Verhaal: Visserij op zeemos in de Eems-Dollard leidt tot grensconflicten. Dit project werd mogelijk gemaakt door:

Transcriptie

1 De Stichting Verdronken Geschiedenis organiseerde in het kader van het project Verhalen van de Eems-Dollard kust in het najaar van 2016 avonden, middagen en excursies waarop zeer uiteenlopende verhalen uit de geschiedenis van deze kustregio werden verteld. Verhaal: Visserij op zeemos in de Eems-Dollard leidt tot grensconflicten Auteur: Karel Essink Dit project werd mogelijk gemaakt door: 1

2 Visserij op zeemos in de Eems-Dollard leidt tot grensconflicten Karel Essink In het begin van de 20 e eeuw werd in het gebied van de Eemsmonding zowel door Nederlandse als door Oost-Friese vissers op Zeemos gevist. Dit zijn poliepenkolonies, die in gedroogde en geverfde vorm gebruikt werden als decoratiemateriaal, onder andere op dameshoeden. In Zoutkamp bevond zich het verwerkingsbedrijf van de heer E. J. Brands; in Harlingen was er de firma Feenstra. Door de verschillende opvattingen over de ligging van de grens tussen Nederland en Duitsland was er geregeld sprake van conflicten tussen de uit die landen afkomstige vissers. Wat is zeemos? Het zeebloempje, zeemos, zeedennetje of zeecypres (Engels: whiteweed; Duits: Seemoos) is, anders dan de naam doet vermoeden, geen plantaardig organisme. Het is een hydroidpoliep en behoort tot de groep van de zeeanemonen en kwallen. Er is sprake van twee soorten, die vaak met elkaar werden verward. Talloze onderzoekers beschouwen deze soorten echter als een en dezelfde. Sertularia cupressina, dat is de wetenschappelijke naam, vormt vertakte kolonies van hydroidpoliepen (Afb. 1). De hoofdtak van de kolonies is vrij recht. De individuele poliepen zitten afwisselend links en rechts langs de takken van de kolonie. Elke poliep is omgeven door een kelkje van chitine. De chitineuze takken van de kolonie geven het geheel een zekere stijfheid. De kolonie zit onderaan de stam vastgehecht op een harde ondergrond, zoals rots, stenen of schelpen, en kan tot ca. 60 cm groot worden. De poliepjes voeden zich met plankton. Het zeemos groeit alleen beneden de laagwaterlijn. Waarom werd zeemos gevist? Aan het eind van de 19e eeuw was zeemos een populair versiersel op dameshoeden en in bloemstukken. Het werd in eerste instantie uit Engeland en Frankrijk geïmporteerd. Later startte Duitsland met de zeemosvisserij, en vervolgens, vanaf rond 1900, werd er ook in Nederland op gevist. Het zeemos werd gevist met een boomkor zonder net. Deze was voorzien van een iets 2 Afb. 1 - Zeemos, aangespoeld gevonden op het strand van Schiermonnikoog door Karel Essink; langere ketting (grondpees) die met prikkeldraad was omwikkeld (Afb. 2). Er werd tegen de stroom in gevaren zodat de vangst in het prikkeldraad bleven haken. Afgebroken stukken van de poliepenkolonies konden snel weer aangroeien. In een artikel van Schulz uit 1928 vinden we een kaartje van het voorkomen van zeemos in Oost-Friesland (Afb. 3). Afb. 2 Schets van een zeemoskor. C = ijzeren buis; B = ijzeren beugel of glijder; D = met prikkeldraad omwoelde ketting. Bron: W. Schnakenbeck (1928).

3 De visserij was aanvankelijk lucratief. Maar in 1952 werd in het Eemsgebied door vier garnalenvissers nog maar acht dagen op zeemos gevist. Na ca nam de belangstelling voor deze visserij sterk af omdat plastic een goedkoop Afb. 3 Plaatsen waar in het Eemsmondingsgebied op zeemos werd gevist. Bron: B. Schulz (1928). Het opgeviste zeemos werd schoongemaakt en gedroogd en daarna in fabrieken geverfd, meestal in een groene kleur. Eén zo n zeemosbedrijf stond in Zoutkamp; eigenaar was ene Egbertus J. Brands (Afb. 4). Het andere bedrijf, de firma R. Feenstra, was gevestigd in Harlingen. Het zeemos, in bosjes verpakt, werd niet alleen geëxporteerd (o.a. naar Amerika, Canada, Australië, Nieuw Zeeland) maar ook in Nederland verkocht. Krantenadvertenties uit s Hertogenbosch (1900; zie Afb. 5) en Groningen (1911; Grand Bazar Francais aan de Vismarkt) getuigen hiervan. In topjaren verzond de firma Feenstra bosjes zeemos per week. Afb. 4.- Rekening vanr de Firma E.J. Brands te Zoutkamp. Bron: W. Mollema (2006). Afb. 5.- Krantenadvertentie voor de verkoop van o.a. bosjes zeemos. Bron: Provinciale Noordbrabantsche en s Hertogenbossche courant; alternatief was geworden voor het maken van allerlei versierselen. De markt voor zeemos stortte volledig in. Oud-garnalenvissers uit Termunterzijl wisten in november 2016 nog te vertellen dat door hen zeemos werd gevist op de stenen bij Borkum. Het verdwijnen van de visserij op zeemos moet geheel geweten worden aan het instorten van de markt voor dit product, niet aan het verdwijnen van zeemos door overbevissing of andere oorzaken. Zeemos als barometer de. Een Naast andere verkoop toepassing aan badgasten van zeemos op Texel was (Afb. het gebruik Naast als barometer. verkoop aan Jan badgasten van der op Wal Texel uit De (Afb. Koog de. (Texel) stopte een takje zeemos in een fles met zoet water. Op dit weerboompje werden kleine belletjes lucht zichtbaar. Bij dalende luchtdruk ( slecht weer op komst ) stegen de belletjes naar het wateroppervlak; bij toenemende luchtdruk ( mooi weer op komst ) gebeurde het omgekeer- 3

