Kwaliteitsteam. De functie van algemeen. Belinda van Woerkom, als opvolger van Susanne Berkers. In 2009 wordt deze functie definitief ingevuld.

Transcriptie

1 JaarLIJN Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie

2 Inhoud Verantwoording Organisatie & financiën 3 Een geweldige geschiedenis 4 Uitroepteken in het landschap 6 Kansen voor recreatie 8 Bunkerpimpen in de polder 9 Wales en de Waterlinie 10 Het Kwaliteitsteam in Af en toe smeerden we m 12 Nieuw leven in een torenfort 14 De Waterlinie in vogelvlucht 16 Jaarlijn 2008 is een uitgave van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Oplage 3.000, maart Postbus 406, 3500 AK Utrecht Bezoekadres: Muntstraat 7, Utrecht Redactie: Projectbureau NHW, Titia de Zeeuw- Blom en Chris Will, info@hollandsewaterlinie.nl Tekstverzorging: Bert Bukman. Vormgeving: SOK Visueel Management Druk: Calff&Meischke, Amsterdam Een nieuw gezicht met oude trekken I love it, when a plan comes together. Dat is een zin die vaak wordt uitgesproken in een bekende Amerikaanse jeugdserie die al jaren op televisie te zien is. Als ik terugkijk op wat er het afgelopen jaar allemaal is bereikt in en voor de Waterlinie, dan bekruipt mij het gevoel dat uit die zin spreekt. Want we mogen gerust stellen dat er een grote sprong voorwaarts is gemaakt. Natuurlijk springt direct in het oog de toezegging van het rijk om 35 miljoen euro uit het budget Nota Ruimte ter beschikking te stellen voor de uitvoering, en de toezegging van de provincies om dit bedrag tenminste te verdubbelen. Plus het verder strekkende Pact van Rijnauwen, waarmee Rijk en provincies de projecten hebben benoemd die zij de komende drie jaar in uitvoering willen nemen. Minstens zo belangrijk, maar minder in de schijnwerpers, is het feit dat steeds meer mensen bij de uitvoering betrokken raken, de schoonheid van de Linie beleven of er hun inkomen mee verdienen. Ook in die institutionele en maatschappelijke verbreding is het afgelopen jaar een sprong voorwaarts gemaakt. En dat ziet u in dit jaarverslag terug doordat we de belangrijkste mijlpalen steeds laten toelichten door een direct betrokkene. Bijvoorbeeld een ondernemer, een omwonende of een internationale partner. Er is ook meer en meer te zien in de Linie. Dat representeert dit jaarverslag door veel ruimte aan beeld te geven. De Linie krijgt daadwerkelijk een nieuw gezicht, waarin de mooie oude trekken des te beter tot uitdrukking komen. Ik wens u veel lees- en kijkgenoegen. Ed d Hondt, voorzitter van de Nationale Commissie Nieuwe Hollandse Waterlinie M E D E W E R K E R S In 2008 vertrok de secretaris van het Kwaliteitsteam, Rienke Groot. Zij is de rechterhand geworden van de nieuwe Rijksadviseur voor het landschap, Yttje Feddes. De functie is tijdelijk vervuld door Vera Cerutti. Dimitra Hierck is in januari 2009 begonnen als nieuwe secretaris van het Kwaliteitsteam. De functie van algemeen secretaris van het projectbureau is in 2008 tijdelijk vervuld door Belinda van Woerkom, als opvolger van Susanne Berkers. In 2009 wordt deze functie definitief ingevuld. Bij foto van links naar rechts Arnold van Vuuren, Belinda van Woerkom, Titia de Zeeuw-Blom, Tina Lopulalan, Rob Zakee, Dimitra Hierck, Paul Berends, Peter Ros, Karl Blokland en Chris Will Organisatie & financiën H et Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft in 2008 het programmabudget van vrijwel volledig benut. Met dit geld zijn de in het Jaarplan 2008 genoemde werkzaamheden, evenementen en projecten grotendeels uitgevoerd. Naast het financiële budget werkte het Projectbureau met een urenbudget van uur, dat ook vrijwel volledig is gebruikt. In het overzicht op deze pagina s staan de belangrijkste mijlpalen. Het Projectbureau laat enkele van de voor 2008 geplande activiteiten doorlopen naar De afspraken in het Pact van Rijnauwen en het traject voor het budget Nota Ruimte hadden een hoge prioriteit en kenden een aanzienlijk capaciteitsbeslag. Met het Pact van Rijnauwen en de afspraken rond het budget Nota Ruimte kwamen er steeds meer projecten in uitvoering. Ook namen regionale en lokale partijen een steeds grotere rol op zich, waardoor meer professionals aan het werk zijn voor het Nationaal Project. Het Projectbureau past zijn werkwijze aan deze zeer gewenste verandering aan. Het samen met provincies vormgeven aan het Liniebreed programmamanagement is daarvan een voorbeeld van. Een ander voorbeeld is dat het Projectbureau voor het opstellen van het jaarplan voor 2009 eerst vertegenwoordigers raadpleegde van bijna alle betrokken partners in de Linie (zoals gemeenten, ondernemers en maatschappelijke organisaties). C h r i s t i a a n C r o u w e l s Belangrijkste mijlpalen Projectbureau FEBRUARI: Ondertekening Pact van Rijnauwen FEBRUARI: Besluit tot aanwijzing Nieuwe Hollandse Waterlinie als rijksmonument MAART: 3D-Flashviewer in gebruik MEI: Kennissite Nieuwe Hollandse Waterlinie in de lucht APRIL: Film over Waterlinie op alle internationale vluchten van de KLM JUNI: Goedkeuring Maatschappelijke Kosten en Baten Analyse in Nota Ruimtetraject JULI: Europese Interregsubsidie Collabor8 toegekend AUGUSTUS: Bewegwijzering forten gerealiseerd SEPTEMBER: Fortenmaand 2008 SEPTEMBER: Start project Hoofdkwartier, ter ondersteuning van fortondernemers NOVEMBER: Pilot lespakketten Waterlinie op basisscholen wordt in meerdere regio s overgenomen NOVEMBER: Liniecommissie keurt Verkenning Liniebreed Programmamanagement goed DECEMBER: Ministerraad kent 35 miljoen toe uit budget Nota Ruimte; regio s verdubbelen DECEMBER: Oplevering project Omgang met Houten Huizen 2 JaarLIJN

