Klikken voor een volgende pagina. Om terug te gaan klikken + shift.

Transcriptie

1 Klikken voor een volgende pagina. Om terug te gaan klikken + shift.

2 Duurzaam ondernemerschap Onze vier focusthema s Veiligheid Arbeidsongevallen Aantal met verzuim Injury Frequency Rate Arbeidsongevallen met verzuim per miljoen gewerkte uren , ,0 TBI wil in samenwerking met zijn ketenpartners op een verantwoorde manier gebruikmaken van en omgaan met grondstoffen. Energie & CO 2 Wagenpark verantwoordelijk voor > 60 procent van CO 2 -emissies Leaseregeling gericht op energiezuinige voertuigen Doelstelling Doelstelling Inkoop van groene stroom (ook voor werk- en bouwplaatsen) Pagina ,5 Pagina 19 CO 2 -prestatieladder: alle TBI-ondernemingen minimaal op niveau 3 (uitgezonderd Synchroon en Groothuis Wonen) Duurzame innovatie Duurzame keten Relatief energieverbruik (scope 1 en 2) De innovatiecultuur van TBI wordt bepaald door zijn decentrale concernstructuur. Medewerkers opereren dicht bij klanten en werken intensief samen met leveranciers. Nieuw prestatiecontract voor verwerking bouwafval (TBI Bouw) Afvalscheidingspercentage van circa 60 procent voor TBI-groep Toepassen gecertifi ceerd duurzaam hout: > 80 procent FSC/PEFC Gigajoule (GJ) per miljoen bedrijfsopbrengsten Doelstelling % t.o.v Participatie Green Deal Circulair Inkopen Pagina 22 Pagina 25 We werken al meer dan dertig jaar met Eekels en de samenwerking wordt de laatste jaren steeds intensiever. E. Vuursteen, Directeur rederij Koninklijke Wagenborg Door eerst out of the box te denken kom je tot nieuwe vormen van samenwerking maar hiervoor moet de basis wel goed zijn. Pascal ten Berge, projectleider bij Domijn Veiligheids- en/of milieu - prestaties onderdeel van de beoordeling >70% van de beoordeelde leveranciers Opbouw leasewagenpark Gemiddelde CO2-emissie per auto per km (g CO2/km) Doelstelling % t.o.v Lees meer op pagina 31 Lees meer op pagina 15 Pagina 22

3 Over dit verslag Inhoudsopgave Dit verslag bevat uitgebreide informatie over de prestaties en inspanningen van TBI Holdings B.V. en haar ondernemingen (TBI) in het kader van duurzaam ondernemen tijdens het kalenderjaar In dit verslag maken wij voor onze medewerkers, klanten, leveranciers en andere belanghebbenden inzichtelijk welke activiteiten zijn ondernomen op het gebied van duurzaam ondernemen. Het verslag verschijnt naast het financiële jaarverslag 2013 en het TBI Jaarmagazine Alle verslagen zijn terug te vinden op onze website Deze rapportage is extern geverifieerd (limited assurance) door Ernst & Young Accountants LLP (EY) en voldoet aan de geactualiseerde richtlijn van het Global Reporting Initiative, GRI 4.0 (level code). TBI rapporteert hiermee voor de derde maal over zijn duurzaamheidsprestaties. De prestaties in 2013 kunnen voor een belangrijk deel worden vergeleken met de gerapporteerde resultaten van de jaren 2011 en Reikwijdte van de rapportage Er wordt uitsluitend gerapporteerd over de prestaties van de Nederlandse activiteiten van TBI, te verdelen in de segmenten Techniek, Bouw en Infra. De activiteiten van de in 2013 geacquireerde onderneming Servicis zijn niet meegenomen in deze rapportage. De resultaten van de in 2012 geacquireerde ondernemingen Timmermans en Groothuis Wonen wel. Over combinaties ondernemingen waarin op basis van een samenwerkingsovereenkomst de zeggenschap gezamenlijk met derden wordt uitgeoefend is pro rata naar het aandeel van de TBI-onderneming in deze combinatie gerapporteerd. Het al dan niet meenemen van prestaties van leveranciers of onderaannemers verschilt per thema. Zo wordt wel gerapporteerd over de bedrijfsongevallen van inleners maar worden grootschalige sloopwerkzaamheden niet gerapporteerd in de afvalcijfers. Een compleet overzicht van de gehanteerde berekenwijzen en scopes is te vinden in bijlage 3. Rapportageproces De gerapporteerde data en de inhoud van dit verslag zijn tot stand gekomen middels een rapportageproces dat in 2013 verder is geprofessionaliseerd. De implementatie van een online databeheersysteem was daarin een belangrijk onderdeel (DOMI: Duurzaam Onder nemen Management Informatiesysteem). Dit systeem kent een duidelijke rolverdeling tussen schrijvers van de data (duurzaamheidscoördinator), validatie (controller) en consolidatie van de data (CR-directie). De duurzaamheidscoördinatoren van de TBI-onder nemingen beschikken over schrijfrechten en zijn verantwoordelijk voor de dataverzameling. De controllers van de afzonderlijke TBI-ondernemingen beschikken alleen over leesrechten. Na validatie zijn de data geconsolideerd op holdingniveau waar nog enkele controles zijn uitgevoerd door de directie Corporate Responsibility en de controllers. Leeswijzer In dit verslag gaan we achtereenvolgens in op de algemene kenmerken van TBI, de strategie ten aanzien van duurzaam ondernemen, de belangrijkste prestaties en inspanningen rond de tien thema s en de omgang met stakeholders. Tot slot beschrijven we enkele uitdagingen. Door het verslag heen zijn diverse kaders opgenomen waarin wordt ingegaan op duurzame innovaties en bijzondere klant relaties van TBI-ondernemingen. Alle gehanteerde definities en berekenwijzes zijn terug te vinden in bijlage 7. Verder zijn voor een aantal indicatoren ook individuele data per onderneming opgenomen (zie bijlage 2). De GRI-index en het assurance rapport van EY zijn opgenomen in bijlage 8 en 9. Voor algemene vragen, klachten of suggesties over dit verslag of over duurzaam ondernemen in het algemeen kunt u contact opnemen met directeur Corporate Responsibility Ronald de Koning ( of cr@tbi.nl). Voorwoord 4 1 Over TBI Algemeen Trends Strategie Doelstellingen Positie in de keten 2 Duurzaam ondernemerschap Onze huidige positie Onze ambitie Tien thema s Operationeel kader duurzaam ondernemen 3 Voortgang op onze focusthema s Veiligheid & gezondheid Energie & CO2 Duurzame keten Duurzame innovatie Overige duurzaamheidsthema s Integriteit 33 Opleiding & ontwikkeling 34 Medewerkersbetrokkenheid 36 Omgevingsbewustzijn en regelgeving 37 Economische waarde 38 Maatschappelijke betrokkenheid 39 5 Stakeholdermanagement Concernniveau 41 Stakeholdermanagement door TBI-ondernemingen 42 Onze agenda 44 6 Vooruitblik en uitdagingen 46 Bijlagen 1 Doelen en resultaten Kerncijfers TBI-ondernemingen 50 3 KPI-dashboard 51 4 DMA 55 5 Financiële kerncijfers TBI 57 6 Operationele structuur TBI 58 7 Defi nities en afkortingen 59 8 GRI-index 63 9 Assurance-rapport 68 Colofon 2 3

4 Voorwoord De nieuwe realiteit is die van duurzame vooruitgang met nieuwe integrale oplossingen. We zijn er dan ook van overtuigd dat duurzaam ondernemerschap perspectief biedt voor de toekomst. Duurzaam ondernemerschap is en blijft daarom ook het leidend principe van onze strategische doelstellingen. TBI wil het positieve verschil maken met inspanningen waar maatschappelijke opgaven en marktpotentieel het grootst zijn. We zien daarbij kansen in het verbeteren van de veiligheid in de bouw, reductie van de hoeveelheid bouwverkeer, het verhogen van de energie-efficiëntie van de gebouwde omgeving en hergebruik van materialen. Daarnaast zijn er enkele nieuwe maatschappelijke uitdagingen, zoals herbestemming van vastgoed, particulier opdrachtgeverschap en functiemenging. Van huis op orde naar groei Sinds 2010 werken we aan het huis op orde brengen op het gebied van duurzaam ondernemen. We kunnen stellen dat dit inmiddels is gelukt. Zo is er een Meerjarenplan Duurzaam Ondernemen , een heldere governancestructuur, een integraal raamwerk van KPI s en een professionele rapportagestructuur. Daarnaast hebben we een fundamentele stap gemaakt door duurzaamheidsprestaties een vast onderdeel te maken van de operationele plannen van de TBI-ondernemingen. met nieuw type klantvragen. Om er enkele te noemen: bij nieuwbouw is een BREEAM- of LEED-certifi caat de standaard geworden van grote utiliteitsbouw, veiligheidsprestaties zijn steeds vaker een expliciet onderdeel van een uitvraag en communicatie met de omgeving is steeds vaker inbegrepen. Daarnaast zijn duurzaamheidsprestaties, zoals energiebesparing, steeds vaker onderdeel van meerjarige prestatiecontracten. Risico s en kansen Onze decentrale concernstructuur in combinatie met de diversiteit in activiteiten betekent dat TBI te maken heeft met een breed palet aan kansen en risico s. De meeste ondernemingen kampen echter met een afnemende marktvraag en zijn derhalve genoodzaakt de bedrijfscapaciteit hierop aan te passen. Daardoor gaan soms essentiële ervaringen en expertises verloren. Het opvangen hiervan heeft onze absolute prioriteit, zeker gezien het toenemend tekort aan (voornamelijk) technici. Vervolg Het doel van deze derde duurzaamheidsrapportage is om onze klanten, leveranciers, (toekomstige) medewerkers of anderszins geïnteresseerden of betrokkenen te informeren. We informeren u met gepaste trots over relevante ontwikkelingen in onze business en voortgang op onze duurzaamheidsprestaties. De aankomende tijd zullen we u ook via onze vernieuwde website op de hoogte blijven houden. TBI maakt de toekomst, dit noemen we duurzaam ondernemerschap. Dit vraagt een proactieve en klantgerichte houding van onze medewerkers. Samen maken we de leefomgeving veiliger, duurzamer en mooier. Duurzaam raakt ieder aspect van onze business. Het raakt ons gedrag en werkomgeving, heeft impact op onze kosten, creëert nieuwe kansen én duurzaam helpt om een bijdrage te leveren aan de langetermijndoelstellingen van onze klanten. We zien duurzaam ondernemerschap als het fundament voor de toekomst, het biedt inspiratie en perspectief. Naast het huis op orde zien we kansen om ook waardecreatie en groei te realiseren door duurzaam te werken. TBI-ondernemingen krijgen ook steeds vaker te maken Namens de Raad van Bestuur van TBI Holdings B.V. ir. D.A. Sperling, voorzitter De TBI prijzenkast 2013 Winnaar Magneet voor Employer Brand 2013 (Croon) >> Neprom-prijs voor locatieontwikkeling De Oriënt in Den Haag (ERA Contour / Synchroon) >> Nominatie voor duurzame architectuur award 2013 Kantoor Koopmans in Enschede >> Beste leerlingbouwplaats 2013 Het Rode Dorp (ERA Contour) >> Europa Nostra Award 2013 Conservering van de Halve Zolenlijn (Hazenberg / Nico de Bont) >> Passiefbouwen Award Nimmerdor woon-zorgcomplex in Veere (Wolter & Dros) >> Genomineerd voor Rabo MVO Award Drechtsteden (WTH) >> Winnaar Gorcumse MVO Award (HVL / Croon) >> Diverse nominaties Betonprijs 2013 (ERA Contour / Mobilis / Voorbij) >> Genomineerd voor KNVR Shipping Award 2013 (Eekels) 4 5

