Vroeger, nu en straks op de akker Het rassenonderzoek was en is nooit ver weg

Transcriptie

1 Vroeger, nu en straks op de akker Het rassenonderzoek was en is nooit ver weg Johan Van Waes Studiedag 28 maart 2019

2 Inhoud Hoe in het landbouwonderzoek terecht gekomen? Landbouw de afgelopen decennia- focus op telen van gewassen Evolutie rassenonderzoek Beschrijvende en aanbevelende rassenlijst Enkele voorbeelden: evolutie areaal en rassen in onderzoek Nieuwe gewassen en interactie met rassenonderzoek Blik op de toekomst Besluit 2

3 Mijn passie voor landbouw Geboren in 1954 landbouwerszoon Na humaniora: studies landbouwkundig ingenieur Via omweg in Nationale Plantentuin in België naar CLO- Gent : Rassenonderzoek van Landbouwgewassen terug naar mijn landbouwroots Rode draad doorheen mijn onderzoek: Rassenonderzoek in combinatie met teelttechniek Heeft het rassenonderzoek een positieve bijdrage geleverd aan de evolutie in de landbouw? Daar wil ik nu op terugblikken 3

4 Mijn eerste stappen in het onderzoek Nationale Plantentuin van België ( ) Vermeerderen en telen van zeldzame plantensoorten, o.a. Europese orchideeën Wat eruit geleerd? - Orchideeën leven samen met een schimmel (symbiose); goede kennis hierover van cruciaal belang voor de teelt - Maar: door selectie planten te telen zonder schimmel - Algemeen voor andere plantensoorten: goede kennis van natuurlijke habitat nodig (temperatuur, bodemtype, licht, bemesting, ) 4

5 Landbouw in de jaren op gemengde bedrijven - Kleinschalig veel versnipperde percelen; meestal met houtkanten en voren voor afwatering - Grote diversiteit van gewassen: zowel voeder-, graan- als industriële gewassen - Weinig of geen onkruidbestrijdingsmiddelen beschikbaar - Veel handenarbeid nodig om gewassen op één te zetten, onkruidvrij te houden tijdens groeiseizoen en oogstwerkzaamheden - Toen al: Meer en meer bewustzijn van het belang van gebruik van goed uitgangsmateriaal voor de teelt van verschillende gewassen 5

6 Een greep uit het gamma van geteelde gewassen en hun teelttechniek Granen: wintergranen (rogge, gerst, tarwe); zomergranen (haver, gerst, tarwe) - Onkruidbestrijding met calciumcyaanamide - Dikwijls mengteelten bv. zomergerst en zomerhaver - Veelvuldig gebruik van hoevezaad - Weinig of niet gemechaniseerde oogst met maaidorser - Groenvoedergewassen: - Hoofdteelt: voederbieten ( in de jaren 50 tot ha meerkiemig veel handenarbeid nodig voor het opeenzetten) - Nateelten: stoppelknollen, bladkool, mergkool ( in principe na de oogst van alle graangewassen): deel vers vervoederen; deel om in te kuilen - Grassen: - Weiden: meestal niet zo goede kwaliteit (botanische samenstelling); weinig vernieuwing - Na granen: niet zoveel inzaai van grassen (meestal nateelten) - Wel onderzaai grassen- klaver in lente - graangewassen - Aardappelen: vroeg halflaat laat - Ten laatste einde september van het veld bodem in goede structuur voor inzaai wintergranen 6

7 En wat met het rassenonderzoek 50-70? Eerste vergelijkende rassenproeven met voederbieten in 1954 (was nodig groot areaal zeer veel rassen in de handel; heel wat problemen met o.a. zuiverheid en schietergevoeligheid) Onderzoek uitgevoerd door de NDALTP Meer en meer beschikbare gecertificeerde zaden: bv. bij de grassen ( Engels raaigras Vigor 1948 en Italiaans raaigras Lemtal ) 7

8 Landbouw in de jaren Meer en meer mechanisatie (zowel vanaf zaai, tijdens groeiperiode als bij de oogst) en grotere percelen Opkomst van maïs als voedergewas op gemengde bedrijven : het wondergewas Sterke daling van het aantal gewassen per bedrijf meer specialisatie Meer en betere rassen bij veel gewassen 8