3 Cultuurhistorische verbetering Diefdijk Een geweldige geschiedenis PA C T VA N R I J N A U W E N E N N O TA R U I M T E Vroeger ging het zo: er was ergens een dijkverzwaring nodig, er kwam een informatieavond voor de omwonenden, er werd een kaart getoond met een rode viltstiftstreep erdoor waarvoor alles moest wijken, en dat was het dan. Vragen werden vriendelijk beantwoord, maar de verantwoordelijke instanties wisten van geen wijken. De resultaten zijn op allerlei plaatsen in Nederland zichtbaar, zoals bij het Gelderse Brakel, waar een onafzienbare betonnen kolos het dorp scheidt van de rivier. Die tijd is voorbij, zegt Johan Bakker van het waterschap Rivierenland, als projectdirecteur verantwoordelijk voor de verbetering van de Diefdijklinie. Deze linie is een primaire waterkering tussen Everdingen aan de Lek en Gorinchem aan de Waal, en is noodzakelijk voor het droog houden van Zuid-Holland als er stroomopwaarts iets mis mocht gaan. Herstel van de dijk was hard nodig want op sommige plaatsen is de veiligheid onvoldoende, aldus Johan Bakker. Maar we proberen daarbij wel de cultuurhistorie in te passen. De Diefdijklinie is een tracé met een geweldige waterstaatkundige en militaire geschiedenis. Het verhaal gaat dat de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog besloten tot het bombardement van Rotterdam toen ze hoorden dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie onder water zou worden gezet. Ook Napoleon en andere historische figuren hebben met de linie te maken gehad. We willen de verbetering van de dijk tot stand brengen met respect voor dat verleden. B O O M G R O E P E N De Diefdijklinie dateert uit de dertiende eeuw, en dat is op tal van plaatsen nog duidelijk te zien. Langs de linie bevinden zich diverse boerderijen en boomgroepen die oorspronkelijk dateren uit de Middeleeuwen, en die worden bij de aanpassing van de dijk zoveel mogelijk beschermd. Maar als je meer geld uitgeeft dan haal je er nog meer uit. Neem het wiel van Bassa, het oudste en misschien wel mooiste wiel van Nederland, aldus Johan Bakker. Technisch ligt het voor de hand een zogeheten aanberming uit te voeren, maar dat tast het karakter van het wiel absoluut aan. De meerprijs om het geheel te behouden is een kleine miljoen euro. Naast behoud er zijn er ook kansen om waarde toe te voegen aan de omgeving. Zo liggen er diverse historische dijkjes dwars op de Diefdijk, die nu vaak onzichtbaar zijn doordat ze in een gebrekkige staat verkeren of volledig zijn begroeid. Die kunnen we weer zichtbaar maken, maar ze horen strikt genomen niet tot de dijkverbetering. Ook is dit een goed moment om te investeren in kleinschalige recreatieve voorzieningen, zoals wandelpaden, zodat meer mensen ervan kunnen genieten. Projecten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, onder meer met groepsschuilplaatsen, zouden bij de uitvoering tegelijkertijd kunnen worden uitgevoerd. De kosten van dit alles zijn niet onaanzienlijk: de cultuurhistorische aanpak is miljoenen euro s duurder dan een ontwerp waarbij er enkel voor wordt gekozen de schade zoveel mogelijk te beperken, heeft het waterschap berekend. Dat geld wordt vooral gestoken in behoud, maar ook in nieuwe recreatieve en landschappelijke voorzieningen waar nu het moment voor is. Maar hoe dan ook, het is een flink bedrag. Gelukkig hebben we al diverse toezeggingen gekregen van de betrokken overheden, het Rijk voorop. Bestuurders hebben veel sympathie voor het plan, al is de financiële praktijk natuurlijk weerbarstig. We hebben wat dat betreft trouwens veel steun gekregen van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, dat over een uitgebreid netwerk en de noodzakelijke kennis van zaken beschikt. Dat heeft ons geholpen om een goede focus te krijgen en te houden. G O E D E S A M E N W E R K I N G In de plannen voor de dijkverbetering is daarom veel aandacht voor de Waterlinie, waarin de dijk als inundatiekering een belangrijke plaats inneemt. Dat geldt bijvoorbeeld voor de omgeving van de nieuwe waterkering van architect Ben van Berkel, op de plek waar de A2 de dijk doorsnijdt. Mede in samenwerking met het Projectbureau is een plan ontwikkeld voor de omgeving van de waterkering dat de Waterlinie als landschappelijk element herkenbaar maakt Was een jaar waarin veel tijd en energie is besteed aan de eerste ideeën en de financiering van de cultuurhistorische aanpak van de Diefdijklinie, aldus Johan Bakker. Het komende half jaar gaan we ons richten op het precieze ontwerp en hopelijk komt de extra financiering snel rond. De dijkverbetering moet in 2013 zijn afgerond, en we kunnen ons vanwege de veiligheid natuurlijk weinig uitstel veroorloven. Dat de dijk in dat jaar aan de normen voldoet, is dan ook een vereiste. Maar waar mogelijk zullen