5 1 Over TBI TBI vormt een netwerk van ondernemingen in de segmenten Techniek, Bouw en Infra medewerkers 1,7 miljard bedrijfsopbrengsten Met gemiddeld medewerkers realiseerde TBI in ,7 miljard aan bedrijfs opbrengsten en een operationeel bedrijfsresultaat (vóór bijzondere waardeverminderingen en aftrek van reorganisatielasten) van 9,6 miljoen. Algemeen TBI vormt een netwerk van ondernemingen die actief zijn in de segmenten Techniek, Bouw en Infra. Vanuit deze segmenten zijn de TBI-ondernemingen actief in de volgende markten: woning- en utiliteitsbouw, infrastructuur, industrie en scheepsbouw. Met onze dienstverlening zijn we vooral actief in de maatschappelijke domeinen van wonen, zorg, werken, mobiliteit, energievoorziening en waterbeheer. TBI hanteert een decentrale concernstructuur waarbij het ondernemerschap zo laag mogelijk in de organisatie is verankerd, bij de TBI-ondernemingen zelf. Dit geeft elke TBI-onderneming zelfstandigheid in ondernemerschap met gezamenlijke normen, waarden en richtlijnen op het gebied van integriteit, veiligheid en duurzaamheid. Dankzij de decentrale concernstructuur staan TBI-ondernemingen dicht bij hun klanten waarmee vaak langetermijnklantrelaties worden onderhouden (zie ook diverse kaders in dit verslag). TBI-ondernemingen opereren zowel zelfstandig als gezamenlijk via (onderlinge) samenwerkingsverbanden en zijn met name op de Nederlandse markt actief. De ondernemingen delen kennis, benutten adequaat hun capaciteit en richten zich op het integraal ontwerpen, realiseren en onderhouden van een duurzame woon-, werk- en leefomgeving (zie pagina 9 Proces van waardecreatie). TBI is een besloten vennootschap met een volledig structuurregime en kenmerkt zich door zijn aandeelhoudersstructuur met de Stichting TBI als enig aandeelhouder. Trends De veranderingen binnen onze maatschappelijke domeinen zijn groot. De maatschappelijke en ruimtelijke opgaven binnen Nederland veranderen continu. TBI ziet daarbij vier grote trends: 1 In demografi sch opzicht zien we toenemende verstedelijking, individualisering, vergrijzing en krapte op de arbeidsmarkt. 2 Technologie maakt een waaier aan nieuwe ontwikkelingen mogelijk, via duurzame energie en alternatieve materialen maar ook door informatie- en communicatietechnologie. 3 Vernieuwing wordt in toenemende mate getoetst aan sociale waarden als leefbaarheid, veiligheid, ruimtelijke kwaliteit en transparantie. 4 Toenemende schaarste aan grondstoffen, wat ook doorwerkt in (inter)nationale wet- en regelgeving. In plaats van kwantitatieve groei ontwikkelt zich thans een nieuwe balans, waarin duurzaam ondernemerschap een randvoorwaarde is. Dit vormt de context voor moderne ondernemingen, die een wezenlijke bijdrage willen leveren aan verbetering van de kwaliteit van leven. 7

6 > Over TBI Strategie De strategie van TBI is erop gericht om met behoud van de decentrale concernstructuur (onder nemerschap aan de basis) ook de schaalvoordelen van een groot concern te benutten. Daarbij is duurzaam ondernemerschap het onderliggend leidend principe. Duurzaam ondernemerschap als leidend principe laat zich vertalen in vier belangrijke pijlers (zie de figuur hiernaast). Doelstellingen De Raad van Bestuur stelde december 2012 de Strategische Agenda vast met daarin de volgende strategische doelstellingen: TBI wil zijn huidige top-marktpositie binnen de techniek- en bouwsector handhaven en zo mogelijk verbeteren. TBI streeft naar een rendement passend bij het risico profi el van de portfolio. TBI-ondernemingen voeren alleen projecten uit die passen bij de aanwezige kennis en kunde. Projecten realiseren we veilig, duurzaam en kosteneffectief. TBI streeft fi nanciële soliditeit na. Op die manier geven we onze stakeholders zekerheid over de continuïteit van onze ondernemingen op de korte en lange termijn. Bij fi nanciële soliditeit horen robuuste ratio s (rendement, solvabiliteit en liquiditeit) in combinatie met de zekerheid van een langjarige bankfaciliteit. Positie in de keten TBI-ondernemingen zijn belangrijke schakels in de waardeketens van Techniek, Bouw en Infra. Ze kunnen, afhankelijk van het project, betrokken zijn van ontwik keling tot en met onderhoud en exploitatie. Dankzij een groeiend aantal integrale projecten zijn TBI-ondernemingen in toenemende mate gedurende de (hele) levensduur bij het werk betrokken. Waardeketen Ontwikkeling Ontwerp Leveranciers Realisatie Onderhoud Zelfstandigheid in gebondenheid (decentrale concernstructuur) Maatschappelijk bewustzijn (maatschappelijke toegevoegde waarde) TBI-ondernemingen hebben, afhankelijk van hun positie en de fase waarin het project zich bevindt, op verschillende manieren invloed op de keten. Deze projectcyclus bestaat ruwweg uit vier fases en mogelijkheden tot beïnvloeding: ontwikkelfase: vertaling van wensen van opdrachtgevers of gebruikers in een programma van eisen; ontwerpfase: integraal ontwerpen van objecten en/of installaties; realisatiefase: inkoop van (bouw)materialen, productie/ realisatie en bouwlogistiek; onderhouds- en exploitatiefase: via de kwaliteit van onderhoud en onderhoudsprogramma s en realisatie van onderhoud (inkoop, uitvoeringswijze en bouwlogistiek). Duurzaam ondernemerschap Grondstofwinning Opdrachtgevers Samenwerking (duurzame integrale oplossingen) Werkgeverschap (veilig werken en opleiden) Gebruikers Proces van waardecreatie Acto Alfen Croon Eekels ERA Contour Fri-Jado Groothuis Wonen Hazenberg HEVO J.P. van Eesteren Koopmans MDB Mobilis Synchroon Voorbij Funderingstechniek Voorbij Prefab Beton Wolter & Dros WTH Legenda Projectontwikkeling / -management Engineering / realisatie Woningbouw Utiliteitsbouw Infrastructuur Industrie Door de verschillende posities in de keten verschillen de verdienmodellen van de TBI-ondernemingen. Binnen de vier onderdelen van de projectcyclus onderscheiden we drie soorten verdienmodellen: Projectontwikkeling/-management: projecten in eigen beheer, waarbij TBI vaak risicodragend participeert en projecten van A tot Z ontwikkelt en/of managet; van acquisitie en conceptontwikkeling tot en met verkoop. Gegeven de positie is de continue balans tussen kostenbeheersing en waardecreatie essentieel. Twee voorbeelden: realisatie van studentenwoningen in oude klooster Mariënbosch (Synchroon) en ontwerp tot en met exploitatie van het Lyceum Schravenlant (HEVO). Aannemen/productie: realiseren van projecten en/of producten tegen een vooraf overeengekomen prijs. De mate van ontwerpvrijheid is afhankelijk van de uitvraag. Gegeven het contract en de overeengekomen prijs zijn de sturing op contracteisen en Onderhoud / maintenance Marine en offshore kostenbeheersing essentieel. Twee voorbeelden: bouw van het stadhuis van Almelo (Koopmans), elektrische scheepsinstallaties op Alice MS (Eekels), zie ook pagina 31. Onderhoud/dienstverlening: projecten gericht op instandhouding van objecten en installaties, vaak met een langere looptijd. Contractvormen variëren van vaste betaling per gewerkte tijdseenheid tot betaling op basis van prestaties (exploitatiecontracten). Twee voorbeelden: onderhoud vastgoed van de gemeente Groningen (Wolter & Dros, Croon) en dertigjarig onderhoud van de tweede Coentunnel (Mobilis, Croon). Om maximale toegevoegde waarde te kunnen leveren, werken TBI-ondernemingen in toenemende mate ook samen. TBI-ondernemingen hanteren hierbij diverse hulpmiddelen, zoals BIM, System Engineering en LEAN. 8 9

7 2 Duurzaam ondernemerschap Huis op orde Vijf centrale principes Vier focusthema s Operationeel kader TBI heeft de ambitie een toonaan gevende speler op het gebied van duurzaam ondernemen te worden. Daarom is duurzaam ondernemerschap het leidende principe achter onze algemene strategie. De keuze voor duurzaam ondernemen is gebaseerd op een drietal overtuigingen: 1 De wereld verandert in hoog tempo: de marktvragen veranderen, de nieuwe realiteit is een omslag van volumegroei naar duurzame vooruitgang met nieuwe integrale en duurzame oplossingen. 2 Het is een inspiratiebron voor innovatie: het helpt ons te besparen op bestaande kosten en anders tegen bestaande activiteiten aan te kijken. 3 Het past bij TBI: met zijn concernstructuur is de onderneming op de lange termijn gericht en is van oudsher een maatschappelijk georiënteerd bedrijf dat investeert in zijn medewerkers. Onze huidige positie TBI heeft sinds 2011 expliciet gewerkt aan het huis op orde brengen op het gebied van duurzaam ondernemen. In 2013 zijn belangrijke stappen voorwaarts gezet om duurzaam ondernemen een integraal onderdeel te maken van de bedrijfsvoering. TBI beschikt anno 2013 onder andere over: een duurzaamheidsstrategie: vastgelegd in het Meer jarenplan Duurzaam Ondernemen en een dekkend raamwerk van KPI s voor alle materiële thema s (zie bijlage 3); een operationeel kader: actieplannen op het gebied van duurzaamheid zijn een integraal onderdeel van de operationele plannen van TBI-ondernemingen en een goed functionerende organisatiestructuur (zie ook de paragraaf Organisatie en sturing pagina 16); communicatie en rapportage: verificatie van het TBI Duurzaamheidsverslag 2013 (GRI 4.0), interne kwartaalrapportages en een actuele website. Een overzicht van doelen en resultaten over 2013 is te vinden in bijlage 1. Hiermee is de fase van het huis op orde brengen afgerond. Voor 2014 zal TBI hierop voortbouwen en de stap maken naar de volgende fase: duurzame waardecreatie. Hiervoor zien we de volgende uitdagingen: implementatie van duurzaamheid in onze projecten en contacten met klanten en leveranciers (dialoog, tevredenheidsonderzoek, inschrijvingen en projectrealisatie); inzichtelijk maken van de maatschappelijke waarde van onze activiteiten; hiervoor zullen we onder andere de toepassing van true value en circulaire economie nader bekijken. Niveau 1 vanaf 2011 Huis op orde & daadkracht Niveau 2 vanaf 2015 Waardecreatie & groei Toonaangevend Niveau 3 vanaf