9 En wat met het rassenonderzoek? 1970 : EU richtlijn beoordeling van landbouwgewassen voor toelating tot de nationale rassencatalogus ( en EU- catalogus) Beoordeling OHB- kenmerken Veldproeven voor beoordeling van de Cultuur en Gebruikswaarde (CGW): nieuwe rassen moeten beter zijn dan bestaande rassen : vergelijking t.o.v. standaardrassen en beoordeling t.o.v. de belangrijkste landbouwkundige eigenschappen Belang van de EU-regelgeving: Bescherming van de kwekers: Kwekersrecht Bescherming van de gebruikers-landbouwers : voldoende CGWwaarde; enkel toelating van rassen die geen grote gebreken vertonen en die tenminste het niveau behalen van de huidige beste rassen voor de belangrijkste landbouwkundige kenmerken Organisatie per land met verplichting van jaarlijks opstellen van een nationale rassencatalogus Rassenonderzoek als scheidsrechter tussen veredeling en landbouwpraktijk 9

10 Rassenonderzoek: Overheveling van NDALTP naar centra voor Landbouwkundig Onderzoek Naar CLO-Gent en CRA-Gembloux Ikzelf: 1 april 1986: van Plantentuin naar CLO-Gent Tezamen met studiegenoot -collega Alex De Vliegher naar Kwatrecht (gebouwen CLO-Gent) Doel: Rassenonderzoek van Landbouwgewassen: in opdracht van het Comité voor de Samenstelling van de rassencatalogus Bijkomende opdracht : Uitwerken van een beschrijvende en een aanbevelende rassenlijst van (vooral) groenvoedergewassen 10

11 Rassenonderzoek: einde 80 jaren 90 Zeer veel gewassen te testen Meeste proeven op landbouwbedrijven (gekozen in overleg met de toenmalige Rijkslandbouwkundigen ) Weinig mechanisatie: bv. oogst van een maïsproef (40 rassen) met 3 parallellen duurde 3 weken (1 blok/week) Meest dringende noden na overheveling: Rassenonderzoek: ondersteuning voor herziening criteria via teelttechnisch en kwaliteitsonderzoek Investering in proefveldmachines (mechanisatie zaai en oogst) Vertaling van proefveldresultaten naar praktijk: persberichten + uitwerken beschrijvende en aanbevelende rassenlijst 11

12 Te testen gewassen en taakverdeling rapportering naar het rassencomité einde 80 jaren 90 CLO- Gent (ILVO-PLANT T&O) Grassen en klavers Maïs (kuil en korrel) Voederbieten Industriële cichorei Vezelvlas Nateelten (gele mosterd, bladrammenas, facelia, wikken, rogge, bladkool, rapen) Koolzaad (winter, zomer) CRA -Gembloux (DPV-CRA) Tarwe (winter, zomer) Gerst (winter, zomer) Triticale en rogge Zomerhaver Veldbonen en voedererwten Aardappelen

13 Verspreiding van officiële rassenproeven in België

14 Proefveldlocaties Kuil- en korrelmaïs in 2017 Bassevelde / Watervliet Merelbeke Ravels Poperinge Couthuin Gembloux Scy

15 Interactie Plantenveredeling - Rassenonderzoek en Landbouwpraktijk Veredeling Rassenonderzoek Landbouwpraktijk -Nieuwe rassen -Registratie en commercialisatie -vergelijking t.o.v. standaardrassen -opname van de beste rassen -criteria: belangrijkste landbouwkundige kenmerken -beschrijvende en aanbevelende lijst Teelttechnisch en kwaliteitsonderzoek -kennis van nieuwe rassen t.o.v. opgenomen rassen -teelttechniek aangepast aan de eisen van de maatschappij ( vb. beperking input bemesting en gewasbeschermingsmiddelen, kwaliteit)

16 Interactie tussen veredeling, landbouwpraktijk en rassenonderzoek Rassenonderzoek staat tussen landbouwpraktijk en veredeling Op basis van criteria voor toelating van nieuwe rassen kan het rassenonderzoek bijdragen tot een meer duurzame landbouw en /of anticiperen op nieuwe evoluties (IPM, kwaliteitsnormen, )

