Mantelzorg in perspectief. Noord-Brabantse gemeenten en lokaal beleid

Transcriptie

1 Mantelzorg in perspectief Noord-Brabantse gemeenten en lokaal beleid

2

3 Mantelzorg in perspectief Noord-Brabantse gemeenten en lokaal beleid mevrouw drs. A. Rademakers drs. S. van Erp PON Instituut voor advies, onderzoek en ontwikkeling in Noord-Brabant juni 2005

4 Onderdelen van deze publicatie zijn in samenwerking met de Platforms Belangenbehartiging Mantelzorg Noord-Brabant gerealiseerd. Het onderzoek is mede mogelijk gemaakt door de provincie Noord- Brabant. Auteurs Ontwerp illustratie Ontwerp omslag Drukwerk drs. Anne Rademakers drs. Stephan van Erp Bas ten Thije, Asten Kroon & Partners, Made Drukkerij Gianotten, Tilburg ISBN PON Instituut voor advies, onderzoek en ontwikkeling in Noord-Brabant. Het auteursrecht van deze publicatie berust bij het PON. Gehele of gedeeltelijke overname van teksten is toegestaan, mits daarbij de bron wordt vermeld. Vermenigvuldiging en publicatie in een andere vorm van dit rapport is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van het PON. Deze publicatie is te bestellen onder vermelding van PON-publicatie PON Postbus LA Tilburg Telefoon: (013) Fax: (013) Internet:

5 Voorwoord Mantelzorg staat volop in de schijnwerpers. In toenemende mate zien de overheid en zorg- en welzijnsorganisaties het belang in van een adequate ondersteuning aan mantelzorgers. Met de komst van de WMO in 2006 zal mantelzorgondersteuning voor het eerst een wettelijke taak zijn voor de lokale overheid. Echter, ook op dit moment hebben gemeenten al verschillende mogelijkheden in hun beleid om de positie van mantelzorgers te versterken. In deze publicatie heeft het PON Instituut voor advies, onderzoek en ontwikkeling in Noord-Brabant het mantelzorgbeleid van alle gemeenten in de provincie Noord-Brabant in kaart gebracht. Met deze publicatie willen wij eveneens handvatten bieden voor de collectieve belangenbehartiging van mantelzorgers. Om belangenbehartiging op een effectieve manier te realiseren is inzicht nodig in het mantelzorgbeleid dat de Brabantse gemeenten nu voeren. Pas wanneer er inzicht is in welke gemeenten een ruimhartig ondersteunend mantelzorgbeleid voeren en welke gemeenten achterblijven, kunnen concrete acties worden uitgezet. Deze publicatie is tot stand gekomen dankzij een bijdrage van de vier Regionale Platforms Belangenbehartiging Mantelzorg, (regionale) steunpunten, GGD s en gemeenten. Deze publicatie was bovendien niet mogelijk geweest zonder de bereidwilligheid en openheid van alle Brabantse gemeenten en steunpunten mantelzorg. Onze dank daarvoor. Ook willen we de leden van de verschillende Regionale Platforms Belangenbehartiging Mantelzorg bedanken, in het bijzonder Henk Jonk, Henk Jonkhout en Mac Wijnhoven (Zuidoost), Deirdre Beneken genaamd Kolmer (Midden), Lieneke van der Schoot en Sigrid Braak (Noordoost) en Ans Verdonschot (West).

6 Tot slot danken we ook anderen die op de een of andere wijze aan deze publicatie hebben meegewerkt: Astrid Bosch en Dimph Vos (PON) Ellen van Bree en Dianne Aben (GGD Zuidoost) Joyce de Goede (GGD West), Esther Pallast en Jeanette van Ingen (GGD Hart voor Brabant) Roos Kapteijns (Gehandicapten platform s-hertogenbosch) Linda van Geffen (Zorg en Welzijn Ouderen Heusden) Ineke van Eenennaam en Annette Verburgt (SVT Informele Zorg West Brabant) en Klaartje van Montfoort (Stichting Mantelzorg Midden-Brabant). Anne Rademakers Stephan van Erp