8 > Duurzaam ondernemerschap Vijf centrale principes Onze grondhouding jegens duurzaam ondernemen hebben we vertaald in vijf centrale onze eigen impact en footprint én die van 2 Wij werken hard aan het reduceren van principes bedoeld voor onze medewerkers. onze opdrachtgevers. Hiervoor werken Daarbij wil TBI met deze principes duidelijk we continu aan optimalisatie van transport, maken wat onze stakeholders op het gebied bouw- en installatieprocessen, gebruik van van duurzaam ondernemen mogen verwachten van TBI. ment (zie ook thema s Energie & CO2, (bouw)materialen en omgevingsmanage- 1 TBI ziet duurzaam ondernemen als een Duurzame keten en Omgevingsbewustzijn, gezamenlijke verantwoordelijkheid. pagina 18). Maatschappelijke vraagstukken vragen 3 Wij stellen de veiligheid van onze medewerkers alsook die van onze partners en de participatie van verschillende partijen. Daarom zoeken we actief de dialoog en omgeving waarin wij werkzaam zijn voorop. samenwerking met onze medewerkers, Veilig werken voor iedereen; overal en altijd opdrachtgevers, partners, leveranciers en (zie ook thema Veiligheid & gezondheid, de maatschappij (zie ook hoofdstuk 5 pagina 19). Stakeholder management, pagina 41). Opgave is gezamenlijke verantwoordelijkheid 1 4 TBI gaat proactief het gesprek aan met opdrachtgevers over de meest duurzame oplossing. Dit vraagt een proactieve en klantgerichte houding van onze medewerkers. We zien co-creatie daarbij als een belangrijke vorm (zie ook Stakeholder management, pagina 41). 5 Wij werken samen aan innovaties om onze klanten integrale en duurzame oplossingen te bieden (zie ook thema s Duurzame innovatie (pagina 28) en Opleiding & ontwikkeling (pagina 34). 2 Reduceren footprint is onze inzet Onze ambitie 90% NL-bevolking woont in stad; belang fysieke + sociale veiligheid stijgt Het is onze ambitie om als concern in 2020 toonaangevend te zijn in onze sector als het gaat over duurzaam ondernemen. Daarvoor willen we het positieve verschil maken op maatschappelijk relevante thema s in onze leefomgeving: denk aan energie-efficiëntie, veiligheid, bouwlogistiek en afval. TBI ziet het als groot concern ook als zijn verantwoordelijkheid om een substantiële bijdrage te leveren aan de maatschappelijke opgaven in de markten waarin wij opereren. 100% integriteit 1 mensen Kwaliteit Continu opleiden en ontwikkelen 25% verkeer = bouwverkeer Vergroten betrokkenheid medewerkers 40% totale energieverbruik bouwgerelateerd; 40% CO 2 -uitstoot bouwgerelateerd 16% kantoren staat leeg 6,4% percentage ongevallen met verzuim in de bouw: hoogste percentage van alle sectoren 11% totale CO 2 -uitstoot via bouwmaterialenproductie Omgevingsanalyse Als gevolg van maatschappelijke trends (zie pagina 7) zien we veranderingen in alle markten waarin TBI actief is. Vanuit duurzaamheidsperspectief ziet TBI samen met de leden van de Inspiration Board (zie pagina 45) de volgende relevante ontwikke lingen: We zien het aandeel van geïntegreerde contracten stijgen (DB(F)MO). Dit biedt TBI mogelijkheden om integraal te ontwerpen en Life-Cycle-Costs (LCC) te optimaliseren. In uitvragen van klanten is duurzaamheid steeds vaker onderdeel van de beoordeling. We zien dit vooral toenemen bij opdrachtgevers in de utiliteitsbouw en industrie. In de woningbouw komt de eindgebruiker steeds vaker centraal te staan. Dit vraagt co-creatie en levensduurdenken. 30% afvalproductie = bouwmaterialenproductie Veiligheid Proactief in staat voorop: gesprek gaan overal, altijd met klanten Samen werken aan innovatie en ontwikkeling maatschappij aan Bijdrage Verhogen economische waarde Duurzame veiligheid Anticiperen op 4 Duurzame Duurzame regelgeving 2 innovaties keten Betrokken bij maatschappij Energie en CO 2 Vergroten omgevingsbewustzijn 3 Optimaliseren werkwijze Tien thema s Uit de materialiteitsanalyse van TBI (zie pagina 14) volgen tien relevante thema s verdeeld over de drie aspecten van duurzaam ondernemen: kwaliteit mensen (people), optimaliseren werkwijze (planet) en bijdrage aan de maatschappij (profit). Met het vaststellen van het Meerjarenplan Duurzaam Ondernemen is daarbij gekozen voor een viertal focusthema s

9 > Duurzaam ondernemerschap Materialiteitsanalyse Casus > Samen steeds slimmer bouwen en renoveren Met de opstart van duurzaam ondernemen binnen TBI is in 2011 een benchmark gedaan naar duurzaamheidsthema s en -prestaties van collega-(bouw)ondernemingen. Vervolgens zijn de belangrijkste stakeholder(groepen) van TBI en zijn ondernemingen geïdentificeerd op basis van een inventarisatie door de leden in de stuurgroep duurzaamheid en is een stakeholderanalyse uitgevoerd. Op basis van de benchmark en de stakeholderanalyse heeft TBI in samenwerking met KPMG een materialiteitsanalyse uitgevoerd. Hierbij zijn alle stakeholders via een desk research beschouwd en gescoord op voor hen relevante duurzaamheidsthema s. Dat resulteerde in eerste instantie in acht prioritaire thema s. Op basis van een interne discussie in de stuurgroep duurzaamheid is besloten daar nog drie thema s aan toe te voegen waarmee in totaal elf duurzaamheidsthema s zijn gekozen. Hiervoor zijn vervolgens specifi eke doelstellingen geformuleerd waarover in het TBI Duurzaamheidsverslag 2011 is gerapporteerd. Vooral relevant is datgene wat TBI maakt, het eigen proces is minder belangrijk. Anonieme bron uit stakeholderenquête Meer zichtbaar maken wat TBI kan betekenen voor een meer duurzame samenleving. Anonieme bron uit stakeholderenquête Verificatie (enquête) Identificatie (benchmark en stakeholder) Validatie (vaststelling) In 2012 heeft TBI een verdiepingsslag gemaakt in zijn strategie op het gebied van duurzaam ondernemen. Daarbij zijn vier van de elf thema s bestempeld als focusthema s: thema s waarvoor TBI tot 2015 extra ambitieus zal zijn en extra daadkracht zal tonen. De keuze voor de focusthema s is gebaseerd op onze eigen mogelijkheden om het positieve verschil te maken en onze eigen inschatting van de maatschappelijke urgentie. Daarnaast is vanwege de werkbaarheid besloten de thema s materialen & grondstoffen en duurzame toeleveringsketen samen te voegen tot één thema: duurzame keten. Het raamwerk is onderdeel van het Meerjarenplan Duurzaam Ondernemen , dat in het voorjaar 2013 werd vastgesteld door de Raad van Bestuur van TBI. Ter verifi catie van de materiële thema s heeft TBI in 2013 een enquête over duurzaam ondernemen gehouden onder circa honderd stakeholders. De inventarisatie van actuele en relevante stakeholders is gedaan door de afzonderlijke directies van de TBI-ondernemingen. De resultaten bevestigen dat de vier gekozen focusthema s ook daadwerkelijk de meeste prioriteit hebben volgens onze stakeholders (zie kader pagina 43 stakeholder enquête). Prioritering (materialiteitsanalyse en focus) We moeten focus aanbrengen, zeker binnen de huidige marktomstandigheden. Marco Peppel, directeur engineering J.P. van Eesteren Met de vaststelling van het Meerjarenplan Duurzaam Ondernemen hebben we een stevige operationele basis gelegd. Daan Sperling, voorzitter van de Raad van Bestuur van TBI Koopmans Bouwgroep werkt al jaren samen met woningcorporatie Domijn aan duurzame huisvesting in Enschede en omstreken. De manier van samenwerken en bouwen is de laatste tien jaar echter sterk veranderd. Dit is mede ingegeven door de kritischer houding van (toekomstige) bewoners. Samenwerking tussen bouwer en corporatie is intensiever geworden om de toenemende complexiteit van projecten het hoofd te bieden. Huurder steeds meer centraal Huurders hebben de afgelopen jaren steeds meer invloed op bouwplannen en -werkzaamheden, ze willen onder andere zo min mogelijk overlast. Tegenwoordig is de uitdaging om individuele maatoplossingen op een structurele manier aan te pakken zodat de schaalvoordelen wel behouden blijven. De afstemming en communicatie met bewoners zijn daardoor tegenwoordig belangrijke gezamenlijke speerpunten. Oude en nieuwe geldstromen Financiering van grootonderhoudprojecten is een toenemend probleem in deze tijd. Kapitaal is schaars en corporaties kunnen de huurlasten daarvoor niet zomaar verhogen. Deze worden doorgaans via levensduurverlenging terugverdiend. De energieleverende woningen in Overdinkel zijn een mooi voorbeeld van een creatieve oplossing Door eerst out of the box te denken kom je tot nieuwe vormen van samenwerking maar hiervoor moet de basis wel goed zijn. Pascal ten Berge, projectleider bij Domijn In 2000 werd gebouwd met een EPC van 1,0, nu met een EPC van 0,16 (energieleverend). Robert Kuipers, commercieel directeur Koopmans Bouwgroep voor de fi nanciering van duurzame nieuwbouw. De dakconstructie met geïntegreerde PV-panelen is gefi nancierd door en eigendom van Raedthuys Groep. Zo blijven Domijn, Koopmans en dochter Groothuis Wonen zoeken naar nieuwe vormen van samenwerking in de bouwketen. Koopmans en Domijn werkten onder andere eerder samen aan het duurzaam renoveren van woningen (van energielabel F naar -label A) in de wijk Wesselerbrink in Enschede. Koopmans bouwde eerder zeer duurzame woningen in het Columbuskwartier in Almere. Groothuis Wonen zal begin 2014 starten met de bouw van energieleverende woningen voor de Woningstichting Tubbergen. Ook ERA Contour werkt van oudsher intensief samen met woningcorporaties. ERA Contour realiseerde 34 energieneutrale woningen (De Bongerd) voor Stadlander in Bergen op Zoom en samen ontwikkelden ze de innovatierenovatiewinkel voor koop van huurwoningen, REIMARKT

