Van dag tot dag in de maand juli 1914

Transcriptie

1 Van dag tot dag in de maand juli 1914 Diplomatiek handelingen die leidden tot de Weredloorlog Uit: Van Continentaal Conflict tot Eerste Wereldoorlog (Anton Kruft) Vanaf de moord op Franz Ferdinand op 28 juni vonden de volgende politieke en militaire handelingen plaats, die tenslotte leidden tot de slachting van 10 miljoen mannen tussen ruwweg 17 en 45 jaar. Op zaterdag 4 juli, zes dagen na de moord en de daarop volgende plechtigheden van de begrafenis, overhandigde de Oostenrijkse gezant Hoyos in Berlijn een verzoek van keizer Franz-Joseph aan de Duitse regering. Dit ging om steun in een mogelijk conflict met Servië dat achter de moord zat van de troonopvolger en al jaren achtereen de Dubbelmonarchie met allerlei terroristische acties uitdaagde. Hoewel Duitsland gedurende de twee voorafgaande Balkanoorlogen van 1912 en 1913, Oostenrijk-Hongarije van een interventie in Servië had weten af te houden, kon het niet anders meer dan nu steun te verlenen aan haar bondgenoot om het probleem Servië voor goed uit de wereld te helpen. De garantie van bijstand werd op 6 juli aan Hoyos afgegeven. Een garantie die later de geschiedenis in is gegaan als de blanco cheque van Duitsland aan Oostenrijk- Hongarije. Daarbij werd dan wel voorbij gegaan aan andere blanco cheques, met name die Frankrijk had gegeven aan Rusland in de geheime militaire overeenkomst van 18 augustus Keizer Wilhelm en zijn kanselier gaven de gezant wel mee dat Oostenrijk-Hongarije snel actie zou moeten ondernemen, nu de internationale sympathie voor het land, in verband met de moord, nog redelijk groot was. Voorts werd door de Duitse regeringsleiders ingeschat dat Rusland geen steun zou geven aan haar bondgenoot Servië, daar Rusland met de reorganisatie van haar leger en bewapening pas klaar zou zijn rond En mocht het toch Servië militair steunen, dan was het wellicht beter om nu in oorlog met Rusland te geraken dan later. Nu had Duitsland, zo was de redenering, nog een militair overwicht op Rusland. Er bestond een gerede angst bij vooral de militaire kaste, dat het binnen niet al te lange tijd militair door Rusland overvleugeld zou worden. Die angst was vooral gebaseerd op informatie uit de Parijse krant Le Matin die een nauwe band had met de Franse president Poincaré en begin 1914 een serie van sensationele artikelen publiceerde onder de titel La plus grande Russie, waarin kaarten waren opgenomen met o.a. de Russische opstellingen voor oorlog en de concentratie van Russische troepen aan de Russische-Pruisische grens. Zo kwamen er ook nog op 13 juni 1914, een paar weken voor het uitbreken van de oorlog, berichten in de Russische pers, geïnitieerd door de Russische minister van Oorlog Soechomlinov. Daarin werd de overweldigende kracht van het Russische leger geschetst in geval van een oorlog met Duitsland. Het zou 2,32 miljoen man in de strijd kunnen gooien, die door het door Frankrijk gefinancierde spoorwegnet sneller dan ooit konden worden gemobiliseerd. (Duitsland samen met Oostenrijk hadden een gezamenlijk leger van 1,8 miljoen man). En die vrees werd verder nog versterkt door de marine-besprekingen tussen Engeland en Rusland in juni Via een Duitse spion in de Russische ambassade in Londen, kwam Berlijn te weten dat Londen en St Petersburg de mogelijkheid hadden besproken, dat de Britse vloot een landing van Russische troepen in Pommeren zou ondersteunen. i Vooralsnog werd het komende conflict door de Duitse keizer ingeschat als een pure Balkanaffaire. ii

2 De dag erna, op dinsdag 7 juli, vond de ministerraadvergadering in Wenen plaats, over welke stappen ondernomen moesten worden. De minister van Buitenlandse Zaken Berchtold (voorheen ambassadeur in Parijs, Londen en St Petersburg) gaf als zijn mening dat militair ingegrepen zou moeten worden in Servië om voorlopig af te zijn van de terroristische activiteiten van dat land. Terzelfdertijd stelde hij vast dat, indien Servië door het leger van Oostenrijk-Hongarije bezet zou worden, Rusland naar alle waarschijnlijkheid in het conflict betrokken zou raken. Maar, was verder de redenering, Rusland is constant bezig de positie van Oostenrijk-Hongarije in de Balkan te ondermijnen en dat gaat in de toekomst alleen maar erger worden. Dus, vond de minister, dat indien Rusland militair ingrijpt ten gunste van Servië, het beter is nu een confrontatie met dat land aan te gaan dan later, vooral ook gezien de steun in deze zaak van het sterke Duitsland. Over de aanpak van Servië werd geen overeenstemming bereikt vanwege grote bezwaren van de Hongaarse premier Tisza die een diplomatieke oplossing voorstond en zelfs met aftreden dreigde. De compromisuitkomst van de vergadering was, dat aan Servië een aantal eisen zou worden gesteld en indien deze niet zouden worden ingewilligd het leger zou mobiliseren. Men zou een week later weer bijeenkomen. Op woensdag 8 juli had Berchtold een bespreking met de legerleiding, waaruit bleek dat het Oostenrijks-Hongaarse leger in het geheel niet paraat was, vanwege het grote verlof dat men de soldaten had gegeven. Dit verlof was noodzakelijk om de oogsten van het land binnen te halen. Dit hield in dat het niet mogelijk was een ultimatum aan Servië te doen toekomen vóór 22 juli op zijn vroegst. Pas dan zou het mogelijk zijn een mobilisatie van het leger af te kondigen, wat dan nog eens 16 extra dagen zou kosten vooraleer het leger echt paraat zou zijn. Dit hield dus in dat van een snelle actie van Oostenrijk-Hongarije tegen Servië, waar Duitsland steeds weer op aandrong, geen enkele sprake kon zijn. Op donderdag 9 juli was er in Londen een ontmoeting tussen Edward Grey en de Duitse ambassadeur Lichnowsky die net teruggekeerd was uit Berlijn en daar ook Bethmann Hollweg had gesproken over de Servië-affaire. Grey vertelde hem dat hij bezig was to persuade the Russian government to adopt a more peaceful view and to assume a more conciliatory attitude towards Austria. iii Hij verzekerde de ambassadeur bij die gelegenheid, dat er geen geheime en bindende afspraken waren gemaakt tussen Groot- Brittannië, Frankrijk en Rusland. Ook waren, naar zijn zeggen, de gesprekken tussen de verschillende bevelhebbers van marine en landmacht van de Entente-partners sinds 1906, zonder enige agressieve intentie. iv Binnen het Ministerie van Buitenlandse Zaken werd niettemin zeer omzichtig gedaan met de verhouding die Engeland met Rusland had, vanwege imperialistische belangen, m.n. in Perzië en India. In