17 Beoordelingscriteria bij rassentoelating Basis: vergelijking t.o.v. standaardrassen ( = actueel beste rassen) Indexsysteem belangrijkste landbouwkundige kenmerken zowel opbrengst-, kwaliteits- als kenmerken voor teeltveiligheid (legervastheid, wintervastheid, ziekteresistentie) Fixatie van standaardrassen en index bij start beproevingscyclus (2-3 jaar) Wijziging criteria: in overleg met alle actoren (veredelaars, overheid, onderzoekinstellingen, sector)

18 Landbouw in de jaren einde 90 tot 2019 Verdere specialisatie en schaalvergroting Maar meer en meer grenzen van intensieve landbouw bereikt en heel wat negatieve neveneffecten bij gewasproductie Zeer beperkte rotaties: verhogen ziekte- en plaagdruk; resultaat: lagere opbrengsten Uitlogen meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen in grondwater: druk op milieu Diversiteit van gewassen is sterk gedaald: meer kans op grotere schade bij uitbraak ziekten - oogstverliezen Structuurschade door late oogst gewassen: jarenlange impact op volgteelten Impact klimaatverandering Wetgever grijpt in (MAP, IPM, GLB,.); Slinger terug in andere richting bewegen 18

19 Evolutie diversiteit van de gewassen Algemene tendens laatste 50 jaar: sterke daling van het aantal soorten gewassen Voorbeelden Graangewassen: Vroeger: zowel zomergranen ( tarwe, haver, gerst)- als wintergranen (tarwe, gerst, rogge) Nu: bijna uitsluitend wintertarwe en wintergerst Grassen Vroeger: meer dan 10 soorten Nu: vooral Engels (permanent), al dan niet in combinatie met klaver, en Italiaans raaigras (tijdelijk) Voedergewassen algemeen (uitgesloten grassen): Vroeger: voerderbieten, stoppelknollen, bladkool, mergkool, Nu: bijna uitsluitend maïs Maïs: Meer dan 200 rassen worden uitgezaaid in Vlaanderen België Maar : belangrijk deel sterk genetisch verwant beperkte diversiteit Maar er is een kentering naar terug meer diversiteit: Revival oudere gewassen Introductie nieuwe gewassen 19

20 En wat met het Rassenonderzoek Verdere daling van het aantal te testen gewassen en rassen Continue aanpassing criteria voor toelating, rekening houdend met evolutie in de landbouwpraktijk Recent nieuwe trend: nieuwe gewassen komen erbij of revival van oude gewassen (bv. voederbieten, soja, andere grassoorten); dit loopt parallel met nieuwe aanmeldingen voor de nationale rassencatalogus 20

21 Beschrijvende en aanbevelende rassenlijst Doel 1. Neutrale en objectieve informatie over nieuwe en oude rassen noodzaak van onderlinge vergelijking 2. Vooral belangrijk voor voedergewassen Verlaten bedrijf niet als plantaardig product ( in tegenstelling tot marktbare gewassen) Opbrengst- en kwaliteitseigenschappen voor landbouwer moeilijk in te schatten Basisprincipes 1. Enkel rassen van de Belgische rassencatalogus 2. Minimum 3 jaar beproefd met 5 tot 7 locaties (gewasafhankelijk) per jaar 3. Normen voor de belangrijkste landbouwkundige kenmerken (opbrengst, oogstzekerheid- ziekten legering - wintervastheid, kwaliteit) Voorstelling 1 ste rassenlijst (1989)

22 1 ste rassenlijsten einde 1989 Kuil- en korrelmaïs

23 Nog meer rassenlijsten van andere gewassen enkele jaren later

24 Rassenlijsten: 30 jaar later Nog steeds vraag vanuit de sector en zoals vroeger: liefst zo snel mogelijk Rassenlijsten zijn ondertussen aan hun 30 ste editie toe Algemene principes zijn bewaard: minimum 3 jaar proefresultaten nodig voor algemene aanbeveling Geen vertraging meer (1 jaar) voor o.a. maïsrassen in CGW 3 door vervroegen vergadering Interregionale werkgroep (december) Rassen kunnen na 2 jaar op beschrijvende rassenlijst komen maar worden nog niet aanbevolen Alles online op website; geen gedrukte versies meer Algemene informatie over rassenlijsten + individuele info per gewas