10 > Duurzaam ondernemerschap Operationeel kader duurzaam ondernemen TBI hanteert een decentrale concernstructuur met als motto zelfstandigheid in gebondenheid. Het ondernemerschap is daarbij zo laag mogelijk in de organisatie verankerd, de mate van sturing vanuit TBI is derhalve beperkt. Desondanks is TBI erin geslaagd om effectief operationeel kader te creëren. Daarbij zijn echter twee belangrijke kanttekeningen te maken. Ten eerste vragen de verschillende markten waarin de TBI-ondernemingen opereren om een specifi eke invulling van het begrip duurzaamheid. Zo wordt duurzaamheid mede door opdrachtgevers binnen de woningbouw anders ingevuld dan in de markt van industrie, marine en offshore (nadruk op veiligheid). Ten tweede bestaan er tussen de TBI-ondernemingen ook verschillen in de ervaring met en grondhouding jegens duurzaam ondernemen. In algemeenheid zien we daarbij dat TBI-ondernemingen die projectontwikkeling en ontwerpactiviteiten doen, proactiever zijn op het gebied van duurzaam ondernemen. Het operationeel kader van TBI op het gebied van duurzaam ondernemen bestaat uit de volgende twee pijlers. Concernniveau Op concernniveau is het Meerjarenplan Duurzaam Ondernemen leidend. In dit plan zijn acties en inhoudelijke KPI s vastgelegd en hierin is ook de keuze gemaakt voor de vier focusthema s waarvoor tot 2015 extra ambitieuze doelstellingen liggen. Het meerjarenplan is het operationeel kader van de directie CR, de stuurgroep duurzaamheid en de Raad van Bestuur van TBI. Ter ondersteuning bestaan op concernniveau diverse werkgroepen voor specifieke thema s, zoals de werkgroep Veiligheid, werkgroep CO2-reductie en Duurzaam Inkopen. De eindverantwoordelijkheid voor duurzaam ondernemen berust bij de voorzitter van de Raad van Bestuur van TBI. Hij is tevens verantwoordelijk voor de samenhang tussen het Meerjarenplan Duurzaam Ondernemen en de Strategische Agenda en de doorvertaling in de Operationele plannen (zie pijler 2). De Raad van Commissarissen bewaakt het ambitie niveau en ziet toe op de voortgang. De CR-directie adviseert de Raad van Bestuur over de invulling van het beleid en wordt daarbij ondersteund door de Stuurgroep Duurzaamheid. Operationele inbedding De operationele inbedding van duurzaam onder nemen in de bedrijfsvoering van de individuele TBI-ondernemingen vindt plaats via het Actieplan Duurzaam Ondernemen als onderdeel van het Operationeel Plan. In de actieplannen vertalen de TBI-ondernemingen de ambities en doelstellingen uit het Meerjarenplan Duurzaam Ondernemen naar hun eigen organisatie en markt. De nadruk ligt daarbij op de vier focusthema s en daarnaast kunnen eigen inhoudelijke accenten worden gelegd. N.B. De invulling van de actieplannen (inhoud en ambitie) wordt daarbij afgestemd met de directie CR. De directies van de TBI-ondernemingen zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van het Actieplan Duurzaam Ondernemen, als onderdeel van hun Operationeel Plan. TBI-ondernemingen rapporteren daarbij ieder kwartaal over enkele generieke KPI s. De Raad van Bestuur van TBI bespreekt de resultaten met de directies tijdens kwartaalbijeenkomsten. Daarnaast ziet de CR-directie specifiek toe op de voortgang ten aanzien van de actieplannen. Voor de uitvoering van het actieplan beschikken veel TBI-ondernemingen over een werkgroep of duurzaamheidsteam. Het figuur hiernaast toont hoe de organisatie is ingericht waarbij onderscheid wordt gemaakt in strategie- en beleidsvorming (1), implementatie en uitvoering (2) en monitoring en rapportage (3). Directie Corporate Responsibility Adviseert de Raad van Bestuur over de invulling van het duurzaam ondernemen beleid. Stuurgroep Duurzaamheid mede beleidsbepalend en klankbord voor de directie Corporate Responsibility. Raad van Bestuur Eindverantwoordelijk voor het duurzaam ondernemen en samenhang met de strategische agenda. Strategie- en beleidsvorming rapportage Implementatie en uitvoering Raad van Commissarissen Ziet toe op voortgang en bewaakt ambitieniveau van de duurzaam ondernemen strategie. Monitoring en Directie Corporate Responsibility Directies Ondersteunen TBI-ondernemingen en faciliteren Verantwoordelijk TBI-ondernemingen voor het opstellen plus sturen op Duurzaamheidsen uitvoeren van prestaties en coördinatoren Werkgroepen het jaarlijkse doelstellingen. TBI-ondernemingen Ondersteunen actieplan. Ondersteunen ondernemingen bij uitvoering op specifieke actieplan duurzaam onderwerpen. ondernemen van de ondernemingen. Directies TBI-ondernemingen Rapporteren en leggen verantwoording af aan de Raad van Commissarissen. (Financial) Controllers TBI-ondernemingen valideren en rapporteren duurzaamheidsdata. Duurzaamheidscoördinatoren TBI-ondernemingen Verzamelen, consolideren en verifiëren duurzaamheidsdata

11 3 Voortgang op onze focusthema s Focus is essentieel gegeven de marktomstandigheden Veiligheid & gezondheid De Nederlandse bouwsector kent het hoogste aantal ongevallen met verzuim (6,4 procent). Daarom is meer veiligheid in bouw en techniek een must. Het aantal incidenten en ongevallen moet structureel omlaag, elk is er één te veel. De impact voor slachtoffers, familie, collega s en organisatie is te groot om de harde feiten te negeren. We moeten daar structureel van leren. We nemen als TBI geen genoegen met de scores in de afgelopen periode, we willen blijvend veiliger gaan werken, blijvend verbeteren. Overal en altijd. 16% 11% kantoren totale CO 2-uitstoot staat leeg via bouwmaterialenproductie 25% verkeer = bouwverkeer 90% 40% 6,4% 30% NL-bevolking totale energieverbruik percentage ongevallen afvalproductie = woont in stad; bouwgerelateerd; met verzuim in de bouw: bouwmaterialen- belang fysieke + 40% CO 2-uitstoot hoogste percentage productie sociale veiligheid stijgt bouwgerelateerd van alle sectoren Onze ambitie Het is de ambitie van TBI om bekend te staan als een bedrijf dat veiligheid in de genen heeft. Ons streven is dan ook om veilig werken en een gezonde werkomgeving te verankeren in onze bedrijfscultuur. We streven daarom dan ook naar nul ongevallen. Daarvoor blijft TBI haar veiligheidscultuur versterken en beter stuurbaar maken. Resultaten en ontwikkelingen 2013 Het aantal arbeidsongevallen met verzuim is significant gedaald ten opzichte van voorgaande jaren. Hierdoor daalde ook onze ongevallenratio (IF TBI) naar 6,0. De daling wordt voor een deel verklaard door de toe genomen aandacht voor veiligheid, onder andere door de TBI-veiligheids richtlijn en prestatieregelingen met directieleden. Het ziekteverzuim daalde naar 4,2 procent. IF 6,0 ( 30%) KPI Arbeidsongevallen KPI Injury Frequency Rate Wagenpark 134 CO 2 /km ( 5%) Duurzaam hout 85% Aantal met verzuim Arbeidsongevallen met verzuim per miljoen gewerkte uren , ,0 Succesvolle TBI Innovatieprijs Doelstelling Doelstelling ,5 KPI Ziekteverzuim i Ziekteverzuim (in %) Ziekteverzuim als gevolg van ongeval (in %) Resultaat Doelstelling Het betreft het totaal t aantal arbeidsongevallen van (in)directe medewerkers en inleners. Ongevallen hebben daarbij tot minimaal één dag verzuim geleid. Een toelichting op de gehanteerde scopes en rekenmethodes is te vinden in bijlage 3. 4,6 4,7 4,2 < 4,0 2,1 1,7 1,

12 > Veiligheid & gezondheid TBI-veiligheidsrichtlijn Het belangrijkste onderdeel van het Veiligheidsactieplan was de ontwikkeling en vaststelling van de TBI-richtlijn voor het managen van veiligheid. Deze concernbrede richtlijn is medio 2013 vastgesteld door de Raad van Bestuur van TBI en is door alle TBI-ondernemingen onderschreven. In de tweede helft van 2013 is de veiligheidsrichtlijn gepresenteerd aan de Centrale Ondernemingsraad, de Raad van Commissarissen en aan de directies en managementteams van de afzonderlijke TBI-ondernemingen. Dit vormde het startpunt voor de implementatie van de veiligheidsrichtlijn binnen de ondernemingen. Een interne werkgroep startte in de tweede helft van 2013 de ontwikkeling van een bedrijfseigen auditsysteem. Hierbij wordt gewerkt vanuit de basisgedachte van Hearts & Minds, waarin met name wordt ingezoomd op de veiligheidscultuur en het veiligheidsgedrag binnen de organisatie. Het resultaat van deze toetsing wordt gerapporteerd op een cultuurladder, waarbij duidelijk wordt hoe de TBI-onderneming heeft gepresteerd, waar de verbetermogelijkheden liggen en/of waar kennis kan worden gedeeld. vloerverwarmings- en koelingssystemen en heeft passende maatregelen genomen. J.P. van Eesteren geeft duidelijke instructie en voorlichting over de gevaren van kwartsstof door middel van toolboxmeetings en postercampagnes. Hazenberg hield een themabijeenkomst voor uitvoerders en voorlieden met ondersteuning van externe specialisten die praktische voorbeelden toonden van stofvrij werken met kwartsstof. Mobilis bereidde zich voor op een positie op de in 2013 gelanceerde veiligheidsladder van ProRail. Onze agenda Veiligheid blijft een vast agendapunt tijdens bestuurs- en directie-overleggen. Daarnaast blijft ook de prestatieregeling voor directievoorzitters in 2014 bestaan. In het eerste kwartaal van 2014 zal het auditsysteem voor de TBI-veiligheidsrichtlijn gereed zijn. Medio 2014 wordt gestart met het uitvoeren van audits. In 2015 zal de TBI-veiligheidsrichtlijn volledig operationeel zijn. TBI-richtlijn voor het managen van veiligheid Injury Frequency (IF) Rate per segment Doel 2015 Techniek 9,1 7,9 4,1 < 8 Bouw 8,8 9,3 10,2 < 8 Infra 15,8 12,3 12,3 < 8 TBI 9,4 8,5 6,0 < 8 Ziekteverzuim per segment Doel 2015 Techniek 4,8% 4,8% 4,2% < 4% Bouw 4,3% 4,6% 4,4% < 4% Infra 3,8% 4,4% 3,3% < 4% TBI 4,6% 4,7% 4,2% < 4% Innovatie > Bewuste Bouwers Het helpt vooral om de communicatie met de directe omgeving beter te regelen en daar hebben we ook voordeel van. André Meulenkamp, BREEAM-expert van het stadhuis Almelo Arbeidsomstandigheden TBI heeft na het ontvangen van een boete van de Inspectie SZW aanvullende maatregelen getroffen voor stofvrij werken. De TBI-bouwondernemingen J.P. van Eesteren en Hazenberg hebben geïnvesteerd in apparatuur en gereedschap met stofafzuiging. De uitvoerders en onderaannemers van deze bouwonder nemingen hebben een aanschrijving gekregen met de mededeling dat op projecten gereedschap hoort te worden gebruikt dat geschikt is voor materialen waarbij kwartsstof vrijkomt. Daarnaast is stofvrij werken expliciet geagendeerd tijdens het TBI-KAM-overleg waarin ook best practices van MDB, J.P. van Eesteren en WTH zijn gedeeld. Specifieke activiteiten door TBI-ondernemingen TBI en zijn ondernemingen zijn mede-initiatiefnemer en ondertekenaar van de Governance Code Veiligheid in de Bouw. WTH liet onafhankelijk onderzoek doen naar de hoeveelheid kwartsstof tijdens het montageproces van De TBI-veiligheidsrichtlijn beschrijft de gezamenlijke ambities en aanpak met veel aanknopingspunten voor een up-to-date en effectief veiligheidsbeleid in de praktijk. Een aanpak die zich effectief laat integreren in de totale managementsystemen omdat deze qua opzet en structuur geheel aansluiten op de reeds bestaande systemen van ISO en OHSAS. Ook is de richtlijn vergeleken met cultuurmetingen, zoals Hearts & Minds en de Safety Awareness Survey (SAS) van Det Norske Veritas. De TBI-ondernemingen werken hun eigen veiligheidsbeleid verder uit op basis van de TBI-veiligheidsrichtlijn. De richtlijn is daarmee een stimulans voor en een dringende oproep aan alle TBI-ondernemingen om het veiligheidsbeleid naar een professioneel, eigentijds en hoger plan te brengen. Sinds juli 2013 worden grote bouwprojecten van TBI-bouwondernemingen standaard aangemeld bij de Bewuste Bouwers. In totaal werden in bouwplaatsen aangemeld. De bouwcombinatie van de Sluiskiltunnel (BAM-Mobilis-Croon) behaalde de hoogste score tot nu toe sinds het bestaan van de stichting (2009). Bewuste Bouwers is een gedragscode waarbij extra aandacht is voor vijf aspecten: proactieve communicatie met de omgeving, verbeterde veiligheid, impact op het milieu (energiebesparing en afvalscheiding), sociale gedragsregels en een schone en op geruimde bouwplaats. Bouwplaatsen van TBI-onder nemingen zijn verzorgd en er is veel aandacht voor veiligheid. De medewerkers zijn enthousiast en betrokken bij de projecten. Margo Dierick, directeur Bewuste Bouwers 20 21