4 Afb. 6 - Jan van der Wal verkoopt zijn weerboompjes op Texel (links) en via krantenadvertenties (rechts). Bronnen: en Nieuwsblad van Friesland, de. Naast verkoop aan badgasten op Texel zette hij ook via krantenadvertenties in heel het land zijn weerboompjes af (Afb. 6). Regulering der visserij Naar het zich laat aanzien is er in de Eems-Dollard ooit sprake geweest van een verordening, afgegeven door Duitse autoriteiten te Aurich, waarin het aan Nederlandse vissers verboden werd zeemos te vissen onder de Oost-Friese kust. Bij navraag hieromtrent in 1908 bij vissers uit Delfzijl en Zoutkamp bleek dat geen van die vissers een dergelijke verordening in zijn bezit had. Wel was er sprake van het verjagen van Nederlandse vissers van de Oost-Friese kust door Duitse politievaartuigen. In het Nationaal Archief te Den Haag vinden we hierover het volgende. Volgens een zekere Ritsema uit Zoutkamp was een dergelijke Oost-Friese verordening rond 1894 aangeplakt geweest op het gemeentehuis en enkele andere plaatsen in Delfzijl. Op het gemeentehuis kon men in 1908 die verordening echter niet meer vinden. De heer Ritsema vertelde ook dat door de vissers die een dergelijke aanschrijving wel zouden hebben ontvangen, desondanks gewoon op de Oost-Friese Wadden 4 werd gevist. De reden daarvoor was eenvoudig. De boete bij overtreding bedroeg ten hoogste 60 mark, terwijl zij met vissen veel meer konden verdienen. Met het vissen op zeemos werd door hen soms wel 150 à 160 gulden per schip per dag verdiend. Vermoedelijk had de verordening uit Aurich ook meer betrekking op het vissen op het Oost-Friese Wad dan op het vissen langs de Oost- Friese kust in de Eems. Visserij conflict Op 16 september 1908 stuurt de heer Brands, van de firma E.J. Brands uit Zoutkamp, een telegram aan de minister van Landbouw, Nijverheid en Handel waarin hij beleefd verzoekt om de Duitsche zeemastvisschers (bedoeld werd natuurlijk: zeemosvissers) op de Eems in de nabijheid van Delfzijl visschende te doen verdrijven. De secretaris-generaal bij het Departement van Marine ontving hiervan een eensluidend afschrift. Ter toelichting stelden Egbertus Brands (uit Zoutkamp) en Ahrend Houwing (uit Delfzijl), beiden handelaren in zeemos, een request op. Hierin betoogden zij dat voor hen op verschillende plaatsen op de Eems, de Wadden en de Lauwerszee vissers actief waren om het zeemos te vissen.