de buitenlandse politiek van het VK waren overzeese imperiale belangen tenslotte belangrijker dan politiek geharrewar in Europa. Op maandag 13 juli was er een debat in de Franse senaat over het defensiebeleid. De Franse senator Humbert produceerde een lijst van Franse militaire zwakten en sprak zelfs van inferieure kwaliteit van militaire middelen in vergelijking tot die van Duitsland. In Duitse regeringskringen versterkte dit bericht de mening dat Frankrijk niet betrokken wenste te worden in een eventuele oorlog en dat het zelfs Rusland zou aansporen zich te beheersen. v Een kleine week later, op dinsdag 14 juli, werd in de volgende ministerraad-vergadering van Oostenrijk-Hongarije het definitieve besluit genomen Servië een ultimatum te overhandigen, met eisen waar de Servische overheid naar verwachting niet mee akkoord zou kunnen gaan. Zou Servië wel akkoord gaan met alle eisen, dan zou de vernedering van Servië compleet zijn en zou ook het Russische prestige in de Balkan een flinke knauw

3 krijgen. Ook Tisza ging met deze gang van zaken akkoord, onder voorwaarde dat geen Servisch grondgebied geannexeerd zou worden, behalve dan wat grensaanpassingen. Op donderdag 16 juli verscheen in de politiek invloedrijke Londense Times het bericht dat Oostenrijk-Hongarije het volste recht heeft aan te dringen op een grondig onderzoek naar de vertakkingen van het complot en te eisen dat Servië irredentistische agitatie tegen de Dubbelmonarchie de kop in moest drukken. Op zaterdag 18 juli rapporteerde de Britse ambassadeur in St Petersburg aan Grey, dat anything in the shape of an Austrian ultimatum at Belgrade could not leave Russia indifferent, and she might be forced to take some precautionary military measures. vi Op zondag 19 juli werd in Wenen het ultimatum aan Servië opgesteld, dat pas op donderdag 23 juli om uur werd overhandigd. Het tijdstip was zodanig gekozen dat het ultimatum overhandigd zou worden nadat een toevallig eerder gepland staatsbezoek van de Franse president Poincaré en zijn premier Viviani aan Rusland van 20 tot 22 juli, zou zijn beëindigd. Dit om te voorkomen dat het ultimatum tijdens het bezoek tussen de twee landen besproken zou worden. Intussen vond dus op maandag 20 juli het staatsbezoek van de Franse president Poincaré en zijn premier, tevens minister van Buitenlandse Zaken, Viviani, aan Rusland plaats. Poincaré die in Lotharingen geboren was en een sterke nationalistische inborst had, hield daar toespraken waarin hij gesteund door zijn zeer chauvinistische ambassadeur ter plekke, Delcassé, en diens opvolger Maurice Paléologue - absolute trouw betuigde aan het bondgenootschap met Rusland. Hoewel van de bespreking tussen Poincaré en de tsaar geen notulen (meer) bestaan (wat tamelijk verdacht is), kan het niet anders dan dat hij Rusland aanspoorde een hard standpunt in te nemen en dat Rusland met recht in dit conflict militair zou moeten ingrijpen. vii Kennelijk voelde de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sazonov zich daardoor zo gesterkt, dat hij via de Duitse ambassadeur Pourtalès op 21 juli een waarschuwing aan Oostenrijk-Hongarije afgaf, dat een actie tegen Servië, een land waarmee Rusland een sterke culturele en diplomatieke band had, ernstige consequenties zou hebben. Maar het telegram dat Pourtalès naar Berlijn zond, kwam pas in de ochtend van 23 juli aan, de dag waarop het ultimatum werd overhandigd. De waarschuwing van Sazonov kon dus geen effect meer hebben. Op die zelfde dag kreeg de Britse minister van Oorlog Haldane een brief van de gezant Hoyos uit Wenen, waarin deze hem probeerde uit te leggen waarom Oostenrijk-Hongarije een actie tegen Servië moest ondernemen. Deze brief stuurde hij direct door naar zijn collega Grey met het commentaar erbij dat This is very serious. Berchtold is apparently ready to plunge Europe into war to settle the Serbian question. He would not take this attitude unless he was assured of German support. viii Wellicht op basis van deze informatie deed Grey een eerste poging tot het houden van directe besprekingen tussen Rusland en Oostenrijk-Hongarije, maar dit werd met kracht van de hand gewezen door de Franse president Poincaré. Deze beschouwde een bespreking tussen beide landen als zeer gevaarlijk. ix Indien dit initiatief een vervolg had gekregen, dan had het conflict mogelijkerwijs bezworen kunnen worden. De belangrijkste conclusies die tot nu toe getrokken kunnen worden, zijn dat Oostenrijk- Hongarije zich meer en meer bedreigd voelde door Servische nationalisten die alsmaar terroristische acties uitvoerden, waartegen de regering in Belgrado niet optrad. Als klap op de vuurpijl werden dan ook nog eens de troonopvolger van de Dubbelmonarchie en zijn vrouw vermoord, en toen was de maat wel zo n beetje vol. De regering van Oostenrijk- Hongarije had al veel eerder, tijdens de twee Balkanoorlogen (1912 en 1913), in Servië willen ingrijpen, maar kon daarvoor geen steun krijgen van haar bondgenoot Duitsland, die

4 dat tegenhield. De steun die Oostenrijk-Hongarije nu in dit nieuwe conflict vroeg, kon niet meer door Duitsland worden geweigerd. Daar waren twee redenen voor. De eerste was, dat Duitsland vanwege haar geografische ligging omringd was door landen die haar vijandig gezind waren (Frankrijk en Rusland), en dus een bondgenoot nodig had om als natiestaat te kunnen overleven. De tweede reden was, dat die bondgenoot ook sterk moest zijn. Dit betekende dat indien Oostenrijk-Hongarije nu af zou zien van een duidelijke stellingname, het grote internationale reputatieschade op zou lopen. Oostenrijk-Hongarije werd in Europa toch al als een fragiele staat beschouwd en dat zou bij niet-ingrijpen alleen maar erger worden. Uiteraard zou dit ook de positie van Duitsland er niet sterker op maken. Een land als Rusland zou van de zwakte van Oostenrijk-Hongarije onmiddellijk gebruik maken om haar invloed in de Balkan ten koste van de Dubbelmonarchie te versterken. Voorts was de positie van Rusland moeilijk in te schatten. Het had een sterke band met Servië en belang bij het uitbreiden van haar invloed op de Balkan, om via die weg de vrije doorgang door de Dardanellen af te dwingen. Maar of het militair zou ingrijpen was zeer de vraag. De Duitse overheid en legerleiding wisten dat Rusland zwaar aan het bewapenen was, maar dat dit programma nog niet voltooid was. Dat zou naar schatting nog minstens drie jaar duren. De Duitse overheid was min of meer de mening toegedaan, dat Rusland daarom niet zou