7 Inhoud Voorwoord Samenvatting 11 1 Inleiding Werkwijze Vastgesteld beleid versus uitvoering Leeswijzer 15 2 Diversiteit in mantelzorgbeleid Steunpunten mantelzorg CVTM-regeling Lokaal gezondheidsbeleid Vergrijzende Brabanders Lokaal sociaal beleid Wet werk en bijstand (WWB) 24 3 Mantelzorg in Noord-Brabant Wat is mantelzorg? Mantelzorg in Noord-Brabant 29 4 Mantelzorgbeleid in West-Brabant Steenbergen Bergen op Zoom Woensdrecht Roosendaal Rucphen Zundert Etten-Leur Halderberge Moerdijk Drimmelen Breda Alphen-Chaam Baarle-Nassau Oosterhout Geertruidenberg 75

8 4.16 Werkendam Woudrichem Aalburg SVT Informele Zorg West-Brabant 84 5 Mantelzorgbeleid in Midden-Brabant Waalwijk Heusden Loon op Zand Dongen Tilburg Gilze-Rijen Goirle Hilvarenbeek Oisterwijk Stichting Mantelzorg Midden-Brabant Mantelzorgbeleid in Noordoost-Brabant s-hertogenbosch Vught Haaren Boxtel Sint-Michielsgestel Maasdonk Lith Oss Bernheze Schijndel Sint-Oedenrode Veghel Boekel Uden Landerd Grave Mill en Sint-Hubert Sint Anthonis Cuijk Boxmeer Project Steunpunt Mantelzorg regio Maasland 167

9 7 Mantelzorgbeleid in Zuidoost-Brabant Oirschot Best Son en Breugel Laarbeek Gemert-Bakel Deurne Helmond Geldrop-Mierlo Someren Asten Cranendonck Heeze-Leende Valkenswaard Bergeijk, Bladel, Eersel, Reusel-De Mierden Veldhoven Eindhoven Waalre Nuenen Regionaal project informele zorg Regionale samenwerking steunpunten Bevindingen en aanbevelingen Algemene bevindingen Het lokale gezondheidsbeleid en mantelzorgers Wet werk en bijstand en mantelzorgers Aanbevelingen voor gemeenten Aanbevelingen voor belangenorganisaties 252 Bijlage 1: Demografische ontwikkelingen per regio Bijlage 2: Brief aan Burgemeester en Wethouders en gemeenteraad 261 Bijlage 3: Lijst van afkortingen 264

10

11 Samenvatting In de provincie Noord-Brabant bieden bijna mantelzorgers dagelijks of wekelijks ondersteuning aan mensen uit hun sociale netwerk. Veel mantelzorgers ervaren deze hulpverlening als een soort morele verplichting. Deze morele verplichting is het sterkst als het de zorg betreft voor de partner of kinderen. Mantelzorg geen nieuw beleidsterrein Het beleid van opeenvolgende kabinetten is erop gericht om mensen zo lang mogelijk zelfstandig te kunnen laten wonen in hun eigen vertrouwde omgeving. Mantelzorgers zijn in dit streven een onmisbare schakel. Zij vormen het cement in het Nederlandse zorgstelsel. Zonder mantelzorgers zou het zorgstelsel onbetaalbaar en onuitvoerbaar zijn. In deze publicatie is een inventarisatie gemaakt van het mantelzorgbeleid van alle gemeenten in de provincie Noord-Brabant. De gemeenten zullen namelijk in 2006 met de komst van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) voor het eerst een wettelijke verantwoordelijkheid krijgen om een mantelzorgbeleid te voeren. Mantelzorgbeleid wordt voor gemeenten echter geen nieuw beleidsterrein. Nu al hebben gemeenten voldoende aanknopingspunten om een adequaat mantelzorgbeleid te voeren. Zo biedt het lokaal gezondheidsbeleid, de Wet werk en bijstand, de ruimtelijke ordening, het ouderenbeleid, het vrijwilligersbeleid en het lokaal sociaal beleid ruimte om aandacht te besteden aan het versterken van de positie van mantelzorgers. Veel informatie voor gemeenten en belangenorganisaties De publicatie biedt een schat aan informatie over hoe gemeenten tot op heden hun mantelzorgbeleid hebben ingevuld. Men krijgt eveneens inzicht in het beleid van andere gemeenten. Dit levert interessante aanknopingspunten en ideeën op voor de eigen gemeente. Bovendien is deze publicatie zeer relevant voor de lokale belangenorganisaties. Zij krijgen een goed beeld van het lokale mantelzorgbeleid. Bovendien kunnen zij hun voordeel doen met de beleidsaanbevelingen voor de gemeenten en de suggesties voor lokale belangenbehartiging.