13 25% verkeer = bouwverkeer 16% kantoren staat leeg 11% totale CO 2-uitstoot via bouwmaterialenproductie Energie & CO 2 90% NL-bevolking woont in stad; belang fysieke + sociale veiligheid stijgt 40% totale energieverbruik bouwgerelateerd; 40% CO 2-uitstoot bouwgerelateerd 6,4% percentage ongevallen met verzuim in de bouw: hoogste percentage van alle sectoren 30% afvalproductie = bouwmaterialenproductie De gebouwde omgeving in Nederland is in haar totale levenscyclus verantwoordelijk voor circa 40 procent van het totale energiegebruik en CO 2 -uitstoot. Daarnaast is circa 25 procent van het verkeer aan de bouw gerelateerd. Naast de morele plicht ziet TBI ook het belang van een lager energieverbruik vanuit economisch en marktperspectief. KPI Relatief energieverbruik (scope 1 en 2) KPI Relatieve CO 2 -emissie (scope 1 en 2) Gigajoule (GJ) per miljoen euro bedrijfsopbrengsten Doelstelling % t.o.v Onze ambitie TBI heeft als doel in 2015 de CO2-uitstoot met 20 procent ten opzichte van het basisjaar 2011 verminderd te hebben. Dit betekent ook voor ons wagenpark in 2015 gemiddeld 20 procent minder CO2-uitstoot per gereden kilometer. Daarnaast wil TBI het totale energieverbruik in 2015 met 8 procent ten opzichte van het basisjaar 2011 hebben teruggebracht. Resultaten en ontwikkelingen 2013 Afgezet tegen de bedrijfsopbrengst heeft TBI over 2013 ruim 20 procent meer energie verbruikt ten opzichte van De stijging van het relatieve energieverbruik wordt verklaard door een significant lagere omzet ( 18 procent) gecombineerd met een significante stijging van energiegebruik in enkele projecten. Het absolute energieverbruik (GJ) en CO2-emissies (ton) bleven relatief constant. Ton CO2 per miljoen euro bedrijfs opbrengsten , , ,8 Doelstelling ,1 20% t.o.v De emissies van het wagenpark blijven dalen als gevolg van instroom van een toenemend aandeel energiezuinige personenvoertuigen (geel kenteken) alsmede bedrijfswagens (grijs kenteken). Daarnaast is het wagenpark van TBI mede als gevolg van de reorganisaties afgeslankt. Alle TBI-ondernemingen maakten ook in 2013 voor vestigingen en projecten gebruik van groene stroom, uitgezonderd de onlangs geacquireerde ondernemingen Groothuis Wonen en Timmermans. In 2013 hebben alle TBI-ondernemingen hun positie op de CO 2-prestatieladder behouden (zie voor een compleet overzicht bijlage 2). De implementatie van een uniform online dataregistratiesysteem (DOMI) met een specifi eke module voor energie en CO2 is succesvol verlopen. Het systeem helpt TBI sneller en met kleinere kans op fouten te rapporteren over energieverbruik. Daarbij ondersteunt het TBI-ondernemingen in hun rapportage en audit voor de CO2-prestatieladder. Specifieke activiteiten Binnen de TBI-ondernemingen zijn diverse specifieke maatregelen genomen, gericht op reductie van energie of gebruik van duurzame energie: Mobilis testte een prototype van een hybride aggregaat van Bredenoord (ESaver, 30 kva) bij de bouw van een nieuw ecoduct. Mobilis is voornemens dit type aggregaten in de loop van 2014 standaard toe te passen in werken. Aantal ingestroomde personenvoertuigen per CO 2 -emissiecategorie (g CO2/km) Aantal ingestroomde bedrijfswagens per CO 2 -emissiecategorie (g CO2/km) Diensten voor energiebesparing of duurzame energie (scope 3) < > 180 < > 190 KPI Opbouw leasewagenpark Gemiddelde CO2-emissie per auto per km (g CO2/km) Doelstelling % t.o.v TBI rapporteert conform de richtlijnen van de CO 2-prestatieladder over het energiegebruik en de CO2-uitstoot verdeeld over scope 1 en 2. Een toelichting op de gehanteerde scopes en rekenmethodes is te vinden in bijlage 3. TBI-ondernemingen leveren een breed scala van specifieke diensten die gericht zijn op energiebesparing en/of duurzame energieproductie. Enkele voorbeelden: ERA Contour, Koopmans en Groothuis bouwden in 2013 in totaal 38 energie-0- woningen. In 2014 worden meer van dit type woningen gebouwd (zie kader relatie Koopmans Domijn op pagina 15). Wolter & Dros lanceerde WKO Garant, gericht op optimalisatie van het rendement van bestaande WKO-installaties op basis van een prestatiecontract. In 2013 had Wolter & Dros zes WKO-installaties in beheer (zie kader WKO Garant op pagina 24). Fri-Jado produceert koelinstallaties standaard op basis van duurzame koudemiddelen, zoals CO 2, in plaats van chemische koelmiddelen, zoals R404A (een sterk broeikasgas). Door ook warmteterugwinning en glasdeuren toe te passen zijn installaties meer dan 50 procent energie-efficiënter geworden. Hiervoor organiseerde Fri-Jado in 2013 ook weer een Green Retailersymposium (zie pagina 43, Stakeholdermanagement). Eekels bouwt elektrotechnologische installaties op schepen waardoor ze steeds minder brandstof verbruiken (zie pagina 31, relatie Eekels Royal Wagenborg)

14 25% verkeer = bouwverkeer 16% kantoren staat leeg 11% totale CO 2-uitstoot via bouwmaterialenproductie > Energie & CO 2 Duurzame keten 90% NL-bevolking woont in stad; belang fysieke + sociale veiligheid stijgt 40% totale energieverbruik bouwgerelateerd; 40% CO 2-uitstoot bouwgerelateerd 6,4% percentage ongevallen met verzuim in de bouw: hoogste percentage van alle sectoren 30% afvalproductie = bouwmaterialenproductie MDB (materieeldienst) investeerde in een houtpelletgestookte cv-installatie. In 2013 heeft deze installatie geleid tot lagere stookkosten en CO 2-reductie op de bouwplaats van de Markthal te Rotterdam. MDB heeft met dit type installatie de mogelijkheid de accommodaties op duurzame bouwplaatsen (BREEAM) te verwarmen. Croon initieerde een gezamenlijk onderzoeksproject (ZeroWatt), gericht op minimaliseren van vermogensuitwisseling tussen een gebouw en het elektriciteitsnet. De Croon-vestiging in Den Haag werd gebruikt als onderzoeksobject (zie ook kadertekst over ZeroWatt, pagina 39). Onze agenda Binnen het raamcontract van TBI met Athlon Carlease worden jaarlijks de normen voor CO2-uitstoot verder aangescherpt. Om veilig en zuinig rijden van onze medewerkers te stimuleren, krijgen zij ook het E-Driverprogramma aangeboden. In 2014 gaat TBI een eenduidiger en betrouwbaarder overzicht maken van de TBI-brede scope 3-emissies. Energiegebruik naar bron (GJ) Brandstofverbruik Lease-/bedrijfswagens Elektriciteit Stadsverwarming Privéauto s Vliegverkeer Scope Scope Totaal CO2-emissies naar bron (kton CO 2) Brandstofverbruik 8,4 8,4 9,1 Lease-/bedrijfswagens 25,2 24,1 22,8 Elektriciteit 3,2 1,8 1,9 Stadsverwarming 0,4 0,3 0,04 Privéauto s 2,3 2,2 2,0 Vliegverkeer 0,7 0,6 0,4 Scope 1 33,6 32,5 31,9 Scope 2 6,4 4,6 4,3 Totaal 39,9 37,1 36,3 De bouwsector is een grootverbruiker van materialen. Ook is 30 procent van ons afval gerelateerd aan bouwactiviteiten. Daarbij werken we veel samen met onderaannemers en leveranciers. TBI-ondernemingen kunnen vanuit hun positie in de waardeketen een positieve invloed uitoefenen op partijen in de toeleveringsketen. Afvalverwerking Onze ambitie TBI wil in samenwerking met zijn ketenpartners op een verantwoorde manier omgaan met (natuurlijke) grondstoffen en afval. Daarom wil TBI in 2015 goed zicht hebben op de verwerking van afval en het grootst mogelijke deel van het afval zo hoogwaardig mogelijk verwerken. Daarnaast wil TBI via inkoop van producten en diensten actief gaan sturen op het gebruik van (bouw)materialen met goede milieuprestaties en sociale prestaties (zoals duurzaam hout en volledig hergebruikte materialen). Daarbij wil TBI samenwerken met leveranciers die onze doelstellingen op economisch, sociaal en milieugebied ondersteunen (zie pagina 26). Resultaten en ontwikkelingen 2013 Op het gebied van duurzamer omgaan met afval is in 2013 een belangrijke stap gezet. Alle TBI-bouwondernemingen hebben hun krachten gebundeld en gezamenlijk een raamcontract op basis van prestatieafspraken afgesloten voor afvalverwerking. Hierin zijn Hoeveelheid afval naar afvalsoort Hoeveelheid afval (ton) Resultaat Doelstelling Hout (categorie A, B, of C) 9% Metalen 4% Innovatie > WKO Garant (Wolter & Dros) Overig afval 2% Papier en karton 3% Bedrijfsafval 6% Gevaarlijk afval 0% De BV Nederland loopt naar schatting jaarlijks ruim PJ* (of > ton CO 2 ) mis als gevolg van niet optimaal functionerende WKO- systemen. Edwin Normann, bedrijfsleider duurzame energie Wolter & Dros optimaliseert het rendement van WKO-systemen met behulp van WKO Garant, middels het prestatiecontract voor WKOinstallaties. WKO Garant werd in 2013 gelanceerd en heeft inmiddels zes WKO-systemen in beheer waaronder het BREEAM-gecertificeerde hoofdkantoor van UPC in Leeuwarden en het St. Nicolaaslyceum in Amsterdam. KPI Afvalscheiding Scheidingspercentage TBI Bouw Scheidingspercentage TBI Resultaat 46% 63% 68% 44% 41% 59% 0 Doelstelling > 60% > 85% Bouw- en sloopafval 41% Puin 34% Kunststof 0% Het scheidingspercentage wordt berekend op basis van het aandeel bouw- en sloopafval in de totale hoeveelheid. Een toelichting op de gehanteerde scopes en rekenmethodes is te vinden in bijlage