interveniëren. Hoewel de Duitse legerleiding dit vermoeden wel deelde, was een oorlog nu met Rusland beter dan op enig ander later tijdstip. Rusland zou dan met haar enorme bronnen (menskracht en materieel) Duitsland als militaire macht, volledig voorbij zijn gestreefd. Gezien de relatie die Rusland met Frankrijk had, was dan te verwachten dat een tweefrontenoorlog het gevolg zou zijn, en Duitsland als natiestaat zou ophouden te bestaan. Vooralsnog werd het conflict door de keizer en Bethmann Hollweg als een soort derde Balkanoorlog gezien, die lokaal zou worden uitgevochten tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië. Tot slot mag niet onderschat worden wat de invloed is geweest van het reeds eerder geplande staatsbezoek van de nationalistische Franse president Poincaré aan de Russische tsaar. Dit viel zo n beetje samen met het opstellen van de tekst in Wenen van het ultimatum dat aan Servië zou worden overhandigd. (Tijdens het staatsbanket werden door de twee dochters van de koning van Montenegro, die getrouwd waren met familieleden van de tsaar, het onderwerp Elzas-Lotharingen aangehaald en de verwachting uitgesproken dat deze gebieden, gezien de recente politieke ontwikkelingen, weer snel bij Frankrijk zouden worden ingelijfd). Al eerder had de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sazonov aan de Duitse ambassadeur gemeld dat een ultimatum aan Servië een Russische reactie zou uitlokken. Tijdens het Franse bezoek aan St Petersburg moet dit punt aan de orde zijn gekomen. En gezien: 1) het geheime militaire verdrag tussen de twee landen, waarin opgenomen de mogelijkheid van het ondernemen van een gezamenlijke militaire actie tegen Duitsland gericht, 2) de Franse financiële steun voor het aanleggen van een spoorwegennet om Russische legers snel aan de Duits-Russische grens te kunnen mobiliseren, en 3) de revanchegedachte in Frankrijk en zeker bij Poincaré, was het duidelijk dat dit Rusland gesterkt heeft om zich in het conflict agressief op te stellen. Ook het feit dat Poincaré het voorstel van Grey om onderhandelingen te beginnen tussen de Dubbelmonarchie en Rusland, meteen afwees, spreekt in dit verband boekdelen. Op dinsdag 21 juli ondertekende keizer Franz-Jozef de tekst van het ultimatum, terwijl de Duitse regering nog steeds niet op de hoogte was van de inhoud. Bethmann Hollweg stuurde desondanks, los van de inhoud van het ultimatum, een nota aan zijn ambassadeurs in St Petersburg, Londen en Parijs om het standpunt van Oostenrijk-Hongarije te bepleiten. De ambassadeurs moesten vooral onderstrepen dat wat Duitsland aanging, men het conflict wilde lokaliseren. Bij interventie van enig andere grootmacht, als gevolg van

5 verplichtingen van bondgenootschappen, kon dit schrikbarende gevolgen hebben, aldus Bethmann Hollweg. De ambassadeur in St Petersburg werd daarnaast opgedragen aan de Russische leiders duidelijk te maken dat het conflict er een was tussen uitsluitend Oostenrijk-Hongarije en Servië. Pas op woensdagavond 22 juli ontving Berlijn de tekst van het ultimatum. Dat was een dag eerder aan de Duitse ambassadeur in Oostenrijk-Hongarije overhandigd, die dat per koerier verzond in plaats van per telegram, teneinde decodering van Duitse berichten te voorkomen. Op donderdag 23 juli was de Britse politieke aandacht gericht op de problemen rond Ulster waar grote tegenstellingen bestonden tussen de Engelsen en de Ieren. Op 21 mei 1914 was namelijk een wet in het Lagerhuis aangenomen, die Ierland autonomie zou geven, maar het Hogerhuis, met een Conservatieve meerderheid, verwierp die wet. Ook de militaire elite was tegen Iers zelfbestuur. Op deze 23 ste juli bouwden de spanningen zich in het land sterk op en er waren zelfs tekenen dat een burgeroorlog uit zou breken. Er bestond dus grote politieke verdeeldheid tussen Liberalen en Conservatieven over een onderwerp dat de Britten zeer diep raakte. Op die dag rapporteerde de minister van Financiën David Lloyd George aan de Lagerhuisleden, dat de relatie met Duitsland nu beter was dan ooit tevoren. The two great Empires begin to realise that the points of cooperation are greater and more numerous than the point of possible controversy. x Zijn collega van Buitenlandse Zaken, Grey, had eveneens op die dag een ontmoeting met de ambassadeur van Oostenrijk-Hongarije. In de discussie over de situatie met Servië gaf Grey te kennen dat het verschrikkelijk zou zijn, indien de vier grootmachten - Oostenrijk-Hongarije, Duitsland, Rusland en Frankrijk - betrokken zouden raken in een oorlog. In Wenen werd dit begrijpelijkerwijs uitgelegd als dat Engeland neutraal zou blijven. En dat vergrootte daar waarschijnlijk ook de bereidheid tot het nemen van risico s. Later op dezelfde dag hadden Haldane, Grey en Morely (een fervent aanhanger van de Gladstonian Policy ) in Londen een diner met Albert Ballin. Dit was een briljant Duits zakenman die erin was geslaagd van de Hamburg-Amerika Lijn een van de belangrijkste scheepvaartmaatschappijen ter wereld te maken. Ballin die directe contacten met de Duitse keizer onderhield, was ook degene geweest die toentertijd de weg had vrijgemaakt voor de ontwapeningsbesprekingen in 1912 tussen Haldane en Bethmann Hollweg. Tijdens dat diner vroeg Ballin wat Engeland zou doen als er een oorlog uit zou breken tussen Duitsland en Frankrijk. Daarop werd Ballin niet volledig gerustgesteld, maar hij kreeg sterk de indruk dat de Britse regering de vrede wilde handhaven. xi Hem werd verteld dat Engeland in een oorlog zou interveniëren if the balance of power were to be greatly altered by German annexation of French territory. xii Deze informatie en andere indicaties die later werden gegeven, overtuigden politici in Berlijn ertoe door te gaan met haar politiek Oostenrijk-Hongarije onvoorwaardelijk te steunen. Het signaal dat Berlijn ontving, was dat Engeland in het conflict neutraal zou blijven. En eveneens op deze 23 ste juli werd om 6 uur s avonds het ultimatum door de Oostenrijkse ambassadeur aan de regering van Servië aangeboden. De Servische regering kreeg 48 uur de tijd om het ultimatum te beantwoorden. De Servische premier Pasic was op verkiezingstournee, dus gingen plaatsvervangende ministers met de tekst van het ultimatum aan de gang. Toen het nieuws in Wenen bekend werd gemaakt, dat Oostenrijk- Hongarije een ultimatum aan Servië ter hand had gesteld, was de reactie van Sigmund Freud, dat hij nu voor het eerst in 30 jaar zich weer Oostenrijker voelde en blij was dat het niet zo sterke keizerrijk opnieuw een kans kreeg. De Duitse socialist Karl Kautsky schreef