12 Grote variëteit in beleid tussen gemeenten Samen met de vier Regionale Platforms Belangenbehartiging Mantelzorg Noord-Brabant, de gemeenten, de GGD's en enkele steunpunten mantelzorg heeft het PON Instituut voor advies, onderzoek en ontwikkeling in Noord-Brabant het beleid van 68 gemeenten in kaart gebracht. Per gemeente is beschreven welk beleid er tot op heden is uitgestippeld. Dat levert een gevarieerd beeld op. Sommige gemeenten voeren een breed mantelzorgbeleid. Zij financieren mede een steunpunt mantelzorg, maken inwonen/bijwonen ten behoeve van mantelzorg in bestemmingsplannen mogelijk, verlenen mantelzorgers (tijdelijke) vrijstelling van de sollicitatieplicht in de Wet werk en bijstand en benoemen het versterken van de positie van mantelzorgers als een belangrijk thema binnen het lokaal gezondheidsbeleid. In een aantal andere gemeenten staat mantelzorgbeleid minder in de schijnwerpers. Men signaleert dat de druk op mantelzorgers toe zal nemen maar men vertaalt dit vervolgens nauwelijks in concrete acties of prioriteiten. Deze publicatie laat ook zien dat er behoorlijke verschillen bestaan tussen de diverse steunpunten mantelzorg. Deze verschillen hebben onder andere betrekking op de organisatievorm, de mate van professionele ondersteuning, en de financieringswijze. Aanbevelingen voor gemeenten en belangenorganisaties Op basis van deze inventarisatie en de mogelijkheden binnen de Wet Maatschappelijke Ondersteuning zijn dertien aanbevelingen voor een krachtig mantelzorgbeleid op lokaal niveau geformuleerd. Er wordt bijvoorbeeld voorgesteld om mantelzorgers het recht op een individueel ondersteuningsplan te geven, om mantelzorgvouchers te introduceren en om de steunpunten mantelzorg te integreren in de lokale loketten. De publicatie sluit af met suggesties voor lokale belangenorganisaties die betrokken worden bij de vormgeving van het lokale WMO-beleid. Een suggestie is om lokale politici in gesprek te laten gaan met mantelzorgers om hen de dagelijkse mantelzorgpraktijk en de knelpunten te laten ervaren. Ook komen de rol en positie van mantelzorgers in de beoordeling voor de toegang tot de WMO aan de orde.

13 1 Inleiding De aandacht voor mantelzorg is de afgelopen maanden sterk gestegen. Een van de belangrijkste oorzaken daarvan is de discussie die ontstaan is over de komst van een Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) in De verwachting is dat door invoering van deze WMO de druk op de mantelzorgers zal worden vergroot. De lokale overheid wordt verantwoordelijk voor een gefaseerde vaststelling van het WMO-beleid vanaf Mantelzorgbeleid zal vanaf 2006 voor het eerst een wettelijke taak zijn voor de lokale overheid. Op dit moment hebben gemeenten echter ook al verschillende beleidsmogelijkheden om de positie van mantelzorgers te versterken. Sinds 2004 zijn in Noord-Brabant vier Regionale Platforms Belangenbehartiging Mantelzorgers actief. De regionale platforms bestaan uit een mengeling van professionele werkers uit de zorgen welzijnssector en (ex)mantelzorgers. Het doel van deze regionale platforms is om de collectieve belangen van mantelzorgers te behartigen op lokaal en regionaal niveau bij onder andere zorgaanbieders, gemeenten, verzekeraars, indicatieorganen en welzijnsinstellingen. Om de collectieve belangen van mantelzorgers op een effectieve manier te kunnen behartigen op het lokale niveau is inzicht nodig in het mantelzorgbeleid dat de 68 gemeenten voeren. Pas wanneer er inzicht is in dit beleid kunnen de regionale platforms concrete acties uitzetten. Bovendien is het voor hen van belang om te weten welke beleidsontwikkelingen op korte termijn in gang worden gezet op het gebied van mantelzorg. Het doel van dit onderzoek is eraan bij te dragen dat het inzicht in het mantelzorgbeleid van gemeenten in Noord-Brabant wordt vergroot, zodat gemeenten, maar ook organisaties en instellingen (beleidsmatig) aan het werk kunnen om mantelzorg een krachtige positie te geven in het gemeentelijk beleid. In dit rapport analyseren we alle Brabantse gemeenten op de volgende beleidsterreinen: - Lokaal gezondheidsbeleid - Lokaal ouderenbeleid - Wet werk en bijstand PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF 13

