rietgans 1% a Kleine rietgans (slaappl.) 1% 8 e (4.) 2.1 x Grauwe Gans 1% a x Grauwe Gans (slaappl.) 1% e (3489.) x Brandgans An.1 & 1% a x x x Brandgans (slaapplaats) An.1 & 1% e (8441.) x Rotgans 1% a x x x Rotgans (slaapplaats) 1% e (3614.5) x Bergeend 1% a x x x Smient 1% a x x x Wintertaling 1% a x Pijlstaart 1% a x x Slobeend 1% a x Eidereend 1% a x Brilduiker 1% (>9) a Slechtvalk Annex a x x x Scholekster 1% a x x x Kluut An.1 & 1% a x x x Bontbekplevier (W-Eur,N-Afr) 1% (.64) a x Bontbekplevier (W/Z-Afrika) 1% (>466) (>27) a x Goudplevier An.1 & 1% 4652 > a Zilverplevier 1% a x x x Kanoetstrandloper (canutus) 1% > > a x Kanoetstrandloper (islandica) 1% a x x Krombekstrandloper 1% (>272) 51 > a x Bonte Strandloper 1% a x x x Grutto 1% a x Rosse grutto (NW/W Afrika) An.1 & 1% a x x x Rosse Grutto (NW Europa) An.1 & 1% a x x Wulp 1% a x x x Zwarte Ruiter 1% a x Tureluur (Z-Europa, W-Africa) 1% > > a x x Tureluur (W/NW-Europa) 1% >2298 > a x x x Steenloper (winter Europa) 1% 78 (>337) (>14) a x Steenloper (winter Afrika) 1% 286 > a x Score Kw 94 Kw 99 B

21 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 19 4 Analyse van vogeltelgegevens 4.1 De telgebieden De Fryske Feriening foar Fjildbiology (FFF) telt al jarenlang met grote regelmaat de Friese Waddenkust en de directe binnendijkse omgeving. Het gehele gebied is daarvoor ingedeeld in zg. telgebieden. De FFF heeft voor analyse van de effecten van de geplande windturbines op vogels de meest recente vogeltelgegevens beschikbaar gesteld. Deze gegevens beslaan de periode van augustus 1996 tot en met juli 23 (Wanink 23). In totaal 7 telgebieden zijn verdeeld in drie functionele eenheden: Plangebied: telgebied WG2655, totaal oppervlak ha. Binnendijks gebied rond het plangebied: telgebieden WG2642, WG2656 en WG2657, totaal oppervlak ha. Buitendijks gebied: telgebieden WG2641, WG2654, WG2653, totaal oppervlak ha. Alle windmolens zijn gepland in één vogeltelgebied. Daarom wordt dit vogeltelgebied in dit rapport verder aangeduid onder de naam: plangebied. De termen binnendijks en buitendijks hebben betrekking op de ligging t.o.v. de huidige zeedijk. Het buitendijks gebied overstroomt tot 3 keer per jaar met zeewater en is aangewezen als speciale beschermingszone in het kader van de Vogelrichtlijn. Het binnendijkse gebied bestaat voornamelijk uit akkers. In figuur 2 zijn de drie functionele eenheden weergegeven. Ganzen en zwanen zijn in de onderzoeksperiode vaker geteld dan de overige soorten. Het aantal keer dat geteld is, is weergegeven in tabel 7. De analyse is gebaseerd op minimaal 46 en maximaal 8 tellingen. Tabel 7 Het aantal tellingen dat gebruikt is voor de berekening van de gemiddelde dichtheden. Deelgebied Ganzen en zwanen Overige soorten Plangebied Binnen 81 5 Buiten De aantallen vogels Er is een soortenlijst gemaakt van alle vogelsoorten die minimaal 1 keer in één van de geselecteerde telgebieden zijn waargenomen (tabel 8). Omdat het veelal trekvogels betreft, die slechts een beperkte periode van het jaar maar in grote getale in het gebied aanwezig zijn, is een gemiddelde vogeldichtheid op jaarbasis niet een relevante maat voor het effect van de windturbines op vogels. Daarom is er gekozen voor een drietal variabelen die tesamen een duidelijk beeld geven van de vogelaantallen. De drie berekende variabelen zijn:

22 2 Koeman en Bijkerk rapport Het percentage van alle tellingen waarin een bepaalde soort is waargenomen (tabel 8). 2. De maximale dichtheid (aantal per 1 ha). Dit is het maximale aantal vogels dat geteld is in een deelgebied over de gehele periode van 1996 tot 23, gedeeld door het oppervlak van het deelgebied. Omdat trekvogels slechts een deel van het jaar aanwezig zijn in het gebied, geven maxima een beter beeld van het belang van het gebied dan gemiddelden (tabel 8). 3. De gemiddelde dichtheid per maand (aantal per 1 ha). Deze variabele geeft een beeld van het verloop in de aantallen door het jaar. De waarden zijn uitgezet in figuur 4 tot en met 1. Figuur 2 Kaart van een deel van de Friese Waddenkust met aangrenzende binnendijkse vogeltelgebieden, die gebruikt zijn voor de analyse in dit rapport. De telgebieden zijn verdeeld in 3 functionele eenheden: de buitendijkse beschermde gebieden (groen), het binnendijkse telgebied waar de windturbines gepland zijn (lichtblauw) en de overige binnendijkse gebieden (lichtgeel). De locaties van de geplande windturbines zijn aangegeven met een zwarte stip in het lichtblauwe plangebied.

23 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 21 Tabel 8 Het voorkomen van vogels in en rond de Nijkerkerpolder. De berekende dichtheden en de kans op aanwezigheid zijn gebaseerd op tellingen van de FFF uit de periode en uitgesplitst in drie deelgebieden: het telgebied waar de turbines zijn gepland (plangebied), de overige binnendijkse gebieden (binnen) en het aangrenzende buitendijkse gebied dat onderdeel is van de speciale beschermingszone Waddenzee volgens de Vogelrichtlijn (buiten). SOORT % aantal tellingen waarin waargenomen plangebied binnen buiten maximale dichtheid (n / 1 ha) plan- binnen buiten gebied Dodaars Fuut Kuifduiker Aalscholver Blauwe reiger Lepelaar Knobbelzwaan Kleine zwaan Wilde zwaan Rietgans Toendrarietgans Kolgans Grauwe gans Soepgans Sneeuwgans Canadese gans Brandgans Rotgans Roodhalsgans Nijlgans Casarca Bergeend Smient Krakeend Wintertaling Wilde eend Pijlstaart Zomertaling Slobeend Tafeleend Kuifeend Eidereend Brilduiker Nonnetje Middelste zaagbek Bruine kiekendief Blauwe kiekendief Grauwe kiekendief Havik Sperwer Buizerd Ruigpootbuizerd Visarend

24 22 Koeman en Bijkerk rapport SOORT % aantal tellingen waarin waargenomen plangebied binnen buiten maximale dichtheid (n / 1 ha) plan- binnen buiten gebied Torenvalk Smelleken Boomvalk Slechtvalk Kwartel Fazant Waterhoen Meerkoet Scholekster Kluut Kleine plevier Bontbekplevier Morinelplevier Goudplevier Zilverplevier Kievit Kanoetstrandloper Kleine strandloper Krombekstrandloper Bonte strandloper Kemphaan Watersnip Grutto Rosse grutto Regenwulp Wulp Zwarte ruiter Tureluur Groenpootruiter Witgatje Bosruiter Oeverloper Steenloper Grauwe franjepoot Rosse franjepoot Middelste jager Kleine jager Dwergmeeuw Kokmeeuw Kleine meeuw Stormmeeuw Kleine mantelmeeuw Zilvermeeuw Grote mantelmeeuw Drieteenmeeuw Visdief Noordse stern Zwarte stern Holenduif Houtduif Turkse tortel Zomertortel

25 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 23 SOORT % aantal tellingen waarin waargenomen plangebied binnen buiten maximale dichtheid (n / 1 ha) plan- binnen buiten gebied Velduil Gierzwaluw IJsvogel Veldleeuwerik Strandleeuwerik Boerenzwaluw Huiszwaluw Graspieper Oeverpieper Gele kwikstaart Witte kwikstaart Winterkoning Roodborst Zwarte roodstaart Paapje Roodborsttapuit Tapuit Merel Kramsvogel Koperwiek Kleine karekiet Tjiftjaf Fitis Matkop Pimpelmees Koolmees Ekster Kauw Kraai Spreeuw Huismus Vink Putter Kneu Frater IJsgors Sneeuwgors Dwerggors Rietgors

26 24 Koeman en Bijkerk rapport Dodaars binnendijks plangebied buitendijks Fuut.4 Kuifduiker Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Aalscholver Lepelaar Blauwe reiger Waterhoen Meerkoet..5.4 IJsvogel Maand Figuur 4 Seizoensvariatie in dichtheden van watervogels in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