15 > Duurzame keten manager van Croon lid van de normcommissie duurambitieuze afspraken vastgelegd voor afvalscheiding en initiatieven gericht op duurzame verwerking. Daarnaast heeft ook Alfen een nieuw afvalcontract afgesloten, inclusief prestatieafspraken over scheiding en hoogwaardige afvalverwerking. TBI tekende in 2013 ook het Bouw en Houtconvenant van FSC Nederland (zie kader FSC Nederland op pagina 27). Alle TBI-ondernemingen die een signifi cante hoeveelheid hout gebruiken, zetten zich vanaf 2013 in voor het gebruik van duurzaam gecertificeerd hout voor alle toepassingen. Een nulmeting over de eerste helft van 2013 heeft uitgewezen dat 87 procent van het toegepaste hout reeds duurzaam gecertificeerd is, te weten FSC(-mix) of PEFC. Een met FSC Nederland afgestemd jaarplan draagt eraan bij het gebruik van niet-duurzaam hout, waaronder MTCS, te vermijden. TBI-ondernemingen hanteren verschillende methoden om de prestaties van leveranciers en/of onderaannemers te beoordelen en te verbeteren. In 2013 is een nulmeting uitgevoerd waaruit blijkt dat veiligheidsaspecten en/of milieutechnische aspecten in 70 procent van de gevallen deel uitmaken van deze beoordeling. In bredere zin zijn door diverse TBI-ondernemingen specifi eke maatregelen genomen om hun (inkoop)keten te verduurzamen. KPI Aandeel duurzaam hout Aandeel gecertificeerd duurzaam hout (FSC en/of PEFC) als onderdeel van de totale hoeveelheid ingekocht en toegepast hout. Berekend op basis van een nulmeting onder 61 houtleveranciers over het eerste halfjaar % De algemene inkoopvoorwaarden van TBI Bouw zijn aangepast, waarbij diverse standaardeisen zijn gesteld voor duurzaamheid. Denk aan werken volgens een gecertifi ceerd veiligheidsbeheersysteem, bijdragen aan scheiden van afval en aanleveren van een CO 2-emissieinventarisatie. N.B.: er is bewust niet gekozen voor een leveranciersverklaring vanwege de beperkte juridische grondslag. In 2014 worden ook de inkoopvoorwaarden van TBI Techniek geactualiseerd. TBI-ondernemingen Croon, J.P. van Eesteren en Wolter & Dros hebben een overeenkomst gesloten met DHL over samenwerking op het gebied van duurzame bouwlogistiek. Onder de werktitel SMART Supplies heeft Croon hiermee een pilot gedaan bij de realisatie van het VU O 2-gebouw in Amsterdam (zie kader SMART Supplies, pagina 30). HEVO levert voor alle gerealiseerde integrale bouwprojecten standaard een duurzaamheidscertificaat, waarbij de behaalde GPR-gebouwscore van het project wordt verwerkt. In 2013 werden vijftien certificaten afgegeven door HEVO. Een daarvan was voor het Lyceum Schravenlant waarbij het cradle to cradleprincipe is toegepast in het programma van eisen. Het resulteerde in een CO 2-neutrale school. Dit project werd in 2013 opgeleverd en werd genomineerd voor de Duurzaam Bouwen Award in de categorie gemeentelijk vastgoed. Daarnaast heeft TBI nog twee vermeldenswaardige initiatieven genomen. Namens TBI is de procurement- KPI Beoordeelde leveranciers inclusief duurzaamheid Aandeel van de beoordeelde leveranciers en/of onderaannemers die mede zijn beoordeeld op basis van prestaties op het gebied van milieu en/of veiligheid. In totaal zijn ruim 950 leveranciers in 2013 beoordeeld % Doelstelling 2015 > 95% Doelstelling 2015 > 90% zaam inkopen van de NEN. Doel van deze werkgroep is de nieuwe internationale ISO-richtlijn voor duurzaam inkopen geschikt te maken voor de Nederlandse markt. De betrokkenheid van TBI draagt ertoe bij dat deze norm aansluit bij onze branche. TBI ondertekende de Green Deal Circulair Inkopen. Hiermee zet TBI zich in voor de integratie van circulair inkopen in de inkoopprocessen en we gaan in 2014 twee pilots starten met circulaire inkooptrajecten. Casus > Duurzaam houtgebruik in de bouw De bouwsector gebruikt circa In twintig jaar veel veranderd 50 procent van het hout in Nederland. FSC Nederland en TBI-onderanderd, aldus Liesbeth Gort. Vroeger In bijna twintig jaar is er heel veel verneming Synchroon werken al sinds hield de FSC-keten op bij de houtimporteurs en was duurzaam hout een 1996 samen aan het verduurzamen van het gebruik van hout schaars product. Tegenwoordig is duurzaam hout bijna de standaard voor in de Nederlandse bouwsector. Alle TBI-bouwondernemingen zijn houtproducten en loopt de FSC-keten inmiddels FSC-gecertificeerd en van het regenwoud tot en met de dit jaar ondertekende TBI het bouwplaats. Partijen als Johan Matser Bouw en Hout Convenant. Projectontwikkeling hebben destijds een belangrijke rol gespeeld bij de introductie van FSC-hout. Het is een mooi Het eerste FSC-woningbouwproject gegeven dat TBI nu vooroploopt. In 1996 was Synchroon (toen nog Johan Matser Projectontwikkeling) Bouw en Hout Convenant vanuit de bouw vertegenwoordigd in TBI ondertekende in 2013 met zestien een werkgroep onder leiding van het andere koplopers het Bouw en Hout WNF, OxfamNovib en Milieudefensie. Convenant van FSC Nederland. Dit convenant heeft als doel om uitsluitend In 1999 ging deze werkgroep over in FSC Nederland. Het doel van de werkgroep was het promoten van duurzaam bouwprojecten. TBI gaat hiermee nog duurzaam hout toe te passen in geproduceerd hout met FSC-keurmerk bewust een stap verder dan het wettelijk minimumniveau dat toepassing om de houtkap in het regenwoud tegen te gaan. In 1999 realiseerde Synchroon van ten minste legaal hout vereist ter demonstratie het eerste woningbouwproject uitgevoerd in FSC-hout (Europese Houtverordening). (De Fruittuinen in Hoofddorp). Onze agenda Invulling geven aan prestatieafspraken in het afvalcontract en het FSC-convenant. Opvolging geven aan de Green Deal Circulair Inkopen door het starten van twee circulaire inkooptrajecten. Actualiseren en integreren van de algemene inkoopvoorwaarden van TBI Techniek. Duurzaamheid (milieu en veiligheid) standaard onderdeel maken van de beoordelingssystemen van leveranciers. Dit wordt ook een agendapunt op de TBI-inkoopdag Beter inzicht krijgen in de inkoopstromen met hoge/risicovolle milieu-impact en sociale impact. Het is een mooi gegeven dat TBI nu vooroploopt in het hergebruik van FSC-hout. Liesbeth Gort, directeur FSC Nederland Nulmeting Over de eerste helft van 2013 is een nulmeting uitgevoerd. In totaal werd van 61 houtleveranciers en timmerfabrieken informatie ontvangen over de herkomst van de geleverde houtproducten. Naar schatting betreft dit 60 tot 80 procent van de totale houtinkoop. Uit de nulmeting volgt dat 87 procent van het toegepaste hout reeds gecertifi - ceerd duurzaam hout betreft (FSC of PEFC). De bedrijfsonderdelen Synchroon, ERA Contour, Koopmans Projecten en HEVO die projectontwikkeling doen binnen TBI passen standaard duurzaam gecertifi ceerd hout toe in projecten. Daarnaast zijn alle houtverwerkende * bouwondernemingen binnen TBI FSCgecertifi ceerd (zie bijlage 2). In 2013 werd een nieuw raam contract voor drukwerk gesloten, uiteraard inclusief FSC

16 Duurzame innovatie Innovaties zijn een essentieel onderdeel van duurzaam ondernemerschap en een duurzame toekomst. De decentrale ondernemingsstructuur vormt het fundament voor de innovatiecultuur binnen TBI. Medewerkers opereren dicht bij de klant waarmee ze vaak langetermijnrelaties onderhouden (zie ook diverse tekstkaders in dit verslag). Onze ambitie Het is de ambitie van TBI de eigen cultuur van innoveren verder te verstevigen maar ook toeleveranciers te stimuleren duurzamere producten en oplossingen te bieden. Duurzame innovaties zullen daarbij moeten toegespitst zijn op de belangrijkste uitdagingen: integraal werken en levensduurdenken. Daarbij zien we vier concrete aanknopingspunten om binnen onze keten te innoveren: co-creatie, slimmer produceren, assetmanagement en het toepassen van duurzame technologie. Resultaten en ontwikkelingen 2013 TBI heeft in 2013 expliciet aandacht besteed aan innovatie via de actieplannen duurzaam ondernemen en met de TBI Innovatieprijs Deze prijsvraag leverde 34 inzendingen op (zie pagina 30). Daarnaast is door TBI via de nieuwe website ook nadrukkelijk aandacht besteed aan duurzame innovaties binnen de TBI-ondernemingen. Daarnaast zijn door vrijwel alle TBI-ondernemingen specifieke initiatieven genomen om duurzame innovaties te stimuleren en realiseren. Hieronder een opsomming van enkele fundamentele initiatieven. Binnen de TBI-ondernemingen wordt de integratie van BIM gecoördineerd door de BIM-stuurgroep. Daarnaast worden kennis en ervaring uitgewisseld via een centrale BIM-werkgroep. De grote voordelen van het toepassen van BIM zijn procesbeheersing en scenarioanalyses, waardoor betere keuzes in de verschillende fases van de levenscyclus van een bouwobject kunnen worden gemaakt. Daarbij is BIM de ideale basis voor Innovatie > OZIVE, uniek atelier voor herbestemming In de monumentensector is veel veranderd de afgelopen jaren en Ozive blijkt een succesvolle formule om leegstaande monumenten nieuwe toekomstwaarde te geven. Boudewijn de Bont, directeur Hazenberg Bouw Ozive is de merknaam van de bundeling van kennis en ervaring van Synchroon, Nico de Bont en HEVO. Het staat voor een integrale aanpak van herbestemmingsvraagstukken. Ozive heeft enkele toonaangevende projecten opgeleverd, waaronder Parc Glorieux in Vught (luxeappartementen in oud klooster) en Mariënbosch (studentenwoningen in een klooster). Waardeketen Verduurzamen binnen de keten Leveranciers Kiezen voor duurzame technieken Projectfases Slimmere processen & producten Asset management Co-creatie Grondstofwinning Opdrachtgevers Gebruikers uitwerking naar LEAN-plannen, systems engineering, clash detecties, total cost of ownership en assetmanagement. TBI-ondernemingen Croon, Eekels, Wolter & Dros en Mobilis werken al jaren samen op het gebied van drinkwatervoorzieningen. Deze bedrijven bundelen nu hun krachten onder de werknaam Aquanize. Hierdoor worden de disciplines elektrotechniek, automatisering, informatisering, werktuigbouwkunde en civiele bouw multidisciplinair en integraal gecombineerd. Om activiteiten op het gebied van assetmanagement te ontplooien, heeft TBI samen met Traduco de vennootschap ProAMS B.V. opgericht. Deze exclusieve samenwerking richt zich op verbeteren van de prestaties op het gebied van assetmanagement. Daarnaast richtte TBI ook het Competence Centre Maintenance (CCM) op waarin Croon en Wolter & Dros hun gezamenlijke onderhoudsdiensten aanbieden. Om beter in te spelen op publiek-private samenwerkingsprojecten (PPS) in de marktsegmenten infrastructuur en utiliteit is TBI PPP B.V. opgericht. Deze onderneming is gericht op het gezamenlijk inbrengen van kennis en kapitaal, nodig voor het verwerven en beheren van PPS-projecten. Op initiatief van ERA Contour is samen met de Dutch Green Building Council (DGBC) gekeken naar de mogelijkheden van BREEAM-woningbouw om voor woningkopers gunstiger financieringsvoorwaarden en verhoging van de leencapaciteit te bereiken. Voor de tweede fase van het Co-Green-project kunnen kopers dankzij het verkregen BREEAM-certifi caat meer hypotheek krijgen. Onze agenda In 2014 blijft TBI aandacht besteden aan het zichtbaar maken van innovaties binnen de TBI-ondernemingen. TBI ziet daarbij af van het formuleren van KPI s voor innovatie. In plaats daarvan is duurzame innovatie een onderdeel van het operationeel plan van iedere TBIonderneming geworden. Projectfases Verduurzamen proces & product 28 29