we er zeker in slagen dat op een manier te doen waar iedereen tevreden over is. Niet alleen de cultuurhistorici en bestuurders, maar ook de omwonenden en de gebruikers. De Diefdijklinie tussen Fort Everdingen en Gorinchem wordt aangepast aan de nieuwe veiligheidseisen. Er is een sterke voorkeur voor een cultuurhistorische verbetering, met veel aandacht voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De versterking van de Diefdijk maakt deel uit van het project Diefdijk/- Lingekwartier, waarvoor in december 2008 geld is toegezegd vanuit het budget voor de Nota Ruimte. De regio verdubbelt dit bedrag. De investeringen zijn gericht op het herstel en de renovatie van de forten Asperen, Vuren en Nieuwe Steeg, en op landschapsontwikkeling, dijkversterking, (recreatieve) infrastructuur en waterbeheer. In het Pact van Rijnauwen zijn in februari 2008 afspraken gemaakt over het gehele programma voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie voor de periode , de bestuurlijke samenwerking en de uitvoering. Met het totale programma is zo n 150 miljoen euro gemoeid en de partijen denken het benodigde geld voor deze projecten bij elkaar te kunnen brengen. De gelden uit de Nota Ruimte die nu zijn toegekend, leveren een substantiële bijdrage voor het programma vanuit het Rijk. Johan Bakker: We proberen de cultuurhistorie in te passen A r i e d e L e e u w 4 JaarLIJN

4 Restauratie Gedekte Gemeenschapsweg S T E U N A A N H E T P L A N Uitroepteken in het landschap T h o m a s D o n k e r De manier waarop de enveloppe Linieland onder leiding van de gemeente Houten de Gedekte Gemeenschapweg heeft aangepakt, illustreert heel goed de kwaliteiten die we in de Linie willen ontwikkelen, aldus projectdirecteur Arnold van Vuuren. Het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie was goed betrokken, en gaf vooral steun aan dit plan. Bij andere projecten waren de adviezen van het Kwaliteitsteam meer gericht op verbetering van de plannen opdat zij beter zouden gaan aansluiten bij de gewenste Liniekwaliteiten, zoals beschreven in de Leidraad Plankwaliteit. Er waren in 2008 vele plannen die het Kwaliteitsteam met betrokkenen heeft besproken en voorzien van een advies. Ted van Keulen (l.) en Gerco Meijer Medio vorig jaar werd de gerestaureerde Gedekte Gemeenschapsweg in Houten opgeleverd. Het is een hele kunst om die strakke lijnen en scherpe hoeken zo precies aan te brengen. De omwonenden hadden aanvankelijk hun aarzelingen. Er stonden een paar oude bomen op de dijk, en die werden gekapt, vertelt Ted van Keulen. De eerste reactie van veel mensen uit de buurt was: moet dat nou? Bovendien is het terrein lang afgesloten geweest, en de mensen lieten er graag hun hond uit. Maar inmiddels is iedereen om. Ze zien dat het resultaat heel mooi is geworden. En daarnaast komen er meer recreanten voorbij dan voorheen. Ook het Kwaliteitsteam van de Nieuwe Hollandse Waterlinie hebben we kunnen overtuigen, vult Gerco Meijer aan. Er bestond de nodige aarzeling over een coupure die we in de dijk hebben gemaakt. Die maakt inzichtelijk hoe het verdedigingswerk functioneerde, maar is tegelijkertijd wel een inbreuk op de oorspronkelijke militaire betekenis, die juist een gesloten fortificatie vereiste. Maar toen het werk klaar was heb ik een brief van het Kwaliteitsteam gekregen, met de complimenten. Daar was ik natuurlijk wel blij mee. De aannemer heeft er zijn beste mensen opgezet S T E E N W O R P Beiden waren ze de afgelopen jaren nauw betrokken bij de restauratie van de Gedekte Gemeenschapsweg in Houten. Gerco Meijer is ontwerper en projectleider bij het architectenbureau bunker Q dat de restauratie uitvoerde. Ted van Keulen was namens het waterschap Stichtse Rijnlanden lid van de enveloppecommissie toen een besluit over de restauratie werd genomen. Bovendien is hij buurtbewoner, zijn huis ligt op een steenworp afstand van het Werk aan de Korte Uitweg aan de noordzijde van de Gedekte Gemeenschapsweg. Ik wandel hier graag, zegt hij als we richting Fort Honswijk lopen, langs de dijk die er nu weer strak en imposant bij ligt. De Gedekte Gemeenschapsweg maakt deel uit van de Stelling Honswijk, een belangrijk onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De stelling verdedigde de inundatiesluis, het inundatiekanaal naar de Schalkwijkse Wetering en het terrein boven de noordelijke Lekdijk dat te hoog lag om onder water te zetten. De Gedekte Gemeenschapsweg maakte ongeziene bewegingen van troepen en materieel mogelijk langs een enkele meters hoge dijk, waarachter een smalle weg liep. Op de wal stonden drie grote geschutsemplacementen en vier kleinere. In totaal konden er tien kanonnen worden opgesteld. De restauratie werd in juli 2008 voltooid, nadat er anderhalf jaar aan was gewerkt, en kostte euro. Er moest kubieke meter grond voor worden aangevoerd, waarvoor zevenhonderd ritten met een vrachtauto nodig waren. Het is een hele kunst om die strakke lijnen en scherpe hoeken zo precies aan te brengen, zei Gerco Meijer er eerder over. De aannemer heeft er zijn beste mensen opgezet. Nu heeft het weer precies hetzelfde aanzien als op foto s uit de jaren zeventig van de negentiende eeuw, toen het werd