25 Waarom nieuwe rassen in het teeltplan inschakelen? De beste rassen blijven maximaal 3 à 4 jaar aan de top Een overschakeling naar nieuwe rassen is noodzakelijk om continu te kunnen profiteren van de vooruitgang van de veredeling Een verantwoorde rassenkeuze is een belangrijke schakel in de rentabiliteit van een teelt

26 Vooruitgang toegelaten rassen Belgische rassencatalogus Kuilmaïs 2015 t.o.v (Basis: gemiddelde 5 beste rassen / jaar qua VOS- opbrengst) DS-opbrengst: % per jaar (% rel.) VOS-opbrengst: % per jaar (% rel.) Verteerbaarheid: % per jaar (% abs.) Vroegheid: + 0,26 % per jaar (% abs.) Legervastheid: van 7.5 tot 8,6 (9 = geen legering) Stengelrotresistentie: van 7,6 naar 8,0 (9 = geen stengelrot) Dus op 25 jaar: + 25 % VOS opbrengst

27 Vooruitgang toegelaten rassen Belgische rassencatalogus Korrelmaïs 2015 t.o.v (Basis: gemiddelde 5 beste rassen / jaar qua korrelopbrengst) Korrelopbrengst: + 1,5 % per jaar (% rel.) Vroegheid: +0,2% per jaar (% abs.) Legervastheid: van 7,0 tot 8,5 ( 9 = geen legering) Stengelrotresistentie: van 6.5 naar 8.0 (9 = geen stengelrot) Dus op 25 jaar: + 37 % Korrelopbrengst

28 Inschakelen van nieuwe rassen in het teeltplan Noodzakelijk gezien snelle evolutie Maar: enkel verantwoord indien alle andere factoren optimaal zijn (optimale grondbewerking, bodembeheer, bemesting, teeltrotatie,..) Hoogste kans om potentieel van de nieuwe rassen tot uiting te laten komen

29 Vooruitgang in de landbouw Vooruitgang te wijten aan: 1 selectie van rassen met een hoger potentieel 2 betere aangepaste teelttechnieken (inclusief zaadcoating) 3 interactie tussen 1 en 2 Aandeel van 1 of 2 is gewasafhankelijk 29

30 Factoren die rassenkeuze bepalen bij maïs en andere ruwvoedergewassen Productiesysteem ( gangbaar, biologisch) Type vee (melkvee vleesvee) Beschikbare oppervlakte voor maïsteelt Verhouding maïs en andere ruwvoederteelten Bodemtype + watervoorziening Bemesting en MAP-normen Monocultuur en infectiedruk van ziekten en plagen Onkruiddruk en de te gebruiken herbiciden Andere 30

31 Factoren die rassenkeuze bepalen bij maïs en andere ruwvoedergewassen Eens rassenkeuze bepaald Kwaliteit zaaizaad belangrijke factor Gecertificeerd zaaizaad o.a. normen voor kiemkracht, zuiverheid 31

32 Evolutie van het aantal rassen in onderzoek en het areaal Volgt het aantal rassen in onderzoek de evolutie van het areaal van een bepaald gewas? Ja maar!! Voorbeelden -Voederbieten -Kuil- en korrelmaïs Voederbieten: -Areaal: ha in 1950; ha in 1985; 6700 ha in 1995; 2600 ha in 2007; 4370 in Rassen in proef: 39 in 1985; 17 in 2000; 0 in 2010; 9 in 2015; 7 in

33 Evolutie - aantal rassen bij maïs (standaardrassen inbegrepen) en het areaal in België Rassen in proef 1985 : : : : : : : : 74

34 Heeft het rassenonderzoek geanticipeerd op de evolutie in de landbouwpraktijk - regelgeving? Enkele voorbeelden Kuilmaïs: toelatingscriteria meer dan 10 x aangepast de laatste 30 jaar; vooral rond kwaliteitskenmerken, steeds in overleg met sector Korrelmaïs: bonus voor zeer vroegafrijpende rassen (positief voor inzaai groenbedekker), legervastheid en stengelrotresistentie als oogstzekerheidskenmerken 34