17 > Duurzame innovatie Enkele voorbeelden van inzendingen voor de TBI Innovatieprijs 2013 Ozive: ontwikkel- en realisatievehicle gericht op herbestemmen van voornamelijk leegstaande monumenten (zie ook pagina 29). Ontwikkeling en realisatie van slow steaming-technologie op diverse zeeschepen door Eekels Technologies. Innovatie genomineerd voor het Maritime Awards Gala 2013 (zie pagina 31 samenwerking Eekels Wagenborg). SMART Supplies-pilot van Croon met DHL bij het VU/O2-gebouw. Samenwerking gericht op het optimaliseren van de bouwlogistiek en het bouw-/installatieproces. Innovatie > SMART Supplies Het aantal binnenstedelijke transportbewegingen ligt hier zeker 20 procent lager dan bij traditionele werkwijze qua bouwlogistiek. Remco Provily, projectleider van DHL SMART Supplies is een innovatie in de bouwlogistiek die is ingegeven door de complexiteit en hinder van binnenstedelijke bouwlogistiek en prijsdruk. Het werd door Croon in samenwerking met DHL Supply Chain voor het eerst toegepast bij de realisatie van het VU O2-laboratoriumgebouw in Amsterdam. Naast kostenefficiëntie is SMART Supplies goed voor de veiligheid en reduceert het de milieubelasting. Doordat het materiaal niet onnodig lang op de bouwplaats ligt, is er minder kans op vallen en struikelen over opgesteld bouwmateriaal en is het risico van diefstal lager. Start ontwikkeling van enkele tientallen cradle to cradle -woningen in Berkel en Rodenrijs door ERA Contour in samenwerking met XXarchitecten. MIJNschool, prestatiecontract voor bouw en exploitatie van schoolgebouwen, gebaseerd op co-creatie waardoor energie- en exploitatiekosten met 10 procent worden gereduceerd. REIMARKT, renovatiewinkel voor koop- en huurwoningen: retail formule gericht op versnelling van doorvoeren van energiebesparende maatregelen en verbeterd wooncomfort. In voorgaande jaren werden al diverse andere duurzame diensten aangeboden, zoals LekkerEIGENhuis, de ICU-laadpaal, het MarPower-laadstation, het decentrale elektriciteitsnetwerk voor duurzame energie (SOPRA-systeem), energiezuinige prefabwoningen SurPlusECO, BuurtLift etc. SMART Supplies reduceert kosten, draagt ertoe bij dat een kritische planning wordt gehaald en zorgt dat de bouwplaats en omgeving veiliger en schoner zijn. Kees Luijk, projectmanager Croon op VU O2 Casus > Intensief samenwerken en continu innoveren Eekels en Koninklijke Wagenborg zijn beide Groningse ondernemingen die meer dan honderd jaar actief zijn in de scheepsbouw en scheepvaart in Noord-Nederland. Samen werken de bedrijven continu aan de implementatie van de nieuwste technieken op het gebied van energie, veiligheid en onderhoud. Intensieve samenwerking Mede door de grote groei die Koninklijke Wagenborg na de jaren tachtig realiseerde, is de relatie met Eekels door de jaren heen intensiever geworden. De samenwerking tussen Eekels en Koninklijke Wagenborg is te vinden op alle niveaus. Zo is er veel overleg tussen technici en projectleiders, maar ook de directies van beide bedrijven hebben regelmatig contact. Daarbij anticiperen we goed op de vele nieuwe eisen en wensen van de klanten van Koninklijke Wagenborg, aldus Hendrik de Haan, directeur Eekels. Technologische innovatie Technische ontwikkelingen volgden elkaar de laatste jaren snel op. Zo bouwde Eekels in 2004 een ingenieuze installatie voor twee grote schepen van Wagenborg, waarbij het toerental van de asgenerator variabel werd gemaakt. Hierdoor kon de hoofdmotor in combinatorbedrijf met de verstelbare schroef werken. Voor iedere vaarsnelheid kon zo het brandstofverbruik worden geoptimaliseerd. In 2013 werden twee tons nieuwgebouwde ijsversterkte schepen bij Ferus Smit uitgerust met een econometer, een systeem dat de optimale verhouding tussen brandstofverbruik en aankomsttijd weet te realiseren. We werken al meer dan dertig jaar met Eekels en de samenwerking wordt de laatste jaren steeds intensiever. E. Vuursteen, directeur Koninklijke Wagenborg (rechts) We anticiperen goed op de wensen van de klanten van Koninklijke Wagenborg. Hendrik de Haan, directeur Eekels (links) E. Vuursteen: Met dank aan de econometer besparen we kosten en zijn precies op tijd. Daarnaast zijn deze schepen nog uitgerust met de innovatieve remote monitoring- en remote acces-systemen. Met deze systemen kunnen alle installaties op het schip vanaf de wal worden gevolgd en kan in geval van een storing op afstand worden ingegrepen. Recentelijk heeft Eekels twee ijsbrekers van Koninklijke Wagenborg voorzien van een elektrische voortstuwing inclusief power control unit. Deze combinatie garandeert dat de energieopwekking in lijn ligt met de energievraag op ieder moment aan boord. Deze duurzame oplossing en een gesloten vuilwatersysteem hebben de schepen de kwalifi - catie clean ship opgeleverd. En de nieuwste techniek Op dit moment werkt Eekels samen met Koninklijke Niestern Sander, een 100 procent-dochter van Koninklijke Wagenborg, aan een Walk-to-Work (W2W) vessel. Dit ingenieuze schip is bedoeld voor onderhoud aan productieplatforms van de NAM en Shell op de Noordzee. Uniek in dit project is de integratie van motion-techniek. Met dank aan een motion-gecompenseerde kraan en loopbrug kunnen chemicaliën en servicemedewerkers, ook bij grote golfhoogtes, veilig van het W2W-schip naar het platform worden getransporteerd. Al deze nieuwe technieken maken deze schepen state of the art qua veiligheid, energie en onderhoud, aldus Hendrik de Haan, directeur Eekels. Eekels en Koninklijke Wagenborg zien ernaar uit om ook in de toekomst gezamenlijk nieuwe, duurzame schepen te bouwen

18 4 Overige duurzaamheids - thema s Naast de vier focusthema s ook aandacht voor andere relevante thema s Effectieve TBI Gedragscode Bewuste Bouwers als standaard 72% functioneringsgesprekken Integriteit Van onze medewerkers verlangen wij dat zij betrouwbaar en transparant zijn en eerlijk handelen. Deze professionele houding verwachten we van al onze medewerkers in hun relatie met TBI, opdrachtgevers, toeleveranciers, onderaannemers en andere partijen. TBI streeft naar een minimaal aantal overtredingen van de TBI Gedragscode. Daarbij is het onze ambitie dat alle overtredingen van de TBI Gedragscode worden geconstateerd. De bekendheid met de norm en de mogelijke consequenties die verbonden zijn aan het niet naleven van de gedragscode hebben daarbij een preventieve werking. Resultaten en ontwikkelingen 2013 In 2013 hebben de Toezichthouders binnen de TBIondernemingen de TBI Gedragscode onder de aandacht gehouden. De procedure voor het indienen van de rapportageformulieren is gewijzigd: de Toezichthouders stellen zelf het rapportageformulier op, waarin verslag wordt gedaan van het aantal door hen ontvangen meldingen in het kader van de TBI Gedragscode. Dit rapportageformulier wordt louter door de Toezichthouder ondertekend en niet meer zoals voorheen mede-ondertekend door de directie van de TBI-onderneming. De Toezichthouder stuurt het rapportageformulier tegelijkertijd naar zijn of haar directie en naar de Raad van Commissarissen van de betreffende TBI-onderneming. In het verslagjaar heeft de compliance offi cer van TBI een rondgang gemaakt langs de Toezichthouders van de TBI-ondernemingen. Daarbij zijn zij actief bevraagd over mogelijk risicovolle functies, gegeven de lastige economische marktomstandigheden. Ook heeft een plenaire bijeenkomst plaatsgevonden voor alle Toezichthouders van de TBI-ondernemingen om kennis en ervaring uit te wisselen. Uit de ontvangen rapportageformulieren over 2013 is opgemaakt dat de toezichthouders in totaal 12 verzoeken tot uitleg van de gedragscode hebben ontvangen, alsmede dat er 201 verzoeken tot voorafgaande instemming zijn gedaan. In totaal waren er 29 meldingen van (vermoedelijke) overtredingen, waarbij in 20 gevallen daadwerkelijk sprake bleek van een overtreding. Het aantal meldingen van (vermoedelijke) overtredingen was net als het aantal verzoeken tot voorafgaande instemming hoger dan voorgaande jaren. Dit verklaren we door de blijvende maatschappelijke aandacht en de toenemende bekendheid met de TBI Gedragscode. Naast de TBI Gedragscode zijn alle TBI-bouwondernemingen aangesloten bij de Stichting Beoordeling Integriteit Bouwnijverheid (SBIB). Daarnaast zijn diverse TBIondernemingen lid van de NEPROM, waarmee ze ook haar gedragscode onderschrijven (Synchroon, J.P. van Eesteren, ERA Contour en TBI Holdings). De externe accountant van de jaarrekening van TBI heeft vastgesteld dat deze gedragscode in 2013 is nageleefd, inclusief het juist inrichten, onderhouden en toepassen van het Transactieregister. Onze agenda TBI blijft de komende jaren aandacht besteden aan het op de juiste wijze toepassen van de TBI Gedragscode. Daarbij overweegt TBI om per TBI-onderneming in 2014 een risicoanalyse op te stellen en deze aldus schriftelijk vast te leggen en te rapporteren aan de betreffende directies. Daarnaast zal er uiteraard voortdurend aandacht zijn voor eventueel noodzakelijke aanpassingen en/of indien en voor zover nodig aanscherpingen van het normenkader. KPI Integriteit Geconstateerde overtredingen van de TBI Gedragscode Resultaat Verzoeken tot voorafgaande instemming Doelstelling Resultaat Doelstelling Twaalf van de geconstateerde overtredingen hebben geleid tot beëindiging van het dienstverband. In vijf gevallen was sprake van onheuse bejegening/intimidatie/ discriminatie, de overige overtredingen waren gerelateerd aan onder andere diefstal, valsheid in geschrifte en belangenverstrengeling. 5 0 Niet Gemeten Een toelichting op de gehanteerde scope en berekenmethode is te vinden in bijlage