gebouwd. Dat aanzien was ons uitgangspunt bij de restauratie. Je moet immers ergens van uitgaan, en we hebben gekozen voor het begin. Al hebben we latere toevoegingen wel gerespecteerd, zoals een betonnen schuilplaats uit de Eerste Wereldoorlog, één van de eerste prefab betonnen gebouwen van Nederland. E I L A N D VA N S C H A L K W I J K De Gedekte Gemeenschapsweg ligt midden op het Eiland van Schalkwijk in het zuidelijk deel van de gemeente Houten. Nadat eerder plannen voor een omvangrijke nieuwe bouwopgave van tafel zijn verdwenen, moet het gebied nu zijn huidige agrarische bestemming behouden, en wordt er een toeristischrecreatieve functie aan toegevoegd. De Gedekte Gemeenschapsweg zou je kunnen beschouwen als een uitroepteken waarmee deze nieuwe functie wordt bekrachtigd, zegt Gerco Meijer. Het verdedigingswerk kan tegenwoordig van twee kanten worden gevolgd. Aan de oostzijde, waar de polders onder water konden worden gezet en de vijand onder vuur kon worden genomen, loopt een onverhard voetpad. Aan de westzijde, achter de hoofdverdedigingslijn dus, loopt een fietspad. Op twee plekken is een verbinding gemaakt tussen de oost- en westzijde. Ter hoogte van de eerste batterij, waar destijds de zes kanonnen stonden, verrees een trap, en bij het Werk aan de Korte Uitweg geeft de 2,5 meter brede coupure toegang tot een klein natuurgebied aan het inundatiekanaal. Het wandelpad aan de overkant van het inundatiekanaal loopt dood; de brug ter hoogte van het Lunet aan de Snel is enige tijd geleden verwijderd. We hopen die in een volgende fase te kunnen herstellen, zegt Gerco Meijer. Dat zou een mooi sluitstuk zijn van een succesvol verlopen traject. Afgezien van de bodemvervuiling die we aantroffen, waardoor we de weg achter de dijk niet zoals we aanvankelijk wilden konden verleggen, zijn we geen noemenswaardige moeilijkheden tegengekomen. Iedereen is er eigenlijk tevreden over, besluit Ted van Keulen. De openheid van het landschap wordt in de nieuwe situatie meer bekrachtigd dan voorheen. Wat mij betreft en dat zeg ik als voormalig bestuurder van het waterschap en als omwonende is het een pareltje voor de buurt. 6 JaarLIJN

5 ANWB Groepsschuilplaatsen Bunkerpimpen in de polder Kansen voor recreatie Het belang van de Nieuwe Hollandse Waterlinie kan niet zo snel worden overschat, meent hij. En dan doel ik niet op het militaire verleden, want daarvan is de waarde lastig aan te tonen. In elk geval kun je vaststellen dat de Linie nooit is gebruikt. Nee, het gaat mij om de waarde nu en in de toekomst. Een veelbelovende recreatieve zone aan de oostflank van de drukke Randstad, met een duidelijk en aansprekend verhaal. Daar hebben we behoefte aan, en daar moeten dus zuinig op zijn. Guido van Woerkom is hoofddirecteur van de ANWB. Het afgelopen jaar was hij spreker bij de opening van de Fortenmaand op Fort Altena, waarbij het publieksboek Langs de Linie werd gepresenteerd, een lees- en fotoboek dat uitgebreid de geschiedenis, het landschap en de verhalen over de Nieuwe Hollandse Waterlinie belicht. Een apart routeboekje met 17 wandel-, fiets-, skate- en kanoroutes biedt de lezer de mogelijkheid alle plekken zelf te verkennen. Het boek is in zijn soort een groot succes, inmiddels is er al een tweede druk, aldus Van Woerkom. Ik kan dat goed begrijpen, want het is prachtig. Vooral de foto s zijn heel mooi. B R U I N E B O R D E N Ook in andere opzichten was de ANWB in 2008 actief. In opdracht van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie werd de bewegwijzering van een groot aantal forten verzorgd. Bovendien gaf de 125-jarige toeristenbond Nederland een groot aantal bruine borden langs de snelwegen cadeau. Deze borden attenderen snelweggebruikers naar Frans voorbeeld op bijzondere landschappen waar zij doorheen rijden. Zestien Nationale Landschappen, zeven Nationale Parken en één Werelderfgoedgebied werden op die manier in de etalage gezet. De selectie was nog vrij ingewikkeld, maar de Nieuwe Hollandse Waterlinie was op voorhand een van gelukki- Als de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie niet zichtbaar en bereikbaar zijn, dan lopen ze het risico in verval te raken. Dat vindt Guido van Woerkom, hoofddirecteur van de ANWB. gen, aldus Van Woerkom. Vanwege het bijzondere verleden ervan, waarbij onze vijand het water werd ingezet als bondgenoot, maar ook vanwege de recreatieve kansen. Goedbeschouwd zijn er voor bewoners van de Randstad niet zoveel mogelijkheden om te recreëren. Veel Rotterdammers gaan bijvoorbeeld naar het Mastbos bij Breda, en dat geeft mobiliteit die is te vermijden. Wij vinden het dan ook verstandig om de recreatieve mogelijkheden dichtbij de Randstad te exploiteren, en de Waterlinie is een van de mogelijkheden. Uiteraard moeten de verhalen dan levend blijven en de forten toegankelijk worden gemaakt. Als ze niet zichtbaar en bereikbaar zijn, dan raken ze in verval. Dat betekent overigens niet dat ze nou allemaal zo goed met de auto bereikbaar moeten zijn. Daarin kunnen keuzes worden gemakt. Forten met vergaderfaciliteiten hebben uiteraard voldoende parkeergelegenheid nodig, maar er zijn ook tal van forten die eigenlijk beter met de fiets of te voet