6 zijn collega in Wenen, dat het ultimatum niet minder dan een oorlogsverklaring was van een lokale oorlog tussen Oostenrijk en Servië. Ook Bethmann Hollweg was tamelijk optimistisch en stuurde naar aanleiding van het ultimatum, een bericht aan zijn keizer, dat het onwaarschijnlijk was dat Engeland onmiddellijk aan een Europese oorlog zou deelnemen. xiii Op vrijdag 24 juli werd het ultimatum door de Oostenrijkse ambassadeur in Parijs toegelicht. De Franse minister van Buitenlandse Zaken die tevens premier was van het Franse kabinet, was met president Poincaré de dag tevoren per schip vanuit St Petersburg vertrokken. De Oostenrijkse ambassadeur sprak aldus met de vervanger van Viviani, m.n. de minister van Justitie. Deze was, in tegenstelling tot de nationalistische hardliner Poincaré, gematigd met zijn reactie waaruit een pro-oostenrijkse houding bleek. In Londen waren de reacties van de ochtendkranten op het Oostenrijkse ultimatum positief. De Manchester Guardian en de Daily Chronicle vonden dat de actie van Wenen volledig gerechtvaardigd was. Rond die dagen verscheen ook een artikel in het toonaangevende weekblad The Economist met de opvatting die voor het merendeel van de Britten opgeld deed. Het is redelijk te vragen wat Groot-Brittannië in een vergelijkbaar geval zou hebben gedaan als bijvoorbeeld de Afghaanse regering een complot had gesmeed om een opstand in Noordwest-India uit te lokken en als Afghaanse moordenaars uiteindelijk een prins en een prinses van Wales [erfgenamen van de troon] hadden vermoord? Dan zou er ongetwijfeld om wraak zijn geroepen en kunnen we er dan zeker van zijn dat er een mildere maatregel vanuit London of Calcutta naar Kandahar zou zijn verstuurd dan de diplomatieke nota die vanuit Wenen naar Belgrado is verzonden?. xiv Maar de Directeur-Generaal van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, Nicholson (voormalig ambassadeur in St Petersburg), zag het ultimatum in een veel breder verband. Hij keek vooral naar de veiligheid van het imperium, met name dat van India en de Perzische golf, waar Rusland ook oog op had. Our attitude ( ) will be regarded by Russia as a test and we must be most careful not to alienate her. xv Daarmee zat Engeland in een spagaat. Indien het openlijk met Rusland en Frankrijk zou samengaan, zou dit een uitnodiging zijn aan de twee landen om zich harder op te stellen, wetende dat zij de steun van de Britse regering hadden. Maar indien het openlijk zou verklaren neutraal te blijven, zou dit Oostenrijk-Hongarije en Duitsland mogelijk in de kaart spelen, die dan wellicht grotere diplomatieke risico s zouden nemen. Later op die dag ontmoette Grey de Duitse ambassadeur Lichnowsky. Hij stelde een bemiddelingspoging voor tussen Wenen en St Petersburg in the event of the relations between Austria and Russia becoming threatening. xvi Die poging zou ondernomen moeten worden door de vier grootmachten die niet direct bij het conflict berokken waren, m.n. Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië en Italië, zoals hij de dag ervoor (23.07) ook al aan de Oostenrijkse ambassadeur had meegedeeld. In zijn rapportage aan Berlijn vermeldde Lichnowsky voorts, dat volgens Grey een oorlog tussen de vier landen die hij expliciet bij naam noemde - namelijk Rusland, Oostenrijk-Hongarije, Duitsland en Frankrijk - desastreuze gevolgen zou hebben. Dit bericht versterkte de opvatting in Berlijn dat Engeland neutraal zou blijven. xvii In St Petersburg vonden die dag besprekingen plaats op de Franse ambassade tussen de Franse ambassadeur Paléologue, de minister van Buitenlandse Zaken van Rusland, Sazonov, en de Britse ambassadeur, George Buchanan. Dit op basis van een nieuw bemiddelingsvoorstel van Grey, waarin deze een conferentie voorstelde met partijen die niet onmiddellijk bij het conflict betrokken waren, met name Frankrijk, Italië, Duitsland

7 en Engeland. Het voorstel werd door Frankrijk en Rusland verworpen. De Franse ambassadeur, die over een onwankelbare germanofobie beschikte, dat gepaard ging met een fascinatie voor catastrofale scenario s die veel Franse collega s als gevaarlijk onderkende, xviii verklaarde dat Frankrijk volledige diplomatieke steun zou geven aan Rusland en ook haar verplichtingen van de alliantie tussen de twee landen zou nakomen. Een extra steuntje in de rug voor Sazonov die zich daardoor in het komende conflict extra gesterkt voelde. Buchanan gaf aan dat het Verenigd Koninkrijk in deze situatie nog steeds een neutraal standpunt innam. Het bericht van de sterke stellingname van Frankrijk om Rusland te allen tijden bij te staan, werd ook doorgeseind naar Belgrado. Dit veranderde de zienswijze van de Servische regering die eerst volledig akkoord wilde gaan met het ultimatum, maar na dit bericht uit St Petersburg een antwoord voorbereidde, waarin het niet met alle punten kon instemmen, en waaruit een gewapend conflict zou voortkomen. xix In de avonduren ontmoette Sazonov de Duitse ambassadeur die erop aandrong dat Rusland het dispuut als een lokaal conflict zou zien tussen Oostenrijk-Hongarije en Servië. Sazonov weigerde dit; hij maakte duidelijk dat Rusland ten oorlog zou trekken als Oostenrijk-Hongarije Servië zou aanvallen. Sazonov had inderdaad een aantal uren tevoren met de militaire staf gesproken over een gedeeltelijke mobilisatie, ondanks het feit dat de militairen aangaven dat het leger nog niet klaar was om een oorlog te voeren. Zij vertelden er niet bij dat het niet mogelijk was een gedeeltelijke mobilisatie af te kondigen, omdat daarvoor geen procedure bestond. Een gedeeltelijke mobilisatie was een algehele mobilisatie! In ieder geval was daarmee de eerste stap door Rusland gezet in een verdere escalatie van het conflict. Later in de avond sprak Sazonov nog eens met de Franse ambassadeur die hem nogmaals volledige Franse steun toezegde. In een telegram die nacht aan Parijs, vermeldde de ambassadeur met opzet niet dat Rusland al met een gedeeltelijke mobilisatie was begonnen, maar wel dat Sazonov de volgende dag zou besteden aan het matigen van de standpunten in deze zaak. Precies het tegenovergestelde van wat de situatie met Sazonov werkelijk was. xx Duitsland had intussen met het voorstel van Grey voor een bemiddeling, ingestemd. En die instemming was ook de reden waarom Bethmann Hollweg en zijn minister van Buitenlandse Zaken Jagow geen verdere actie ondernamen op het dringende verzoek