35 Hoe heeft het rassenonderzoek geanticipeerd op de evolutie in de praktijk - regelgeving? Enkele voorbeelden Granen: steeds getest zonder gebruik fungiciden en groeiregulatoren; resultaat = enkel rassen met goede ziektetolerantie toegelaten; nu zeer actueel in kader IPM en duurzame landbouw Voederbieten: revival teelt door o.a. toelating Rhizoctoniatolerante rassen Vezelvlas: van warmwater naar dauwroten Van koffiecichorei naar industriële cichorei voor inuline Van 0- naar 00-rassen bij winterkoolzaad 35

36 Evolutie proefveldwerking - oogstmethodiek en weging Voorbereiding zaden Zaaien met GPS sturing Oogstmethodiek van maaibalk tot zelfrijdende oogstmachine Weging van unster tot automatische weging Optimalisatie dataverwerking

37 Vooruitblik Teelt van gewassen Optimaal telen van gewassen is en wordt meer en meer kunstwerk Tal van factoren zijn bepalend voor het eindresultaat 37

38 Factoren die de teelt bepalen & optimalisatie gewasproductie Focus: Plantaardige productie op landbouwgronden Doel: Optimale gewasopbrengst & kwaliteit, op duurzame wijze 38

39 Bedenkingen bij huidige teeltsystemen en hoe hierop anticiperen? Heel wat beperkingen regelgeving (MAP, IPM,..) Kunnen de gekende gewassen onder deze voorwaarden nog een optimaal rendement behalen? Antwoord vanuit teelttechniek Antwoord vanuit veredeling 39

40 Bedenkingen bij huidige teeltsystemen en hoe hierop anticiperen? Antwoord vanuit teelttechniek: Optimalere inzet van alle teeltbepalende factoren (zie figuur) Middenlange termijn denken (niet enkel focus op maximale opbrengst voor één teelt bv. late oogst meer kans op structuurschade aan de bodem zeer nadelig voor volggewassen) Ruimere teeltrotaties Introductie van nieuwe teelten (o.a. in kader van klimaatverandering) Revival van oudere gekende teelten (vb. voederbieten) 40

41 Bedenkingen bij huidige teeltsystemen en antwoord hierop Antwoord vanuit veredeling Beter aangepaste rassen : nutriënten- en waterefficiëntie, ziekte- en plaagtolerantie, stress tegen langere droogteperiodes Nog steeds stijging van het productiepotentieel door betere genetische combinaties Beste tarwerassen in praktijk: deze met hoogste ziektetolerantie (minder bespuiting(en) nodig) vb. Belgische rassencatalogus 41

42 Introductie nieuwe teelten en rassenonderzoek Ontwikkeling nieuwe gewassen kan niet zonder beschikbaarheid van goede aangepaste rassen Opbouw teeltkennis met onderdeel rassenvergelijking is noodzakelijk = basis voor opstellen beoordelingscriteria en proefveldprotocol toelating rassencatalogus van landbouwgewassen Voorbeelden: Soja: klaar om door te breken in de praktijk mede door beschikbaarheid aangepaste rassen in onze klimaatzone Sorghum (om in te kuilen) : niet klaar voor praktijk door ontbreken geschikte rassen voor ons teeltgebied + onvoldoende teeltkennis 42

43 Rassenproeven soja 40 rassen gescreend ( ) (>450 rassen op EU-lijst)

44 Lessen uit verleden bij ontwikkeling + uitrol nieuwe teelten Voorbeeld introductie maïsteelt in de jaren 60 in België Exponentiële uitbreiding pas jaar na introductie teelt en dit dankzij: Goede kennis van teeltomstandigheden (beperkingen als subtropisch gewas) Aangepaste rassen aan onze klimaatomstandigheden Mechanisatie op punt van zaai tot oogst en inkuilen Kwaliteitsvol eindproduct en lange bewaringsmogelijkheid Intensieve begeleiding door voorlichtingsdienst overheid aanleg demovelden en organisatie proefveldbezoeken Vergelijkbare ontwikkeling van maïsteelt in Nederland 44