27 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen Knobbelzwaan 25 binnendijks plangebied buitendijks 2 Kleine zwaan Wilde zwaan Rietgans Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Toendrarietgans Grauwe gans Kolgans Soepgans Sneeuwgans Canadese gans Maand Figuur 5a Seizoensvariatie in dichtheden van ganzen en zwanen in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

28 26 Koeman en Bijkerk rapport Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Brandgans Roodhalsgans 35 binnendijks Rotgans plangebied 3 buitendijks Nijlgans Maand Figuur 5b Seizoensvariatie in dichtheden van ganzen en zwanen in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

29 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen Casarca 2 binnendijks plangebied buitendijks 15 Bergeend Smient.6.5 Krakeend Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Wintertaling Pijlstaart Wilde eend Zomertaling Slobeend..25 Tafeleend Maand Figuur 6a Seizoensvariatie in dichtheden van eenden in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

30 28 Koeman en Bijkerk rapport Kuifeend binnendijks plangebied buitendijks 1..5 Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Eidereend Nonnetje Brilduiker Middelste zaagbek Maand Figuur 6b Seizoensvariatie in dichtheden van eenden in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

31 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen Bruine kiekendief.25 binnendijks plangebied buitendijks.2 Blauwe kiekendief Grauwe kiekendief..5 Havik Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Sperwer Ruigpootbuizerd Buizerd Visarend. 1. Torenvalk..2 Smelleken Maand Figuur 7a Seizoensvariatie in dichtheden van roofvogels en uilen in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

32 3 Koeman en Bijkerk rapport Boomvalk binnendijks plangebied buitendijks Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Slechtvalk Maand Velduil Figuur 7b Seizoensvariatie in dichtheden van roofvogels en uilen in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

33 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen Scholekster 6 binnendijks plangebied 5 buitendijks Kluut Kleine plevier Bontbekplevier Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Morinelplevier Zilverplevier Goudplevier Kievit Kanoetstrandloper Kleine strandloper Maand Figuur 8a Seizoensvariatie in dichtheden van steltlopers in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

34 32 Koeman en Bijkerk rapport Krombekstrandloper binnendijks 1 plangebied buitendijks 8 Bonte strandloper Kemphaan 4 Watersnip Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Grutto Regenwulp Rosse grutto Wulp Zwarte ruiter 5 Tureluur Maand Figuur 8b Seizoensvariatie in dichtheden van steltlopers in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

35 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen Groenpootruiter binnendijks plangebied buitendijks Witgatje.4.3 Bosruiter Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Oeverloper Grauwe franjepoot Steenloper Rosse franjepoot Maand Figuur 8c Seizoensvariatie in dichtheden van steltlopers in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

36 34 Koeman en Bijkerk rapport Middelste jager.3 binnendijks plangebied.25 buitendijks.2 Kleine jager Dwergmeeuw. 5 Kokmeeuw Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Stormmeeuw Zilvermeeuw Kleine mantelmeeuw Grote mantelmeeuw Drieteenmeeuw Visdief Maand Figuur 9a Seizoensvariatie in dichtheden van meeuwen en sterns in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

37 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen 35 Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Noordse stern 2.5 binnendijks Zwarte stern plangebied buitendijks Maand Figuur 9b Seizoensvariatie in dichtheden van meeuwen en sterns in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

38 36 Koeman en Bijkerk rapport Kwartel.4 binnendijks plangebied buitendijks.3 Fazant Holenduif. 25 Houtduif Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Turkse tortel Gierzwaluw Zomertortel Veldleeuwerik Strandleeuwerik Boerenzwaluw Maand Figuur 1a Seizoensvariatie in dichtheden van overige soorten in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.

39 Effecten windmolenpark Marrum analyse vogelaantallen Huiszwaluw 1 binnendijks plangebied buitendijks Graspieper Oeverpieper.8.6 Gele kwikstaart Vogeldichtheid (n 1 ha-1) Witte kwikstaart Roodborst Winterkoning Zwarte roodstaart Paapje..5 Roodborsttapuit Figuur 1b Seizoensvariatie in dichtheden van overige soorten in het plangebied, de overige binnendijkse gebieden en het buitendijks gebied. De symbolen vertegenwoordigen gemiddelde dichtheden per maand over de periode augustus 1996 juli 23. De vertikale lijnen geven de standaardfout van het gemiddelde weer. Grafieken met een grijze achtergrond geven aan dat de betreffende soort tenminste eenmaal een maandgemiddelde van meer dan 1 vogels per 1 ha heeft gehaald.. Maand