tot matiging van standpunten, dat van de Duitse ambassadeur Lichnowsky in Londen uitging. De Duitse regeringsleiders waren akkoord gegaan met het voorstel van Grey en vonden dus dat het wachten was op de volgende stap, niet wetende dat Rusland en Frankrijk het voorstel intussen hadden verworpen. xxi Op zaterdag 25 juli om uur, nadat dus op donderdag 23 juli het ultimatum aan het Servische Ministerie van Buitenlandse Zaken was overhandigd, kwam het antwoord dat door de regering van Oostenrijk-Hongarije als onbevredigend werd beschouwd. Gesterkt door de Russische berichtgeving over de niet-aflatende steun van Frankrijk en de aansporing de rug recht te houden, bevatte het antwoord wel een aantal concessies, maar werden twee eisen verworpen en een aantal andere onder bepaalde voorwaarden aanvaard. In de ochtend van die dag had Grey een onderhoud met Lichnowsky. Hij herhaalde nog eens het voorstel dat Engeland gedaan had om met de vier grootmachten te bemiddelen tussen Rusland en Oostenrijk-Hongarije. Daarbij gaf hij ook aan niet te willen bemiddelen in een lokale Oostenrijks-Servische kwestie. Hij erkende volledig de gerechtvaardigde eis van de Dubbelmonarchie voor genoegdoening, en voegde daaraan toe: nor were European complications a matter of indifference to Great Britain, although she was in no way committed by any sort of binding agreements. xxii

8 Eerder op die dag vond in St Petersburg een bespreking plaats tussen Sazonov en de Britse ambassadeur Buchanan. Daarin bleek dat Sazonov zich de logica van de Frans- Russische Entente geheel eigen had gemaakt, waarin Duitsland en niet Oostenrijk de hoofdtegenstander was. xxiii Sazonov bevestigde dat een gedeeltelijke mobilisatie uitgeroepen was. Buchanans reactie daarop was, dat dit zeer gevaarlijk was, omdat Duitsland niet kon toestaan dat Rusland veel eerder dan Duitsland ging mobiliseren, want een Russische mobilisatie zou de mobilisatie van Frankrijk tot gevolg hebben. Dit was de uitvoering van het Frans-Russische plan voor een tweefrontenoorlog. Duitsland kon dit niet toestaan, omdat haar militair-strategische plan erin voorzag dat zij in dat geval eerst Frankrijk in een snelle actie zou moeten verslaan (6 weken), waarna het Duitse leger zich kon richten op Rusland dat naar verwachting veel langzamer was in het mobiliseren van haar legers. Een voorsprong in het mobiliseren van het Russische leger zou de Duitse gevechtsstrategie om geen tweefrontenoorlog te moeten voeren, in gevaar brengen. Sazonov pareerde de Britse ambassadeur met zijn visie dat, indien Engeland onvoorwaardelijk koos voor Rusland en Frankrijk, er geen oorlog zou komen. Dit zou Duitsland afhouden steun te verlenen aan Oostenrijk-Hongarije. Buchanans reactie daarop was, dat het misschien wel beter zou zijn dat Engeland als vriend van Rusland en Frankrijk zou optreden, als mediator, in plaats van nu partij te kiezen. Daarop kwam Sazonov met een dreigement dat te maken had met de Britse imperiale belangen in India en de Perzische Golf. Zoals we weten, hadden Rusland en Groot-Brittannië daar eerder in die eeuw onderlinge problemen over gehad. Buchanan berichtte daarover in zijn rapport aan Londen: For ourselves [VK] position is a most serious one, and we shall have to choose between giving Russia our active support or renouncing her friendship. If we fail her now we cannot hope to maintain that friendly cooperation in Asia that is of such vital importance to us. xxiv Het was intussen duidelijk waar, volgens het Britse Ministerie van Buitenlandse Zaken, de belangen voor Engeland lagen. Want op diezelfde dag kwam ook een memorandum van dat ministerie naar buiten, dat aan duidelijkheid niets te wensen overliet. The moment has passed when it might have been possible to enlist French support in an effort to hold back Russia. It is clear that France and Russia are decided to accept the challenge thrown to them. Whatever we may think of the merits of the Austrian charges against Serbia, France and Russia consider that these are pretexts and that the bigger cause of Triple Alliance verses Triple Entente is definitely engaged. I think it would be impolite, not to say dangerous, for England to attempt to convert this opinion or to endeavour to obscure the plain issue by any representation at St. Petersburg and Paris. Our interests are tied up with those of France and Russia in this struggle, which is not for the possession of Serbia, but one between Germany aiming at a political dictatorship in Europe, and the Powers who desire to retain individual freedom. xxv Dus ging het Engeland kennelijk om twee zaken in dit conflict. Ten eerste de strijd tussen de politieke dictatuur van Duitsland enerzijds, en Frankrijk en het autocratische Rusland anderzijds, die individuele vrijheid zouden nastreven! Een omkering van de werkelijkheid dus. Ten tweede, vond de Britse politiek het belangrijker haar overzeese belangen veilig te stellen, waarvoor het ook een Entente had gesloten met Frankrijk en Rusland. Maar als het de Britse opvatting was dat, ook zonder die omhaal, haar belang bij Frankrijk en Rusland lag, dan hadden het ministerie en Grey er beter aan gedaan dit standpunt openbaar te maken. Volgens de Franse ambassadeur in Londen, Cambon, zou dit zo goed als zeker Duitsland uit de oorlog hebben gehouden. Maar Grey had te kampen met een grote moeilijkheid. Zijn ministerie kon dan wel deze opinie hebben, maar dit lag in het sterk

9 verdeelde kabinet anders, waar pacifisten en pro-duitsers als Morley, Lloyd George en Harcourt sterk vertegenwoordigd waren. Overigens waren de leden van het kabinet verbazend snel bereid de buitenlandse politiek aan anderen over te laten en maar aan te nemen, dat datgene wat ze niet wisten, ook ongevaarlijk was. Met daarachter het onuitgesproken voorbehoud, zoals Thomson het verwoord, dat ze de handen in onschuld zouden kunnen wassen, indien achteraf mocht blijken dat ze ongelijk hadden. Deze gevaarlijke vorm van hypocrisie, zoals Thomson verder gaat, werd gedeeld door de minister van Buitenlandse Zaken. Sir Edward Grey had de opmerkelijke gave zijn eigen gedachten voor zichzelf te verbergen. Dat is een onschuldige zelfverlakkerij die echter evenveel schade kan berokkenen als de duidelijkste vorm van verraad. xxvi Dit alles speelde zich af op zaterdag 25 juli, dezelfde dag waarop s middags tsaar Nicolaas II van Rusland een beperkte mobilisatie afgekondigde, wat voor de Russische generaals een algehele mobilisatie betekende. Dit gebeurde