5 Dit nieuwe product maakte de visserij tot een winstgevend bedrijf. Zij ondervonden echter op de Eems en op de Wadden veel concurrentie van een tiental Oost-Friese vissers. Een verzoek aan de burgemeesters van Delfzijl, Usquert en Warffum om hiertegen iets te ondernemen had tot dan toe geen succes gehad. En daarom wendden zij zich nu tot de minister om maatregelen te treffen tegen de door hen ongeoorloofd genoemde Duitse visserij. In reactie op het bezwaar dat door de heren Brands en Houwing was gemaakt bij de minister van Landbouw, Nijverheid en Handel werd op 19 september door Luitenant ter zee der 1 e klasse H.G. Surie met een sleepboot van het Loodswezen uit Delfzijl een onderzoek ingesteld op de plaats waar volgens de binnengekomen klachten Duitse vissers naar zeemos aan het vissen zouden zijn, waarbij zij de Nederlandse vissers zouden benadelen. Die visplaats was gelegen tegen het Uithuizer Wad tegenover de Oostmolen. Maar daadwerkelijke overtredingen door Duitse vissers kon hij die dag niet vaststellen. Proces-verbaal De kwestie kreeg toch een vervolg. Op 3 december 1908 werd op last van de officier van justitie bij de Arrondissements-Rechtbank te Groningen door Durk Tuinstra, in de functie van rijksveldwachter brigadiertitulair te Zoutkamp, een proces-verbaal opgemaakt. Hierin verklaart Egbertus Brands, stoombootsgezagvoerder en zeemoshandelaar te Zoutkamp, dat hij nooit zelf had gezien dat Duitse vissers op Nederlands gebied zeemos aan het vissen waren. Wel had hij van de gebroeders Bosveld uit Zoutkamp gehoord dat, toen zij in september op de Nederlandsche Wester Eems op den Westwal op zeemos visten, een Duitse zeemosvisser dicht bij hen was komen varen en hen onder bedreiging had gesommeerd daar weg te gaan. In het proces-verbaal werd ook de verklaring opgenomen van de gebroeders Johannes en Heine Bosveld. Of het proces-verbaal nog enig vervolg heeft gehad, is mij niet bekend. Betwist gebied Nederland en Duitsland houden er al lange tijd verschillende opvattingen op na wat betreft de ligging van de staatsgrens in het Eems-Dollard estuarium. Volgens de Nederlandse opvatting 5 loopt de grens door het diepste deel van de geulen, de zogenaamde dalweg. Volgens de Duitse opvatting loopt de grens dicht bij de Nederlandse kust langs, namelijk langs de linker oever bij laagwater. Die onenigheid over waar de grens precies ligt gaat terug tot het Verdrag van Meppen (1723), waarin de ligging van de grens tussen de toenmalige koninkrijken Nederland en Hannover in het Eems-Dollardgebied onvoldoende nauwkeurig werd vastgelegd. In het Eemsverdrag van 1960 werd tussen Nederland en Duitsland overeengekomen dat er een betwist gebied blijft bestaan, maar tegelijkertijd werden ook afspraken gemaakt hoe hier bestuurlijk en op de terreinen van o.a. scheepvaart en delfstofwinning mee zou worden omgegaan (Afb. 7). Afb. 7 - Kaart van het Eems-Dollard gebied, met rood gestippeld de grens naar Duitse en Nederlandse opvatting (Eems Verdrag 1960). Slotopmerking Op 23 oktober 1908 schreef de heer J.E.J. Eibergen, Inspecteur op het Loodswezen enz. te Delfzijl een brief aan de Minister van Marine. Hierin lezen we het verhaal dat Duitse zeemosvissers aan de heer Houwing hierboven reeds genoemd - zouden hebben verteld dat zij opdracht hadden om, wanneer er Nederlandse vissers op de Eems actief waren, hiervan melding te doen bij de Wasserbau-Inspektion te Emden. Die zou er dan voor zorgen dat vanuit Emden een schip zou uitvaren om de overtreders op te brengen. De Duitse vissers zouden daarentegen vergunning hebben om op de Eems te vissen tot aan de Laagwaterlijn langs de Nederlandsche kust. Dit lijkt een beetje op pesterij van Duitse kant. Inspecteur Eibergen schrijft verder dat hij

6 nooit geïnformeerd is over feitelijke verjaging van Nederlandse vissers in de Eems, uitgezonderd in één geval waarbij visser Post uit Moddergat betrokken was. Bronnen Brief van Inspectie Loodswezen, enz., 1 e district No 246, Delfzijl, aan de Minister van Marine. Ministerie van Buitenlandse Zaken: A-dossier 162: Eems, Eems en Dollard, , zeemosvisserij. Nationaal Archief, Den Haag: toegang , inventarisnr 368. Buursma, A Van Lauwerzee tot Dollard. Beknopte geschiedenis van de Groninger kust- en zeevisserij. Visserijmuseum Zoutkamp. Het Vrije Volk, Eigenlijk versieren ze hun kamers met gekleurde poliepen. Mollema, W., Zoutkamp. Een wandeling door de geschiedenis. Profiel Uitgeverij, Bedum Schnakenbeck, W Die Nordseefischerei. Handbuch der Seefischerei Nordeuropas, herausgegeben von Lübbert und Ehrenbaum. Band V, Heft 1. Stuttgart Schulz, B Die deutsche Nordsee, ihre Küsten und Inseln. Velhagen und Klasing, Bielefeld. 133 pp. Wagler, H., R. Berghahn & R. Vorberg, The fishery for whiteweed, Sertularia cupressina (Cnidaria, Hydrozoa), in the Wadden Sea, Germany: history and anthropogenic effects. ICES Journal of Marine Science 66: Adres van de auteur: Dr. K. Essink Eelde karelessink@hetnet.nl 6