kunnen worden bezocht. Wij pleiten ervoor om al die verschillende mogelijkheden uit te buiten. N O TA R U I M T E Het feit dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie 35 miljoen euro heeft gekregen uit het budget voor de Nota Ruimte, een bedrag dat door de regio s wordt verdubbeld, verheugt Van Woerkom dan ook. Wij vinden als ANWB dat recreatie soms wat weinig prioriteit krijgt, zeker van de landelijke overheid, en hetzelfde geldt voor ruimtelijke ordening. Dat is een slechte zaak. Daarom is het goed dat deze impuls aan de Waterlinie wordt gegeven. Ik denk dat veel mensen, waaronder de nodige leden van ons, daar de komende jaren van zullen profiteren. Nieuwe Hollandse Waterlinie Guido van Woerkom: Een duidelijk verhaal, daar hebben we behoefte aan Tijdens de Fortenmaand 2008 werden in de omgeving van Maarssen, Breukelen en Loenen een aantal bunkers gepimpt. Ze werden omgebouwd tot koe, koekoeksklok of Huis van Geluk. F O R T E N M A A N D Het kreeg vorig jaar de nodige media-aandacht: het project Bunkerpimpen van de Maarssense kunstenaar Marcel Blekendaal. Zes bunkers in de Vechtstreek werden tijdens de Fortenmaand september opgevrolijkt door lokale professionele kunstenaars en schoolkinderen, en bij één groepsschuilplaats, nabij Fort Tienhoven, werd een theatervoorstelling gehouden. Ik noem mijzelf polderwachter, ik neem publiek mee de polder in en vertel verhalen. Over de groepsschuilplaatsen bijvoorbeeld, en de rol die ze spelen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie, vertelt Marcel Blekendaal. In samenwerking met de provincie Utrecht heb ik bedacht om de bunkers voor de Fortenmaand te pimpen. Het was een succes, al kreeg ik veel telefoontjes van bezorgde buurtbewoners. Ik kon ze geruststellen, het duurde maar een maand. G O L F P L A AT Zo werden twee bunkers in Loenen omgebouwd tot koe. Aanvankelijk wilde de boer op wiens terrein ze staan niet meewerken, maar door de koeien ging hij alsnog akkoord. We hebben de bunker verpakt in zwart landbouwplastic, er oren op geplakt en met witte verf grote vlekken op gemaakt. En jawel: iedereen vond ze op een koe lijken. Voor de vijftiende keer openden in september 2008 een groot aantal forten uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie hun deuren. De Nationale Fortenmaand staat in het teken van Het Fort als Podium met onder meer verschillende theatervoorstellingen voor kinderen en volwassenen. Verder zijn tijdens de Fortenmaand speciale rondleidingen, tentoonstellingen, wandelingen, begeleide fietsroutes, excursies, vaartochten en kinderactiviteiten georganiseerd. Ongeveer mensen hebben in deze periode een bezoek gebracht aan de forten, kastelen en vestingsteden van de Waterlinie. Een groepsschuilplaats in Breukelen kreeg aan de voorkant het aanzien van een koekoeksklok, terwijl de zijkant werd versierd met golfplaat, hetgeen het geheel een futuristische uitstraling gaf. Helaas is die bunker aan het eind van de maand vernield, waarschijnlijk door jongeren die uit het café kwamen. Ik heb de koekoeksklok wel hersteld, maar de golfplaten niet meer. Een dubbele groepsschuilplaats in Maarssen, uniek in de Waterlinie, werd een maand lang een Huis van Geluk. De kunstenares wilde het negatieve imago van de bunker een draai geven, en hing het daarom vol met gelukspoppetjes van de schoolkinderen die aan het project meewerkten. Een aantal verlangens van de kinderen, variërend van Ik wil graag een paard tot Ik wens dat mijn vader en moeder gaan trouwen, werd aan de buitenkant van de groepsschuilplaats opgehangen, en voorbijgangers mochten eveneens een wens doen. De schoolkinderen zaten allemaal in de groepen drie en vier van plaatselijke basisscholen. Ik hoopte dat zij de bunkers als een simpel stuk beton zouden zien, zonder de associatie met de oorlog die ouderen wel hebben. Ik geloof dat dat is gelukt. Daarnaast is er een lespakket in ontwikkeling over de Waterlinie voor kinderen van groep zes, en het lijkt mij leuk als zij over een paar jaar opnieuw met de Waterlinie worden geconfronteerd. Bunkerpimpen krijgt mogelijk een vervolg. Onder meer in Gelderland zijn plannen in ontwikkeling om het project op grotere schaal over te doen, en ook de provincie Noord-Holland heeft belangstelling getoond. Het was leuk om te doen, aldus Marcel Blekendaal, maar erg veel werk. Ik ga het daarom niet herhalen, maar wie belangstelling toont in een andere regio, wil ik graag op weg helpen. Marcel Blekendaal A r i e d e L e e u w 8 JaarLIJN