dus nog voordat het Servische antwoord op het ultimatum van Oostenrijk-Hongarije bekend was. Daarbij zouden vier Russische militaire districten langs de Oostenrijks-Hongaarse grens op voet van oorlog worden gebracht. Dat was een verdere escalatie van het conflict van Russische zijde. Intussen had ook Oostenrijk-Hongarije vanwege het onbevredigende antwoord van Servië, een gedeeltelijke mobilisatie uitgeroepen van twee-vijfde van het leger dat rond 28 juli effectief moest zijn. Met opzet was besloten geen troepen aan de grens met Rusland te stationeren om daarmee duidelijk te maken dat het om een lokaal conflict ging. Het was voor Oostenrijk-Hongarije en Duitsland op dat moment nog niet duidelijk, dat Rusland al bezig was met een mobilisatie. Op zondag 26 juli bracht de jongere broer van keizer Wilhelm II, prins Heinrich van Pruisen die met zijn jacht in een Engelse haven lag, een bezoek aan zijn neef koning George V op Buckingham Palace en vroeg hem onder meer naar zijn mening over de politieke situatie van dat moment. Zijn lezing van die ontmoeting was, dat de monarch hem vertelde: We zullen alles in het werk stellen om hier buiten te blijven en de neutraliteit handhaven. xxvii En deze opvatting liep niet alleen parallel aan die van premier Asquith die dit in privé gesprekken verkondigd had, maar ook die van zijn minister Grey in gesprekken met Lichnowsky aan het begin van de crisis. De opvatting van de koning werd natuurlijk ook aan de keizer doorgegeven, wat de overtuiging in Berlijn verder versterkte dat Engeland in een mogelijk conflict neutraal zou blijven. Vooral ook, omdat tot dan toe driemaal een bericht van die strekking in Berlijn was afgegeven. Grey was dat weekeinde op zijn landgoed, dus nam Arthur Nicholson, directeur-generaal van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, de zaken op die dag waar. Deze Nicholson was een hartstochtelijk voorstander van hechte banden met Rusland en Frankrijk en wilde die omsmeden tot een volwaardig bondgenootschap. xxviii Bij het doorlezen van de telegrammen die de avond tevoren waren binnengekomen, was Nicholson erg bezorgd geworden over een bericht uit St Petersburg. Het was niet alleen duidelijk dat een Russische mobilisatie aanstaande was, maar er werd ook in vermeld dat Sazonov dreigementen had geuit om het de Britten in Azië lastig te zullen maken als van hen geen steun in deze crisis kon worden verkregen. Met steun van Grey, nam hij het initiatief een ambassadeursvergadering te beleggen om de politieke situatie te bespreken. De bedoeling daarvan was om de ambassadeurs van Engeland, Frankrijk, Italië, Rusland, Duitsland en Oostenrijk-Hongarije en Servië bijeen te brengen. Duidelijk was dat daarbij Duitsland en Oostenrijk-Hongarije alleen zouden komen te staan, zoals ook tijdens de tweede Marokkocrisis al het geval was geweest, en daar voelde Duitsland uiteraard niets voor. Voorts was de mening van Oostenrijk-Hongarije dat, na alles wat er gebeurd was, zij niet

10 met een vertegenwoordiger van een terroristenstaat als Servië rond de tafel wilde zitten en dit land dan dezelfde status zou krijgen als de Dubbelmonarchie. Beide landen gaven de voorkeur aan een conferentie tussen Oostenrijk-Hongarije en Rusland, een voorstel dat minister Sazonov eerder die dag in St Petersburg aan de Duitse ambassadeur Pourtalès had gedaan en waar Duitsland graag mee akkoord ging. De Duitse ambassadeur lichtte daarop zijn collega van Oostenrijk in, die besloot die middag nog een gesprek met Sazonov te hebben. In de daarop volgende discussie met de ambassadeur hield Sazonov hem voor dat voor Rusland het bestaande machtsevenwicht op de Balkan van groot belang was. Hij was van mening dat met Oostenrijk tot een akkoord gekomen kon worden, indien Servië geen grondgebied zou verliezen. Rusland kon dan Servië adviseren met het ultimatum in te stemmen. Tenslotte vond Sazonov, dat de eisen van Oostenrijk-Hongarije legitiem waren, hoewel hij toch wat bezwaren had bij sommige punten (4, 5 en 6) van het ultimatum. Het was vooral het woordgebruik dat volgens Sazonov het grootste bezwaar vormde. xxix Daarop volgde nog een gesprek met Sazonov en de beide ambassadeurs. De Duitse ambassadeur telegrafeerde naar Berlijn, dat St Petersburg mogelijkheden zag om het ultimatum voor alle partijen aanvaardbaar te maken. Daartoe zouden dan wel directe besprekingen tussen Rusland en Oostenrijk- Hongarije moeten plaatsvinden. In het telegram gaf de ambassadeur ook te kennen dat hij de indruk had dat Sazonov zijn zenuwen wat meer in bedwang had, waarschijnlijk vanwege bepaalde informatie van Parijs en Londen, en nu een uitweg zocht. Die analyse was onjuist, maar het leek er inderdaad op dat Sazonov een compromis zocht. Maar wat Sazonov beide ambassadeurs niet vertelde, was dat Rusland zich militair aan het voorbereiden was. De Duitse militaire attaché op de ambassade in St Petersburg had inderdaad de nodige militaire activiteit opgemerkt. Hij berichtte daarover aan Berlijn, dat er zo goed als zeker Russische troepen gemobiliseerd werden in Kiev en Odessa, terwijl rond de mobilisatie in de regio s Moskou en Warschau nog twijfel hing. De Amerikaanse zaakgelastigde in St Petersburg seinde die dag naar Washington: Russian government has ordered complete army mobilisation to begin immediately. xxx Op basis van het bericht van de Duitse ambassadeur Pourtalès in St Petersburg, dat Sazonov uit was op een soort compromis, werd de conclusie getrokken dat de crisis zich ging ontrafelen. Maar toen er ook berichten doorkwamen van een op handen zijnde mobilisatie van het Russische leger, werd een viertal Duitse spionnen in Rusland uitgezet om de situatie daar te bestuderen. In de avonduren van die 26 e juli was er nog een gesprek in Londen tussen de Duitse ambassadeur Lichnowsky en Nicholson, Directeur-Generaal van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, samen met de privé secretaris van Grey. De Duitse ambassadeur moest een nota van Bethmann Hollweg afleveren, waarin het Britse ministerie werd verzocht St Petersburg met de grootste klem te waarschuwen tegen iedere vorm van een Russische Algemene Mobilisatie. Dit zou een escalatie van de crisis betekenen, waarvan de gevolgen zeer ernstig zouden kunnen zijn. De twee Britse diplomaten vertelden Lichnowsky over de plannen een conferentie van ambassadeurs te beleggen. Dit hield in dat Oostenrijk-Hongarije Servië niet zou mogen aanvallen. In het bericht dat Lichnowsky naar Berlijn stuurde, rapporteerde hij over de ontmoeting en gaf als zijn mening dat als Servië toch aangevallen zou worden, het conflict niet langer meer gelokaliseerd zou kunnen blijven en Engeland erin zou worden betrokken. Dit bericht maakte weinig indruk in Berlijn, omdat men meer geloof hechtte aan de opvattingen die eerder waren kenbaar gemaakt door Haldane, Grey en de koning, namelijk dat Engeland neutraal zou blijven. In Wenen was het een rustige zondag. Er vond een ontmoeting plaats tussen Conrad, hoofd van de Generale Staf, en Berchtold, de minister van Buitenlandse Zaken. Dit ter afstemming van de diplomatieke - en mogelijk militaire acties. Berchtold wilde zo snel