19 Opleiding & ontwikkeling Het beschikken over voldoende en deskundig personeel is en blijft een kritische succesfactor voor het waarmaken van onze ambities. De rijksoverheid voorspelt voor 2016 een tekort van technici op alle niveaus. Met onder andere het Techniekpact 2020 wil onze sector dit tij keren. Vanuit goed werkgeverschap wil TBI een verantwoordelijke en aantrekkelijke werkgever zijn met aandacht voor duurzame inzetbaarheid van medewerkers. Daarom ondersteunen wij onze medewerkers om hun talenten en ambities zo veel mogelijk te benutten (met specifieke aandacht voor het potentieel van oudere werknemers). Resultaten en ontwikkelingen 2013 TBI kijkt, gegeven de noodzakelijke reorganisaties, terug op een lastig jaar wat betreft investeren in opleidingen van medewerkers. Vooral binnen de TBI-techniekondernemingen vormt dit een dilemma en mede daarom zijn zij via de Uneto-VNI aangesloten bij het Techniekpact. Het percentage medewerkers dat een functionerings- of beoordelingsgesprek had, daalde licht ten opzichte van De daling is mede het gevolg van reorganisaties en aanpassingen in de beoordelingssystematiek van enkele TBI-ondernemingen. De gemiddelde tijdsbesteding aan opleidingen per TBI-medewerker kwam uit op twaalf uur, waarvan negen werden besteed aan functievoorwaardelijke opleidingen en drie werden besteed aan opleidingen gericht op persoonlijke ontwikkeling. TBI heeft een goede reputatie wat betreft aanbieden van leer- en ervaringsplekken. De meerderheid van de TBI-ondernemingen is hiervoor aangesloten bij Fundeon (bouw) en/of Kenteq (techniek). Croon werd door Kenteq genomineerd als Beste Leerbedrijf 2013 en het project Het Rode Dorp van ERA Contour werd door Fundeon verkozen tot de beste Leerlingbouwplaats In totaal werden meer dan zevenhonderd ervaringsleerplaatsen aangeboden door de TBI-ondernemingen, waarvan 61 plekken werden ingevuld in het kader van social return. Alle arbeidsvoorwaarden voor deeltijd- en voltijdmedewerkers worden op dezelfde basis vastgesteld en naar verhouding aangepast. In alle van toepassing zijnde cao s zijn afspraken vastgelegd inzake veiligheid en gezondheid van medewerkers. Hieronder vallen onder andere een klachtenregeling, opleidingen en instructies. Specifieke activiteiten Door en binnen de afzonderlijke TBI-ondernemingen werden ondanks de reorganisaties diverse initiatieven genomen gericht op het werven van nieuwe medewerkers en ontwikkeling en opleiding van eigen medewerkers: Wolter & Dros en Croon namen beide deel aan de Week van de Techniek 2013 en de Girlsday 2013 gericht op het aantrekken van vrouwen in de technieksector. Croon en Kenteq ontwikkelden samen een online game: CRAFT. De game wordt door leerlingen en eigen medewerkers gebruikt om virtueel én in de praktijk schakelkasten samen te stellen. In 2013 lanceerde Croon ook Connectro, een online game die wordt ingezet op basisscholen om interesse voor elektrotechniek te bevorderen. Begin 2013 opende Croon na Rotterdam een tweede E-College in Amsterdam. Dit past binnen het Masterplan Techniek van Amsterdam waarmee de gemeente techniek nadrukkelijk op de kaart wil zetten. Personeelsgegevens Geslacht Man Vrouw Direct / cao 2 Techniek Bouw Infra Indirect / UTA Techniek Bouw Infra Leeftijdsopbouw 1 < 20 jaar jaar jaar jaar > 50 jaar Personeelsverloop 2 Techniek 8,5% 9,7% 13,8% Bouw 10,5% 10,7% 22,3% Infra 11,2% 11,5% 16,7% TBI 8,4% 10,1% 15,8% 1 2 Op basis van fte, einde jaar 2013, over heel TBI. N.B. Hierin zijn ook buitenlandse vestigingen en onderneming Servicis meegenomen. Op basis van gemiddeld aantal hoofden in 2013, vallend binnen de scope als beschreven op pagina 2 (Over dit verslag). KPI Functioneringsgesprekken Percentage medewerkers dat functioneringsgesprek heeft gehad Resultaat Doelstelling Een toelichting op de gehanteerde scope en berekenmethode is te vinden in bijlage 3. 54% 78% 72% 90% TBI Acdmy Talent- en managementontwikkeling vinden onder andere plaats door middel van TBI acdmy, een corporate academie die vier verschillende In 2013 hebben 28 medewerkers een opleidingsprogramma aan TBI acdmy afgerond: 12 medewerkers een TALENT-programma en 16 medewerkers een TEAM-programma. Daarnaast waren 9 trainees in opleiding managementontwikkelingsprogramma s aanbiedt waarin de medewer- in het lopende TRAINEE-programma, 14 medewerkers in het lopende kers van de TBI-ondernemingen elkaar ontmoeten, met en van elkaar leren en kennis uitwisselen. Na afronding van een van de vier program- TALENT-programma en 11 medewerkers in het lopende TOP-programma. De trainees van TBI acdmy behaalden de finale van de Trainee Battle ma s worden de oud-deelnemers uitgenodigd voor de jaarlijkse TBI acdmy is in 2013 een samenwerkingsovereenkomst aan- TBI acdmy CONNECTED-middag waarin zij extra worden gestimuleerd gegaan met De Baak voor het TALENT- en TOP-opleidingsprogramma om met elkaar verbonden te blijven. en met de Erasmus Universiteit voor het TOP-opleidingsprogramma

20 Medewerkersbetrokkenheid Omgevingsbewustzijn en regelgeving Onder invloed van de lastige marktomstandigheden zijn in diverse TBI-ondernemingen ingrijpende reorganisaties doorgevoerd. Wij zien echter op de langere termijn een krapte ontstaan op de arbeidsmarkt. Het is daarom onze ambitie om een employer of choice te worden en daardoor het personeelsverloop zo laag mogelijk te houden. Daarnaast wil TBI dat medewerkers actief betrokken zijn bij duurzaam onder nemen. De wijze waarop we dit willen bereiken, is tevens beschreven in het hoofdstuk Stakeholder management (zie pagina 40). Resultaten en ontwikkelingen 2013 Het jaar 2013 werd gekenmerkt door diverse reorganisaties en als gevolg daarvan is het verloop in alle segmenten relatief hoog. In totaal hebben ruim medewerkers TBI verlaten van wie 41 procent gedwongen en 19 procent op verzoek van de medewerker. TBI organiseert structureel door het jaar heen diverse momenten om saamhorigheid en algemene betrokkenheid bij het TBI-concern te versterken: Directeurbijeenkomsten (ieder kwartaal) voor alle directieleden van de TBI-ondernemingen. Tijdens deze bijeenkomst wordt stilgestaan bij de stand van zaken binnen TBI, toekomstige ontwikkelingen en samenwerking. Jaarlijkse bijeenkomst voor de TOP-250-medewerkers van TBI, voornamelijk management en directie. Opleidingen van TBI acdmy, inclusief de jaarlijkse terugkomdag voor alumni. De Centrale Ondernemingsraad (COR) is vier keer bijeengekomen en één keer met de Raad van Bestuur van TBI en de Raad van Commissarissen, waarbij de COR is geïnformeerd over ontwikkelingen en de gang van zaken binnen TBI. Daarnaast beschikken alle TBI-ondernemingen over separate inspraakorganen. Binnen de TBI-ondernemingen zijn diverse acties ondernomen gericht op het verbeteren van de medewerkersbetrokkenheid. Fri-Jado heeft naar aanleiding van een onderzoek naar medewerkerstevredenheid in 2012 de functieomschrijvingen en opleidingsprogramma s voor zijn medewerkers aangepast. WTH heeft opvolging gegeven aan de uitkomsten van een medewerkerstevredenheidsonderzoek door structureel een roepsessie en een focusoverleg te organiseren. Tijdens de roepsessie geeft de directie voor het voltallige personeel toelichting op alle ontwikkelingen en verbeteringen. Tijdens het focusoverleg worden multidisciplinaire onderwerpen besproken, waaronder duurzaamheid. Onze agenda TBI zal medewerkerspanels blijven organiseren rond relevante thema s. Vooral zullen aspecten als bekendheid met duurzaamheid en tevredenheid over duurzaam ondernemen aan de orde komen. TBI-ondernemingen spannen zich in om overlast voor de maatschappij ten gevolge van werkzaamheden zo veel mogelijk te beperken. Daarom is TBI concerndeelnemer geworden van de Bewuste Bouwers (zie kader op pagina 21). Daarbij willen we goed en tijdig anticiperen op toekomstige wet- en regelgeving. Resultaten en ontwikkelingen 2013 In juni 2013 werd TBI concerndeelnemer van de Bewuste Bouwers. Sindsdien worden alle grote bouwprojecten (< euro en/of looptijd > zes maanden) door de TBI-bouwondernemingen aangemeld bij de Bewuste Bouwers. In totaal werden in 2013 zestien projecten aangemeld bij de Bewuste Bouwers, bovenop de reeds aangemelde vijf over de jaren 2011 en KPI Omgevingsbewustzijn en regelgeving Aantal aangemelde Bewuste Bouwers-projecten Resultaat Doelstelling Alle binnenstedelijke projecten met looptijd van > 6 maanden en/of > 1 miljoen euro In totaal zijn vier boetes en drie sancties opgelegd als gevolg van niet naleven van wet- en regelgeving (van drie boetes is de hoogte bekend en is de totale waarde euro). Alle boetes en sancties waren gerelateerd aan het niet naleven van de arbowetgeving. Er werden over 2013 geen boetes of sancties betaald als gevolg niet naleven van milieuwetgeving. In totaal waren tien TBI-ondernemingen ISO gecertifi ceerd (milieukwaliteitssysteem) en elf TBI ondernemingen VCA*-gecertifi ceerd (veiligheid). Onze agenda TBI blijft in 2014 in dialoog met de Bewuste Bouwers over toekomstige ontwikkelingen van de richtlijn. Daarnaast zal nieuwe wetgeving op het gebied van veiligheid en milieu een vast agendapunt tijdens het TBI-KAM-overleg worden. Bewuste Bouwers is een richtlijn voor bouwplaatsen. In 2013 werd TBI concerndeelnemer en het Sluiskilproject behaalde de hoogste score ooit (zie kader pagina 21). Een toelichting op de gehanteerde scope en berekenmethode is te vinden in bijlage KPI Medewerkersbetrokkenheid Percentage medewerkers dat op eigen verzoek vertrekt ,1% ,2% ,0% Doelstelling 2015 < 3% Analyse uitstroom naar reden Eigen verzoek medewerker 226 Ontslag door werkgever 494 Overig 94 8% 7% 19% 26% 40% Prepensioen 89 Einde tijdelijk dienstverband 315 Innovatie > ECO-varen (Eekels Technology) Schepen lopen voorop als het gaat om hybride aandrijftechniek. Hendrik de Haan, directeur Eekels De huidige markt van de scheepvaart maakt het noodzakelijk dat de vrachtkosten drastisch worden verlaagd. Brandstofkosten bepalen het grootste gedeelte van de operationele kosten van (vracht)schepen. De elektrische installaties van Eekels (slow steaming) hebben het mogelijk gemaakt dat de schepen 50% brandstofbesparing hebben gerealiseerd bij een 25% lagere vaarsnelheid. Deze schepen waren ook genomineerd voor een van de presti gieuze prijzen tijdens het Maritime Awards Gala van Eekels ontwerpt en levert naast slow steaming-oplossingen ook scheepsinstallaties met diesel-elektrische en hybride aandrijvingen. Daarnaast levert Eekels onder de merknaam Marpower elektrische laadinfrastructuur voor op schepen en in havens (zogenaamde Shore Converters en Energy Storage Converters). De besturingssystemen van Eekels worden ook ingezet bij de ontwikkeling van SOPRA en ZeroWatt (zie pagina 39)