6 Europese samenwerking Bestuur Wales en de Waterlinie De Nieuwe Hollandse Waterlinie is partner in het Europese project Collabor8. Dat project werd in 2008 goedgekeurd. Andrew en Claire Gray uit Wales zijn verantwoordelijk voor de coördinatie. Claire en Andrew Gray Ze wonen op een landgoed en hebben hun kantoor in een zelfgebouwde barn aan de rand van het Brecon Beacons National Park in Wales. Vanuit hun zolderraam hebben Andrew en Claire Gray een prachtig uitzicht op de glooiende heuvels, schaapskuddes en heggen van dit natuurgebied. Vanaf deze plek runnen ze het Europese project Collabor8. Sinds de sluiting van de mijnen in de jaren tachtig is Wales achterop geraakt, en vanuit Europa wordt er nu veel aan gedaan om dat tij te keren. Het bedrijf van Andrew en Claire Gray springt hierop in. Enkele jaren geleden hebben we een project opgezet met arts and crafts-ondernemers, vertelt Claire. Zij gingen samenwerken met bed & breakfasts en eetgelegenheden, zodat bezoekers een arrangement werd aangeboden met maaltijden, overnachtingen en een bezoek aan enkele galerieën. De ondernemers deden net zo veel aan promotie voor elkaar als voor zichzelf. Dat bleek uiteindelijk in ieders belang. Andrew: Dit project en Collabor8 hebben een vergelijkbare achtergrond. De inspiratiebron is de geschiedenis van Midland Meander in Zuid-Afrika. Dat gebied moest concurreren met twee nabijgelegen populaire natuurparken. Onder invloed van enkele arts and craft-bedrijven gebeurde er iets fantastisch. Zij bleken, zonder overheidsbemoeienis, in staat om bezoekers twee tot drie dagen te binden aan het gebied. Simpelweg door net zo hard reclame te maken voor hun buren als voor zichzelf. Zo konden gasten blijven slapen, lekker eten en een bezoek brengen aan lokale galerieën. De ondernemers kregen trainingen waarin ze de kwaliteiten van het gebied en van andere ondernemers leerden kennen, zodat ze trots werden op hun omgeving en dit konden uitstralen naar de bezoekers. Nu loopt de populairste wijnroute van Zuid-Afrika door dit gebied. D U U R Z A A M H E I D Collabor8 geeft ondernemers gelegenheid om nieuwe samenwerkingsverbanden te vormen, aldus Andrew Gray. Collabor8 stimuleert om volgens hoge kwaliteitsstandaarden en bepaalde duurzaamheidsprincipes te werken. Daarbij is de identiteit van de streek een unique selling point. Lead partner in het project is South Kerry Development Partnership, een ontwikkelingsmaatschappij in Zuidwest-Ierland. Verder zijn er twee partners uit Wales: Brecon Beacons en de gemeente Merthyr Tydfil. In Engeland doen twee landschappen mee: Westcounty Rivers Trust en South Downs. Vlaanderen heeft eveneens twee deelnemende gebieden: Meetjesland en Merode. In Nederland doet ook een stedelijke partner mee, namelijk de gemeente Tilburg. En dan is er nog de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Een geweldig staaltje waterstaats-engeneering, aldus Andrew. Tegelijkertijd is het een van de best bewaarde geheimen van Nederland. Zo kon ik het niet terugvinden in de Rough Guide en de Lonely Planet. Daarnaast viel me op dat het bestaansrecht van de Waterlinie erg wordt opgehangen aan de militaire geschiedenis. Dit is niet genoeg, denk ik. Zo zou de enorme omvang ervan meer kunnen worden benadrukt. Ik vraag me bijvoorbeeld af hoeveel bakstenen er zijn gebruikt bij de bouw; dat moet een geweldig aantal zijn. Dit soort gegevens maakt mensen trots. Nu wordt de Waterlinie teveel neergezet als een verdedigingswerk dat nooit heeft gefunctioneerd. Zou het niet beter klinken als je vertelt dat het twee wereldoorlogen en de veranderende ruimtelijke ontwikkelingen heeft weten te weerstaan? Claire: De Waterlinie biedt geweldige kansen voor ondernemers die kwaliteitsproducten leveren aan bezoekers. Zo zou iedere fortondernemer zijn buurman net zo hard moeten promoten als zichzelf. Dit vraagt om vertrouwen: hoe kun je weten dat je buurman ook kwaliteit levert? Dat kun je bereiken door samen te werken en afspraken te maken. In de toekomst zou een bezoeker op elk punt van de Waterlinie precies moeten weten wat hem te wachten staat bij het volgende fort. Een gevarieerd aanbod van producten, waarvan de bezoeker weet dat ze van hoge kwaliteit zijn. C U LT U R E L E V E R S C H I L L E N Op welke manier gaat Collabor8 daar de komende drie jaar aan bijdragen? Andrew: De Waterlinie kan gebruik maken van de kennis van de diverse partners, zoals op het gebied van marketingtechnieken. Dit kan helpen het merk Waterlinie een nieuwe dimensie te geven. Ook gebruikt elke partner eigen technieken om ondernemers in clusters te laten samenwerken. Daarnaast wordt in spelvorm geëxperimenteerd met nieuwe methoden en technieken. Goedbeschouwd heeft de Waterlinie er acht gratis adviseurs bij gekregen. Claire: 'Bovendien is het een gelegenheid om bekend te worden bij andere Nationale Landschappen. Zo zou Brecon Beacons reclame kunnen maken voor de Waterlinie. Daarnaast biedt Collabor8 een mooie kans voor ondernemers om samen te werken met collega s uit de partnergebieden. Daarvoor worden verschillende uitwisselingsmogelijkheden georganiseerd. Voor de toekomst is het enthousiasme van de medewerkers van het Projectbureau van doorslaggevend belang. Zij moeten de ondernemers enthousiasmeren en hen het gevoel geven dat het hún project is. Daarbij is het nodig goed te luisteren naar wat ondernemers zelf willen. Je moet niet te veel invullen. Tot slot: welke culturele verschillen spelen er in het project? Onze Nederlandse partners zijn tamelijk recht door zee, aldus Andrew. Wij als Engelsen, en de Ieren helemaal, weten flink om de zaken heen te draaien. Daar hebben we in het begin wel aan moeten wennen. Maar niets is mooier dan ook hiervan te leren. M E E R E U R O P E S E S A M E N W E R K I N G In 2008 hebben de provincies Utrecht en Noord-Brabant zogeheten POP-subsidies weten te reserveren voor hun forten via