11 mogelijk een oorlogsverklaring aan Servië afgeven, vooral om Duitsland te laten zien dat snel actie zou worden ondernomen. Dat was iets waarop de Duitse politieke leiders steeds hadden aangedrongen, teneinde gebruik te maken van het positieve sentiment in Europa na de moordaanslag. Voorts was Berchtold van mening dat Servië alsnog het ultimatum onvoorwaardelijk zou accepteren als Oostenrijk-Hongarije alleen maar de oorlog zou verklaren, zonder het land nog aan te vallen. Conrad wilde eerst diplomatieke acties van Rusland afwachten. Hij voorzag een tweefrontenoorlog met Rusland aan de oostgrens en een oorlog met Servië. Gegeven ook het feit dat het leger nog niet echt gemobiliseerd kon worden vanwege de oogsten die nog binnengehaald moesten worden, wilde hij zoveel mogelijk tijd winnen. Berchtold stuurde die middag telegrammen naar zijn ambassadeurs in Berlijn, Rome, Londen en Parijs met de mededeling dat een oorlog met Servië aanstaande was, maar dat militaire acties niet voor 12 augustus zouden worden ondernomen. Zoals Lichnowsky in Londen pleitte voor een Britse actie om Rusland buiten het conflict te houden, zo werd ook in Parijs eenzelfde actie ondernomen. De Duitse ambassadeur Schoen ontmoette daar de plaatsvervanger van Viviani die samen met president Poincaré nog steeds op reis was, komende vanuit St Petersburg. Deze plaatsvervangend minister (van Justitie), een gerespecteerd diplomaat, beantwoordde het verzoek als dat hij zeer genegen was om een kalmerende invloed op St Petersburg uit te oefenen. Vooral nu duidelijk was dat Oostenrijk-Hongarije geen aanspraken maakte op Servisch grondgebied, leek hem dit een juiste actie. Daarmee nam hij een geheel ander standpunt in dan dat van de strijdlustige president Poincaré en Viviani, de wat angstige premier die door Poincaré volledig ingekapseld werd en was. xxxi Deze hadden kort tevoren in St Petersburg de verzekering gegeven dat Rusland op volledige steun van Frankrijk kon rekenen bij iedere actie die het zou ondernemen in deze crisis. xxxii Later die dag sprak Schoen met het hoofd van het Departement van Buitenlandse Zaken die een geheel ander geluid liet horen en die avond nog orders gaf alle verloven van Franse officieren in te trekken en maatregelen te nemen om troepen uit de kolonie naar Frankrijk te transporteren. Dat was ook in lijn met het gesprek dat de scheidende Franse ambassadeur Jules Cambon in Berlijn had met de Duitse minister van Buitenlandse zaken Jagow. Cambon hield de minister voor dat Duitsland teveel risico liep, ook al omdat Engeland niet toe zou kijken in een conflict met Frankrijk. Jagow - afgaande op eerdere uitlatingen van Grey, Haldane en de koning van Engeland - antwoordde dat hij er zeker van was dat Engeland neutraal zou blijven. Hij wist dat het Verenigd Koninkrijk de handen vol had aan de Ierse Vrijheidsstrijd die naar Britse verwachtingen in een burgeroorlog kon uitmonden, en het daarom zelfs niet zeker was van de loyaliteit van het officierskorps. Het was hem ook bekend dat er in het Britse liberale kabinet een groot verschil van mening bestond over de te voeren buitenlandse politiek. Hoe kon een zo verdeeld volk een oorlog beginnen, was zijn redenering! Een voorlopige conclusie met betrekking tot de Britse politiek - precies een week voordat de oorlog uit zou breken - moet zijn, dat voor Duitsland de balans doorsloeg naar de opvatting dat Engeland neutraal zou blijven. Er lagen nu twee initiatieven op tafel om de crisis te beslechten. Het Britse voorstel was om een ambassadeursconferentie te laten plaatsvinden met alle betrokken partijen en alle grootmachten. Maar zoals de Duitse ambassadeur in Parijs al uitlegde, zou dit een soort Europees tribunaal worden, waar Duitsland en Oostenrijk-Hongarije niets in zagen. Dat had vooral te maken met de ervaringen die de twee landen al eerder hadden opgedaan tijdens de Marokkocrises van 1905 en Een ander voorstel dat geheel losstond van het Engelse initiatief, was dat van de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sazonov. Hij wilde een conferentie beleggen tussen enkel Rusland en Oostenrijk-Hongarije. Daarin zou getracht worden de scherpe kanten van het ultimatum wat

12 af te vlakken, waarop Rusland dan haar invloed op Servië zou kunnen aanwenden het te accepteren. Dit voorstel werd zowel door Duitsland als Oostenrijk-Hongarije omarmd. Maar, hoe paradoxaal ook, intussen hadden de Russen de mobilisatie van het leger in gang gezet en dit was voor de Russische legerleiding een Algemene Mobilisatie om de doodeenvoudige reden dat geen strategisch plan voorhanden was voor een beperkte of partiële mobilisatie. Belangrijk is eveneens dat Engeland nu de druk van Rusland voelde voor acties in Azië, waarmee het imperiale belang gemoeid was. Vervolgens, wilde het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken, inclusief haar minister, de confrontatie met Duitsland aangaan, niet zozeer vanwege Servië, maar vanwege de verstoring van de status quo in Europa. Dit ondanks de eerdere toezegging van Grey neutraal in het conflict te willen blijven. De Britse historicus Ferguson wijt dit geaarzel van Grey aan het feit dat, wanneer hij onomwonden steun zou geven aan de Entente, iets wat zijn hoge ambtenaren op het ministerie wensten (Crowe en Nicholson), hij bang was dat dit Rusland juist zou aanmoedigen het conflict met Oostenrijk en Duitsland op scherp te zetten. xxxiii Te laat moet Grey vastgesteld hebben dat het misschien niet zo n goed idee was geweest om in 1907 een verdrag met Rusland aan te gaan, die hij in deze zo hoog oplopende crisis kennelijk onbetrouwbaar vond en in feite de buitenlandse politiek van het VK ging bepalen, met name nu er ook contacten tussen Frankrijk en Rusland op hoog niveau werden gelegd in het kader van de oorlogsdreiging. Vastgesteld moet worden dat de Britse