45 Rassenonderzoek: Wat naar de toekomst toe? Zelfde basisprincipes Vergelijking t.o.v. de beste huidige rassen van de Belgische rassencatalogus Regelmatige aanpassing van de standaardrassen (norm voor toelating telkens iets verhogen) Behoud van voldoende aantal proeven/gewas betrouwbare voorspelling van de landbouwkundige waarde van een ras Optimalisatie dataverwerking Harmonisatie criteria in internationale context Lopende initiatieven: VCU netwerk (17 EU-landen); Horizon 2020 INVITE

46 Internationale samenwerking- rassenbeproeving Doel: één beproevingsnetwerk en één (Europese) rassentoelating Waar? Voor ecologisch verwante gebieden en met een vergelijkbare teelttechniek verwerking geoogst product Mogelijke voorbeelden: vezelvlas, industriële cichorei Hoe realiseren? stappenplan 1. Incorporeren van gemeenschappelijke rassen en opstellen gemeenschappelijk beproevingsprotocol 2. Rapportering en uitwisseling van gegevens + aanpassen beproevingsprotocol 3. Uitwerking gemeenschappelijk beproevingsnetwerk 4. Opstellen van criteria voor toelating van rassen tot de EU-rassencatalogus op basis van internationaal beproevingsnetwerk

47 Rassenonderzoek: Wat naar de toekomst toe? Andere bedenkingen: Testen intrinsieke waarde (genetische verschillen) van nieuwe rassen of in combinatie met coating zaden (bacteriën, sporeëlementen, andere, ) Rol van nieuwe technieken tools bij rassenbeoordeling (precisielandbouw, fenotypering, ) Rol van individuele rassen in de praktijk of meer keuze voor mengsels (bv. grassen-klaver, maïs)

48 Rassen met een hoger potentieel = minder oppervlakte voor eenzelfde voederproductie -Productie van ruwvoeder (maïs) in 2015 op ha -Gemiddelde productie per ha: 17 ton (3.060 miljoen kg kuilmaïs voor ha) -Productie Jaarlijkse stijging ds-opbrengst (basis gemiddelde van 5 beste rassen): 0,7 % -Potentieel van 1 ha kuilmaïs in 2016 = kg -Benodigde oppervlakte in 2016 : ha d.i. een verschil van ha t.o.v Productie in 2016 op ha i.p.v. op ha om eenzelfde DSproductie zoals in 2015 te bekomen -Zelfde stijging van het opbrengstpotentieel van maïsrassen gedurende 10 jaar = zelfde productie binnen 10 jaar mogelijk op ha -Meer dan ha komen na 10 jaar vrij voor de teelt van andere gewassen 48

49 Bijgebleven punten vanaf het begin bij het Rassenonderzoek Rassenonderzoek en (evolutie) teelttechniek zijn niet van elkaar los te koppelen; er moet ook een duidelijke link zijn met de (veranderende) landbouwpraktijk Rassenproeven uitvoeren is een teamwork: alle details tellen; de vruchten van de veredeling worden erin beoordeeld (soms meer dan 10 jaar werk) en dit moet goed zijn Weten waarover je spreekt: contacten met de basis landbouwers is zeer belangrijk Resultaten moeten snel doorstromen naar de praktijk zo dat de landbouwers mee kunnen genieten van de vooruitgang (aanbevelende rassenlijsten) Rassenonderzoek kan pro-actief werken om duurzame landbouwpraktijken te stimuleren ( bv. rassenproeven met granen sedert de start zonder gebruik fungiciden halmverkorters ; was tegen tendens in praktijk maar wel naar toekomst toe meer belangrijk in kader duurzame landbouw - IPM)

50 Algemeen besluit Vroeger, nu en straks op de akker: Was en is het rassenonderzoek nooit ver weg: JA Telen van gewassen naar de toekomst toe : Kunst Maar landbouw heeft bij het telen van gewassen reeds bewezen zeer veerkrachtig te zijn. Er zijn dus nog mogelijkheden om in de toekomst tot hoge (kwaliteitsvolle) gewasproducties te komen maar goede kennis interactie teeltfactoren is noodzakelijk Verzorging van de bodem hierbij cruciaal Als landbouwer: Vernieuwing teelttechnieken nieuwe gewassen -rassenkeuze op de voet blijven volgen maar niet blind ingaan op alle nieuwe initiatieven

51 Bedankt! Vragen?