de Europese regeling voor behoud van cultureel erfgoed op het platteland. Verder is de EU-subsidiewijzer die speciaal voor de Waterlinie is gemaakt, geactualiseerd en rondgestuurd aan de diverse projectleiders. Om Europese kennis binnen te halen heeft het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie daarnaast deelgenomen aan congressen in Duitsland, Tsjechië en Italië. Vooral op het gebied van marketing, vleermuizen, restauratietechnieken en beplanting is veel kennis verworven. Een en ander krijgt in 2009 een vervolg tijdens een tweedaags internationaal congres in Utrecht over deze onderwerpen. De ondernemers van de 8 partners uit Collabor8 in Wales A r i e d e L e e u w Yttje Feddes en Dirk Sijmons Het Kwaliteitsteam in 2008 Ook in 2008 heeft het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie zich op diverse niveaus ingezet. Daarbij werd gezocht naar samenwerking en een levendige verbinding tussen lokaal, Liniebreed en Linieomgeving. Met de wisseling van het College van Rijksadviseurs is het voorzitterschap overgegaan van Dirk Sijmons naar Yttje Feddes. In de Vechtstreek Zuid, Linieland en het Diefdijkgebied ging het Kwaliteitsteam op locatiebezoek. Met betrokkenen werden ontwikkelingsplannen besproken voor de Kromhoutkazerne en de forten Jutfaas, t Hemeltje en Uitermeer. Daarnaast was er bijzondere aandacht voor de uitvoeringsagenda van de Nota Ruimte. Gemeenten en leden van de Liniecommissie werden geadviseerd over woningbouwprojecten voor het Hessingterrein, Parijsch-Zuid, Hoog Dalem en Laaggraven. B R U G G E N Extra aandacht was er voor de speerpuntprojecten Vechten, Honswijk-Everdingen, Fort Asperen en het Werk aan het Spoel, waarvan het hele ontwikkelingstraject wordt gevolgd. Ook andere projecten passeerden de revue, zoals de bruggen bij de Plofsluis en Nigtevecht, het Waterpaviljoen bij het Muiderslot, de rotonde op de N322 in Munnickenland en de Gedekte Gemeenschapsweg bij Fort Honswijk. Voor het pilotonderzoek naar de houten huizen in de Verboden Kringen is het rapport Verboden Kringen, het land van de begrensde mogelijkheden opgeleverd. Ontwerpers hebben in opdracht van het Kwaliteitsteam Waterlinietransformaties en de hoofdverdedigingslijn verbeeld. Ook verscheen een essay over Fort aan de Klop en is verder gewerkt aan de Waterlinieatlas en een publicatie over groepsschuilplaatsen. In samenwerking met de RACM is ten slotte de ontwikkeling gestart van een fortenvademecum/restauratieatlas. 10 JaarLIJN

7 Oral History V E R H A L E N O V E R D E O O R L O G Af en toe smeerde ik m In september 1939 werd ik opnieuw opgeroepen voor militaire dienst. Ik was al eerder opgekomen voor mijn nummer en twee keer op herhaling geweest, maar de oorlogsdreiging maakte mobilisatie noodzakelijk. Ik moest mijn bakkerszaak in Amsterdam-Noord achterlaten onder de hoede van mijn compagnon, en ik werd met zo n honderd andere soldaten gelegerd op Fort Hinderdam, in de Vecht. Ik was met mijn 28 jaar een ervaren soldaat, en werd aangewezen als mitraillist. Goedbeschouwd was er niet veel te doen op het fort. We moesten loopgraven maken, daar hadden we wel het nodige werk aan, vooral omdat de genie op een gegeven moment alles afkeurde. Alle graszoden werden teruggelegd, en we konden opnieuw beginnen. Maar er bleef tijd genoeg over om te zwemmen, en dat hebben we dan ook met veel plezier gedaan. Zwemmen was beter dan soldaatje spelen. Toen het winter werd kon dat vanzelfsprekend niet meer, maar nadat de vorst was ingevallen konden we wel schaatsen. Mijn record was een tocht van 75 kilometer over de Ankeveense Plassen. Ook moesten we in opdracht van onze commandant wakken zagen in het ijs, zodat de Duitsers er in zouden vallen als ze ons land zouden bezetten. Onzin natuurlijk, maar we hebben het toch gedaan. Het was immers een bevel. R O E I B O O T Zo hebben we zeven maanden doorgebracht op dat afgelegen fort. Af en toe smeerde ik m, al was dat natuurlijk clandestien. Dan stak ik s avonds laat de Vecht over met een roeiboot. In een huis op een landweggetje aan de overkant kon ik me omkleden, en dan kreeg ik een lift met een vrachtwagen naar Amsterdam. Ik wilde af en toe wel eens kijken hoe het ervoor stond met de zaak, en de trein kon je van je zakgeld niet betalen. Als ik er maar voor zorgde dat ik s ochtends voor zessen terug kwam, was er niet veel aan de hand. Ook ben ik eenmaal met een vriend naar Nederhorst den Berg gegaan, het dorp aan de overkant. Ik kwam bij de banketbakker terecht en kreeg gelijk een spuitzak in mijn hand geduwd. Ga jij maar aan het werk. Die banketbakker had zes mooie dochters, daar had ik eerlijk gezegd meer belangstelling voor dan voor die gebakjes. Een keer ben ik noodgedwongen van het fort weggeweest. Ik had al twee weken longontsteking, en niemand kon me helpen. De hospikken op het fort, daar had je niet veel aan, dus ik heb me naar de overkant laten brengen. Ik werd bijna gearresteerd op verdenking van desertie, maar uiteindelijk ben ik naar het ziekenhuis gebracht. Toen ik genezen terugkwam, moest ik me verantwoorden bij mijn commandant. Ik kwam Jan Prins (1911) was tijdens de mobilisatie van gelegerd op Fort Hinderdam in de Vecht. Zeven maanden