14 - Steunpuntenbeleid - Lokaal sociaal beleid De vijf beleidsterreinen worden bekeken op de mate waarin aandacht wordt besteed aan de positie van mantelzorgers. 1.1 Werkwijze Onderzoekers van het PON en een aantal leden van de verschillende Regionale Platforms Belangenbehartiging Mantelzorg Noord-Brabant hebben in het kader van dit onderzoek aan gemeenten in Noord-Brabant gevraagd of zij hun nota s voor lokaal gezondheidsbeleid, ouderenbeleid, lokaal sociaal beleid, de verordeningen van de Wet werk en bijstand en andere relevante nota s voor mantelzorg wilden opsturen. Ook de GGD Zuidoost- Brabant, GGD Hart voor Brabant en GGD West-Brabant hebben medewerking verleend aan de informatieverzameling. De verzamelde documenten zijn door het PON gescreend op mantelzorg of aanverwante thema s. Per gemeente is vervolgens een beschrijving gemaakt. Deze teksten zijn ter goedkeuring voorgelegd aan de verantwoordelijke ambtenaren van de desbetreffende gemeenten. Op deze wijze heeft men op gemeentelijk niveau de mogelijkheid gekregen om inhoudelijk te reageren of aanvullingen door te geven. De beschrijvingen van de steunpunten mantelzorg op lokaal niveau zijn totstandgekomen op basis van een enquête die in januari 2005 is uitgezet. Ook deze steunpunten of regionale steunpunten kregen de uiteindelijke tekst voorgelegd. Met enkele mensen uit het veld is daarnaast gesproken over mantelzorgbeleid in de verschillende regio s. De concepttekst per regio van deze publicatie is besproken met leden en/of projectondersteuners van de Regionale Platforms Belangenbehartiging Mantelzorg. In mei 2005 heeft het PON tot slot alle 68 websites van de gemeenten in Noord-Brabant bezocht en gescreend op beleidsdocumenten, verordeningen, besluiten van Colleges van Burgemeester en Wethouders en gemeenteraden om de meest actuele informatie te beschrijven in deze publicatie. 14 PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF

15 Het PON is verantwoordelijk voor de eindpublicatie en de algemene bevindingen en aanbevelingen. 1.2 Vastgesteld beleid versus uitvoering Dit is een breed onderzoek naar gemeentelijk mantelzorgbeleid. De reikwijdte van dit beleid is behoorlijk groot omdat mantelzorgbeleid versnipperd is over een aantal beleidsonderwerpen. Gezien de grote variëteit hebben wij er als onderzoekers voor gekozen om ons in deze publicatie te richten op de verschillende beleidsterreinen van de gemeenten. Wat wordt er in de verschillende relevante (concept)nota s geschreven over het gemeentelijk mantelzorgbeleid? We beseffen dat vastgesteld beleid niet altijd overeenkomt met de dagelijkse praktijk. Zo hebben we gezien dat vastgesteld beleid soms niet van de grond komt omdat bijvoorbeeld een betrokken ambtenaar voor een lange periode uit de roulatie is geweest of dat er vanwege bestuurlijke perikelen andere prioriteiten zijn vastgesteld. Of voorgenomen en vastgesteld beleid uiteindelijk in alle 68 gemeenten daadwerkelijk omgezet is in concrete uitvoering zou onderwerp voor vervolgonderzoek kunnen zijn. Wat het onderhavige onderzoek onder andere laat zien zijn (concept)- beleidsvisies, beleidsintenties en voorgenomen en/of formeel door de gemeenteraad vastgestelde beleidsprogramma s op lokaal niveau, aangevuld met ervaringen die een aantal mensen uit het werkveld zelf hebben. 1.3 Leeswijzer Mantelzorgbeleid wordt vanuit verschillende invalshoeken benaderd: het beleid kan opgesteld worden vanuit het lokale gezondheidsbeleid, ouderenbeleid, steunpunten mantelzorg, Wet werk en bijstand of vanuit het lokaal sociaal beleid. In hoofdstuk 2 gaan we hier in het kort op in. In hoofdstuk 3 treft u de meest actuele cijfers aan over mantelzorg in Noord-Brabant. Deze cijfers zijn afkomstig uit een representatief PON-onderzoek naar sociale participatie in Noord-Brabant, dat medio 2004 is gehouden onder ruim 2200 Brabanders. In de hoofdstukken 4 t/m 7 geven we per regio een beschrijving van het (formele) mantelzorgbeleid van de 68 gemeenten in Noord-Brabant. We sluiten deze publicatie af met bevindingen en aanbevelingen. PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF 15