buitenlandse politiek uiterst ondoorzichtig en manipulatief was. Deels vanwege het feit met een onbetrouwbare partner (Rusland) van doen te hebben, deels doordat in deze fase geen duidelijke stelling in het conflict genomen werd daar het kabinet te verdeeld was een kabinet dat in het verleden niet van alle facetten van de buitenlandse politiek op de hoogte was gesteld en kennelijk ook niet op de hoogte gesteld wilde worden tot het moment dat het te laat was. Ferguson zegt daarover: In short, British policy was so garbled that it could be interpreted more or less according to taste. By Sunday 26 July the French thought they could count on Britain, while the Germans felt sure of English neutrality. xxxiv Op maandag 27 juli verscheen een kort communiqué in de Britse ochtendbladen, waarin de minister van Marine Churchill een aantal vlootmaatregelen afkondigde en alle verloven werden ingetrokken. Dit was de eerste oorlogshandeling van Engeland. Grey die intussen vanuit zijn buitenverblijf naar Londen was teruggekeerd, ontmoette Lichnowsky en vertelde de Duitse ambassadeur dat hij het antwoord van Servië op het ultimatum had gelezen en dat de Oostenrijkse eisen geaccepteerd waren to an extent such as he never would have believed possible. Duitsland moest er nu voor zorgen dat Oostenrijk- Hongarije het antwoord zou accepteren om niet Rusland onnodig uit te dagen. Lichnowsky antwoordde daarop dat het de plicht was van Duitsland de Dubbelmonarchie te ondersteunen. Dit niet zozeer vanwege het conflict, maar veeleer, omdat het niet kon toestaan dat Duitslands enig overgebleven bondgenoot vermalen zou worden. xxxv Daarna ontmoette Grey ook de ambassadeur van Oostenrijk-Hongarije en vertelde hem hetzelfde verhaal als hij aan Lichnowsky had gedaan. Hij maakte daarbij de opmerking dat If they [de Dubbelmonarchie] could make war on Serbia and at the same time satisfy Russia, well and good, maar als de Dubbelmonarchie Rusland niet tevreden zou kunnen stellen dan zouden de consequenties niet te overzien zijn. xxxvi Wenen was stellig van mening dat het een oorlog met Servië kon voeren en Rusland daar buiten kon houden, en kreeg met het statement van Grey een steuntje in de rug om het er maar op te wagen. Na deze gesprekken ging Grey naar het Lagerhuis om daar, zonder enig debat, een korte verklaring af te leggen over de internationale situatie.

13 Die middag vond een kabinetsvergadering plaats over de Ierse kwestie. In het weekeinde waren in Dublin schietpartijen geweest met wapens die de Ierse opstandelingen op de Engelsen hadden buitgemaakt. Een burgeroorlog was op til. Dit bericht was inmiddels in alle landen van Europa binnengekomen en werd natuurlijk ook gesprekstof in de landen en regeringen die bij het conflict betrokken waren, met als conclusie dat de deelname van Engeland aan een oorlog steeds twijfelachtiger werd. In de marge van die vergadering rapporteerde Grey over de internationale situatie. Het moment was aangebroken, vond Grey, waarop moest worden beslist over de vraag of het VK met de twee bondgenoten in de Entente een actieve rol zou gaan spelen, of dat men neutraal wenste te blijven. Als het kabinet zich zou uitspreken voor neutraliteit, dan geloofde hij niet dat hij de man was om die politiek uit te voeren, aldus de memoires van Lord Morley, leider van de neutralistische vleugel in het kabinet. En in de memoires van een andere minister (Hobhouse) wordt vermeld dat Churchill was of course for any enterprise which gave him a chance of displaying the Navy as his instrument of destruction. xxxvii Op die dag was er veel telegrafisch verkeer tussen ambassadeur Lichnowsky en Berlijn, waarbij de ambassadeur erop aandrong dat Berlijn alles zou doen om Wenen tot bedaren te brengen. Dit vooral om Engeland buiten de oorlog te houden. Maar in Berlijn was men ervan overtuigd over betere informatie te beschikken dan de anglofiele Lichnowsky en dat England een neutraal standpunt in het conflict in zou nemen. Zich daarop baserend, instrueerde Bethmann Hollweg zijn ambassadeur in Londen het Britse bemiddelingsvoorstel om een Europees-brede conferentie te houden, van de hand te wijzen. Hij had meer vertrouwen in het voorstel van Sazonov voor een conferentie tussen Rusland en Oostenrijk-Hongarije om de zaak te beslechten. Wetende dat Oostenrijk- Hongarije de volgende ochtend de oorlog aan Servië zou verklaren, zond hij toch het Britse voorstel voor bemiddeling door naar Berchtold met het advies dit te verwerpen, zo zeker als hij was dat Engeland neutraal zou blijven. En dat was bepaald niet de enige inschattingsfout in dit misleidingsdrama. Intussen had Bethmann Hollweg van zijn ambassadeur Pourtalès in St. Petersburg te verstaan gekregen dat de Russen niet zouden vechten vanwege de vrees voor het uitbreken van een binnenlandse revolutie. Dat was in het geheel niet ondenkbeeldig, omdat dit al eerder was gebeurd na de Russische nederlaag in 1905 tegen Japan. Maar tegengesteld aan dit bericht, kwamen laat in de middag berichten in Berlijn binnen, dat een Russische mobilisatie op gang kwam en dat het nu in een periode van voorbereidende oorlogshandelingen was gekomen. Dit was een zeer gevaarlijke escalatie, omdat Duitsland, gezien haar oorlogsstrategie van twee fronten, zich niet kon veroorloven dat Rusland een mobilisatievoorsprong zou nemen. Dezelfde berichten over een op handen zijnde mobilisatie van Rusland, kwamen die middag ook in Wenen binnen. Tevens had ook de Duitse militaire attaché in St Petersburg een ontmoeting met de Russische minister van Oorlog die hem op woord van eer vertelde dat tot dan toe geen order voor mobilisatie was gegeven. Hij gaf toe dat al wel voorbereidende maatregelen werden genomen. Hij voegde daar nog aan toe dat indien Servië zou worden binnengevallen, Rusland onmiddellijk zou mobiliseren, echter alleen aan de Oostenrijk-Hongaarse grens en onder geen enkel beding aan de Duitse grens. xxxviii Dit was een onjuiste berichtgeving. Op dinsdag 28 juli nam de keizer kennis van het bericht van zijn broer Heinrich, dat zijn neef, koning George, alles zou doen om Engeland uit de oorlog te houden (zie 26 juli). Dit bericht versterkte de opvatting in Berlijn, dat Engeland neutraal zou blijven in een mogelijk continentaal conflict. Ook kreeg de keizer voor het eerst het antwoord van Servië op het ultimatum van Oostenrijk-Hongarije onder ogen. Op zijn exemplaar schreef hij de opmerking dat gezien dit antwoord een oorlog overbodig was, maar was verbijsterd toen