16 2 Diversiteit in mantelzorgbeleid De lokale overheid krijgt steeds meer verantwoordelijkheid op het gebied van zorg en ondersteuning van de informele zorg. Dit zal in de nabije toekomst met de komst van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) alleen maar toenemen. De positie van mantelzorgers in het Nederlandse zorgsysteem is onmiskenbaar. In Nederland zijn er meer dan 2 miljoen mantelzorgers die gedurende langere tijd ondersteuning bieden aan hun ouders, familieleden of vrienden. Als er in het beleid van de overheid niet meer rekening wordt gehouden met de belangrijke positie die mantelzorgers innemen, is het de vraag of mantelzorgers in de toekomst de zorg kunnen blijven verlenen. De overheid legt steeds meer nadruk op de eigen verantwoordelijkheden van de individuele burgers. Een basisfilosofie over hoe de civil society zou moeten functioneren, is helder verwoord in de contourennota over de WMO. Het kabinet Balkenende II kiest er nadrukkelijk voor dat de hulp- en ondersteuningsvragen van burgers in eerste instantie opgelost moeten worden binnen het sociale netwerk van de burgers alvorens zij een beroep kunnen doen op de voorzieningen van de lokale overheid en de rijksoverheid. Wil de overheid recht doen aan de positie van mantelzorgers dan is het van belang dat op het lokale niveau een ondersteunend en faciliterend beleid wordt gevoerd. Gemeenten hebben daartoe een mogelijkheid via onder andere het lokale gezondheidsbeleid, lokaal ouderenbeleid, lokaal sociaal beleid en Wet werk en bijstand (WWB). Het beleid dat gemeenten voeren om ondersteuning te bieden aan mantelzorgers is redelijk versnipperd. Diverse beleidsterreinen herbergen elementen van mantelzorgondersteuning in zich. In het onderstaande schema geven we deze beleidsterreinen schematisch weer. 16 PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF

17 Lokaal gezondheidsbeleid Wet werk en bijstand Mantelzorg Lokaal ouderenbeleid Lokaal sociaal beleid Steunpunten mantelzorg In dit hoofdstuk lichten we de relatie van de bovenstaande onderwerpen met mantelzorg in het kort toe. 2.1 Steunpunten mantelzorg Een sluitende eenduidige definitie van een steunpunt mantelzorg is er niet. Er zijn wel verschillen tussen steunpunten qua functie en bestuursstructuur. In zijn algemeenheid zijn er twee verschillende typen ondersteuningsfuncties. In het eerste type is sprake van een uitvoeringsorganisatie. Het betreft dan lokale en regionale steunpunten mantelzorg die directe steun en begeleiding bieden aan de mantelzorgers. In het tweede type is sprake van een steun- of regiocoördinerende organisatie. Ook dit kunnen lokale en regionale steunpunten zijn. Maar zij richten zich dan meer op de ondersteuning van de uitvoeringsorganisaties. Deze organisaties beschikken over een staf en verlenen steuntaken voor advisering over de gezamenlijke aanvragen en voor de verdeling van de CVTM-middelen. PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF 17

18 In de juridische bestuursstructuur wordt onderscheid gemaakt in steunpunten die onderdeel uitmaken van een grotere professionele organisatie of steunpunten met een eigen rechtspersoonlijkheid. LOT/Xzorg is de landelijke vereniging van steunpunten mantelzorg, vrijwillige thuishulp- en buddyorganisaties. Steunpunten die in aanmerking willen komen voor een lidmaatschap van LOT/ Xzorg dienen aan een aantal criteria te voldoen. Deze zijn onder andere dat een steunpunt: - Moet uitgaan van de individuele hulpvragen van mantelzorgers en deze centraal stellen. - Moet werken met professionele, betaalde coördinatie op HBO-werk- en -denkniveau voor minimaal 12 uur per week. - Structurele financiering moet hebben of zicht hierop. - Een actieve opstelling ten aanzien van aanbodontwikkeling en kwaliteitsverbetering moet hebben. - De mantelzorgers moet betrekken bij de ontwikkeling van beleid. - Moet beschikken over een jaarlijks vastgesteld werkplan en jaarverslag. - Een eigen herkenbare naam voor de organisatie en haar werk moet hebben. - Minimaal 5 dagdelen per week direct bereikbaar moet zijn. In het kader van dit onderzoek naar gemeentelijk mantelzorgbeleid is een enquête uitgevoerd onder organisaties die hebben aangegeven dat zij een steunpunt mantelzorg zijn of in ontwikkeling zijn. De bovenstaande criteria zijn in deze enquête niet meegenomen. Het is voor dit onderzoek niet relevant of een steunpunt mantelzorg (aspirant)lid is van LOT/Xzorg. De activiteiten van het steunpunt, de opzet en zijn relatie met de gemeente zijn in dit onderzoek de uitgangspunten. 2.2 CVTM-regeling De meeste steunpunten mantelzorg ontvangen een financiële bijdrage uit de CVTM-subsidieregeling. CVTM staat voor Coördinatie Vrijwillige Thuiszorg en Mantelzorg. 18 PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF

19 De subsidiemiddelen worden verdeeld door de zorgkantoren. De middelen zijn bestemd voor de ondersteuning van de coördinatie van: - Steunpunten mantelzorg - Organisaties vrijwillige thuiszorg - Organisaties met een coördinatiefunctie op het gebied van vrijwillige terminale zorg, met inbegrip van de zelfstandige hospices, de bijna-thuis-huizen en de intensieve thuiszorg - Netwerken palliatieve zorg Bovengenoemde organisaties kunnen ook de middelen inzetten voor projecten die zich richten op het wegwerken van wachtlijsten in de sector verpleging en verzorging. Er gaat ruim 22 miljoen euro om in de CVTM-subsidieregeling. Deze regeling zal in 2006 onderdeel uitmaken van de nieuwe Wet Maatschappelijke Ondersteuning. Meer informatie over de verschillende lokale en regionale steunpunten mantelzorg treft u aan bij de afzonderlijke gemeenten in hoofdstuk 4 t/m Lokaal gezondheidsbeleid De gemeenten hebben sinds 1990 ervaring opgedaan met gezondheidsbeleid voor hun burgers, omdat ze toen verantwoordelijk werden voor de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid (WCPV). In 1995 constateerde de inspectie echter dat er sprake was van gebrekkige gemeentelijke betrokkenheid bij de collectieve gezondheidszorg. Als reactie daarop stelde de toenmalige minister naar goed gebruik een commissie in: de commissie- Lemstra. Deze commissie deed vervolgens aanbevelingen om het lokale gezondheidsbeleid te versterken. Het actieprogramma Versterking gemeentelijk gezondheidsbeleid en het daaruit voortvloeiende Nationaal Contract Openbare Gezondheidszorg hebben op de aanbevelingen van de commissie voortgeborduurd. Uiteindelijk mondde dit traject uit in een wijziging van de WCPV. De Tweede Kamer heeft in april 2002 de gewijzigde WCPV vastgesteld. PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF 19

20 De gewijzigde WCPV De gewijzigde WCPV bevat een aantal nieuwe regelingen. De belangrijkste daarvan is dat gemeenten vanaf 1 juli 2003 een nota lokaal gezondheidsbeleid moeten vaststellen. Deze moet vervolgens elke vier jaar geactualiseerd worden. In deze nota dient de gemeente ten minste aan te geven hoe de taken zoals die in de WCPV staan omschreven, worden uitgevoerd. Van de gemeenten wordt op de volgende terreinen daadkracht verwacht: - Onderzoek naar de gezondheidssituatie van de bevolking. - Bevorderen van medisch-milieukundige zorg. - Bevorderen van technische-hygiënezorg. - Bevorderen van de openbare geestelijke gezondheidszorg. - Zorgdragen voor de uitvoering van infectieziektebestrijding. - Zorgdragen voor de uitvoering van de jeugdgezondheidszorg. Dit zijn taken die grotendeels door de GGD worden uitgevoerd. Maar de WCPV houdt meer in. De Memorie van Toelichting bij de wijziging van de WCPV verschaft veel aanvullende informatie over de inhoud van de lokale gezondheidsnota s. Omdat gezondheidszorg het beste werkt langs korte lijnen, dient deze vooral lokaal georganiseerd te worden. Dit is de reden waarom er gekozen is voor het principe van gemeentelijke beleidsvrijheid en verantwoordelijkheid. Het maakt daarbij niet uit welke organisatie de WCPV-taken feitelijk uitvoert: de regierol ligt door deze regeling in handen van gemeenten. Het uitgangspunt is dat gemeenten zorgdragen voor de continuïteit van de collectieve preventie en de curatieve gezondheidszorg. Voorts moeten ze de samenhang daarbinnen bevorderen en bewaken. Vooral de samenwerking over de grenzen van de verschillende deelterreinen van de gezondheidszorg en sociale zorg heen, vormt de kern van de WCPV. Het beleid op het gebied van de openbare gezondheidszorg dient vervolgens vastgelegd te worden in een gezondheidsnota. 20 PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF

21 De Memorie van Toelichting hierover: Het beleid moet meer omvatten dan uitvoering van de WCPV door de GGD. Het vormt onderdeel van het lokale politieke debat en dient afgestemd te worden met andere gemeentelijke beleidsonderwerpen (wonen, werken, verkeer, sociale zekerheid, onderwijs, welzijn). Wat het beleid precies meer moet omvatten wordt overgelaten aan de gemeenten zelf. De beleidsvrijheid wordt hierdoor nogmaals onderstreept. Samenwerking met buurgemeenten, zorgverzekeraars, zorgaanbieders en patiënten- en consumentenorganisaties ligt voor de hand. De samenwerking met buurgemeenten kan bijvoorbeeld vorm krijgen door gezamenlijk een regionale nota op te stellen. In een dergelijke regionale benadering is het belangrijk dat de specifieke lokale kenmerken verwerkt worden in de op te stellen nota lokaal gezondheidsbeleid. PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF 21

22 Uit onderzoek van het RIVM en GGD Nederland komt een beeld naar voren van het aantal gemeenten dat beschikt over een nota lokaal gezondheidsbeleid in mei Uit de inventarisatie van het PON in juni 2005 blijkt dat inmiddels 62 gemeenten een vastgesteld lokaal gezondheidsbeleid hebben. In de gemeenten Woensdrecht, Oisterwijk, Sint Antonis, Boxmeer, Valkenswaard en Lith is dat nog niet het geval. Deze gemeenten beschikken tot nu toe alleen nog over een kader of conceptversie van het lokaal gezondheidsbeleid. Gemeenten hebben met de WCPV handvatten om een ondersteunend beleid te voeren voor mantelzorgers. Dit beleid kan gericht zijn op informatie en advies, respijtzorg, financiële ondersteuning van werkgroepen mantelzorg, allochtone mantelzorgers, et cetera. In hoofdstuk 4 t/m 7 geven we per gemeente aan op welke wijze zij invulling geven aan dit beleid. 2.4 Vergrijzende Brabanders Noord-Brabant bereidt zich voor op een steeds ouder wordende bevolking. Noord-Brabant is een van de snelst vergrijzende provincies in Nederland en zelfs van Europa. Zij heeft nu nog een relatief jonge bevolking in vergelijking met andere provincies, maar dit zal de komende jaren snel veranderen. Het huidige aantal 65- plussers is nu bijna 14%, maar dit percentage zal rond 2020 stijgen tot maar liefst ruim 19% van de totale Brabantse bevolking. Dit komt onder meer door de scherpe daling van het geboortecijfer in de jaren 60 en 70. Niet elke gemeente vergrijst in hetzelfde tempo: er zijn grote verschillen. De vier meest vergrijzende gemeenten zijn Cranendonck, Reusel-De Mierden, Nuenen en Haaren. In 2020 zal het aantal ouderen boven de 65 jaar in deze gemeenten bijna verdubbelen. Eindhoven, Heusden, Vught en Breda zijn de minst vergrijzende gemeenten. Voor meer informatie over demografische ontwikkelingen per gemeente zie bijlage 1. Een ouder wordende bevolking betekent dat Brabantse gemeenten, zorgaanbieders, welzijnsinstellingen, zorgvragers, woningcorporaties en dergelijke zich moeten voorbereiden op meer en andere voorzieningen voor ouderen. Er zal een grotere vraag ontstaan naar gezondheidsvoorzieningen en tegelijkertijd zullen de verschillende generaties andere eisen stellen aan het wonen, 22 PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF

23 de leefomgeving en de zorg- en dienstverlening. Deze onderwerpen vormen vaak de kern van nota s over het ouderen- of seniorenbeleid. De rol van mantelzorgers is zeer belangrijk in het streven van de overheid om ouderen zo lang mogelijk zelfstandig te laten functioneren in de lokale samenleving. 2.5 Lokaal sociaal beleid Gemeenten hebben belangrijke bevoegdheden gekregen in het welzijnsbeleid sinds de decentralisatiegolf vanaf de jaren 70. Van hen wordt verwacht dat zij beleid opstellen om de sociale problematiek in hun stad of dorp het hoofd te kunnen bieden. Het gaat dan bijvoorbeeld om onderwijsachterstanden, stadsvernieuwing en sociale vernieuwing. Het beleid is erop gericht te voorkomen dat burgers in een kansarme positie in de lokale samenleving nog verder achteruitgaan. Het gaat er ook om hun kansen te verbeteren en ze beter toe te rusten om maatschappelijk te participeren. Kortom: inclusief beleid. De lokale overheid heeft dus belangrijke bevoegdheden gekregen in beleidssectoren die voor de kwaliteit van de leefsituatie van de burger belangrijk zijn zoals huisvesting, zorg, sociale zaken, onderwijs, welzijn en sport. Door de decentralisatie van bevoegdheden zou de lokale overheid ook beter toegerust moeten zijn om op deze majeure onderwerpen beleid te kunnen voeren en om als regisseur te kunnen optreden. Lokaal sociaal beleid is het geheel aan voorzieningen en middelen die bedoeld zijn voor arrangementen, voorzieningen en activiteiten, zodat mensen in redelijkheid zelfstandig aan de samenleving kunnen deelnemen of daartoe verleid kunnen worden. Daarbij zijn mensen zowel producent als consument van beleid. Als producent, bijvoorbeeld door deelname aan inspraakbijeenkomsten of als vrijwilliger die in de buurt speeltuinen onderhoudt. Als consument, bijvoorbeeld door te wonen in een veilige en leefbare buurt waartoe alle beleidsinspanningen hebben geleid. Het begrip lokaal sociaal beleid wordt omschreven als de resultante van beleidsinspanningen vanuit verschillende beleidssectoren. Het doel van sociaal beleid is sociale samenhang in dorpen, buurten en wijken te bevorderen en bij te dragen aan het oplossen dan wel verzachten van sociale problemen. PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF 23

24 Gemeenten moeten hun doelstellingen zo veel mogelijk in meetbare termen formuleren zodat de burger weet wat hij mag verwachten van zijn gemeentebestuur. 2.6 Wet werk en bijstand (WWB) Sinds 1 januari 2004 is de Wet werk en bijstand van kracht. Deze wet regelt alle zaken voor de bijstand en voor de terugkeer van mensen met een uitkering naar de arbeidsmarkt. Het motto van deze wet is werk boven inkomen. De Wet werk en bijstand vervangt de Algemene bijstandswet (ABW) en een aantal andere wetten op het gebied van bijstand en gesubsidieerd werk. In de Wet werk en bijstand is een aantal zaken anders geregeld dan in de Algemene bijstandswet. Voortaan zijn de gemeenten verantwoordelijk voor de bijstandsuitkeringen en voor de begeleiding van burgers bij het zoeken naar werk. Gemeenten mogen zelf bepalen hoe zij dat aanpakken, zolang ze zich aan de wet houden. In tegenstelling tot de vorige Algemene bijstandswet is het in de WWB bijvoorbeeld niet meer mogelijk om categoriale vrijstelling te verlenen voor een ouder die volledig verzorgende taken heeft voor een of meer kinderen jonger dan 5 jaar. Het is wel mogelijk in de WWB om in individuele situaties ontheffingsmogelijkheden te realiseren. Dit noemt men maatwerk. Na aandringen van verschillende politiek partijen bij de behandeling van het wetsvoorstel is een amendement aangenomen dat stelt dat een alleenstaande ouder met kinderen tot 12 jaar pas algemeen geaccepteerde arbeid hoeft te verrichten als het College van Burgemeester en Wethouders zich heeft overtuigd van de beschikbaarheid van passende kinderopvang, de toepassing van voldoende scholing en de belastbaarheid van de betrokkenen. Het College van Burgemeester en Wethouders beoordeelt dus in individuele situaties en moet dan ook dringende redenen zien om tot een ontheffing over te gaan. Dringende redenen zijn bijvoorbeeld zorgtaken voorzover hiermee geen rekening kan worden gehouden door middel van een voorziening zoals kinderopvang en aangepaste werk- en reistijden. Deze formulering biedt gemeenten mogelijkheden om rekening te houden met mantelzorg. 24 PON-rapportage: MANTELZORG IN PERSPECTIEF