verbleef hij er, zijn bakkerszaak in Amsterdam-Noord overlatend aan een compagnon. binnen, terwijl hij zijn benen op zijn bureau had liggen. Hé, zei ik, dat ben ik niet gewend. Haal die benen eens van tafel. Kon ik twee weken naar Nieuwersluis, omdat ik brutaal was geweest. H A R D L O P E R Ik maakte deel uit van het zevende regiment infanterie, en we hadden twintig Friese jongens in onze gelederen. Ze sliepen apart in het oude wachthuis uit 1848, dat nog primitiever was dan onze barakken, en ze gingen hun eigen gang. Meer contact had ik met Willy van Beveren, de hardloper, die de honderd meter in twaalf seconden liep, een enorme prestatie in die tijd. Zijn zoon Jan is later jarenlang doelverdediger geweest van PSV. Zelf mochten we ook graag een balletje trappen op het grasveld achter de remise, dat nu helemaal is overwoekerd maar dat toen heel goed werd bijgehouden. Vlak voordat de oorlog uitbrak zijn we naar Muiderberg overgeplaatst, omdat de legerleiding vanuit Friesland een landing op de kust van Noord-Holland verwachtte. Duitse soldaten zouden met bootjes het IJsselmeer oversteken en ons leger in de rug willen aanvallen. Ook in Muiderberg hadden we de beschikking over een mitrailleur, alleen de munitie ontbrak. We hebben ons dan ook overgegeven zonder dat ik een schot had gelost. Toen we hoorden dat koningin Wilhelma naar Engeland was gevlucht, was dat een grote teleurstelling. Een heel grote teleurstelling. Na de capitulatie zijn we ontwapend en gevangen genomen. We kregen onderdak in een school in Amsterdam, in de Frans Halsstraat. Toen we eindelijk werden vrijgelaten, in juni, zijn we het café ingegaan, om er helemaal beschonken weer uit te komen. De volgende ochtend vonden ze me onder een strozak in de school. Daardoor was ik een dag te laat bij de bakkerij. Hé, zei mijn compagnon, waar bleef je nou? Ik heb in die jaren erna niet veel meer aan het fort gedacht. Hoe gaat dat: je trouwt, je krijgt kinderen, je hebt een zaak waarvoor je hard moet werken, van half drie s ochtends tot zes uur s avonds. Je hebt gewoon geen tijd om na te denken. Nu is dat anders. Mijn vrouw is overleden, we waren 55 jaar getrouwd, en tegenwoordig komen de herinneringen vaker terug. Laatst ben ik een dag op het fort geweest, om op mijn gemak rond te kijken. Ik vond het heel bijzonder om er weer te zijn, al was alles overwoekerd, nu het een halve eeuw met rust is gelaten. Ik heb er een bijzondere tijd meegemaakt, en soms vraag ik me af wie van mijn kameraden van toen nog in leven zijn. Jan Prins: Laatst ben ik een dag op het fort geweest De kenniswebsite van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is in 2008 verder ontwikkeld en gevuld met historisch materiaal, zoals bouwtekeningen, waar bij het opknappen van forten en sluizen veel vraag naar is. Ook is er een digitale atlas van de Linie te vinden. Een apart kennisgebied is het project Oral History, waarin mensen aan het woord komen die de Water linie in de oorlogsjaren in bedrijf hebben gezien. Die informatie willen we in de nabije toekomst ook op de kennissite hebben. Bij Oral History denken we ook aan publieksgerichte toepassingen, zoals een recreatieve route waarin de verhalen van de Waterlinie aanschouwelijk worden gemaakt, aldus Rob Zakee van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie. A r i e d e L e e u w 1 2 JaarLIJN

8 Restauratie Fort aan de Klop Nieuw leven in een torenfort De afgelopen jaren kreeg Fort aan de Klop een nieuwe bestemming. Inmiddels worden de horeca- en vergaderfaciliteiten goed gebruikt en zijn er tal van nieuwe plannen. Als je ze vraagt of het ze bevalt, het beheer van Fort aan de Klop, dan klinkt er een volmondig ja. Maar hun overwegingen zijn verschillend. Het is geweldig om een project als dit van de grond af aan op te bouwen. We hebben er jaren voorbereiding in zitten, en dan is het heel bijzonder om het allemaal werkelijkheid te zien worden, zegt Joost Batelaan. Dit is een bijzondere werkplek, een stukje natuur midden in de stad. Alleen al de zonopkomst en zonsondergang zijn fenomenaal, voegt Anton van der Schot toe. Hun betrokkenheid bij de toekomst van Fort aan de Klop in Utrecht is al jaren oud. Het begon allemaal nadat de gemeente Utrecht het fort in 1997 had overgenomen van het ministerie van Defensie. De gemeenteraad stelde als eis dat het een kleinschalige recreatieve functie zou krijgen en publiek toegankelijk zou worden, dus werd een aanbesteding uitgeschreven, waarvan het plan van Joost Batelaan uiteindelijk werd gekozen. Inmiddels is er een restaurant gevestigd in het fort met een gunstig gelegen zonneterras en zijn er meerdere zalen met training- en vergaderfaciliteiten. Ook heeft het fort diverse mogelijkheden om te overnachten, van collectief tot individueel, overdekt en op de camping in de open lucht. Het gaat zo goed dat we een derde meewerkende vennoot hebben gevonden, een professionele kok, vertelt Anton van der Schot. Nu maken we niet meer van die krankzinnige werkdagen, en kunnen we af en toe zelfs met vakantie. V E R S C H O L E N Fort aan de Klop dateert uit Het ligt nog steeds, zoals vroeger, verscholen aan de Vecht, maar is in de loop der jaren omringd door naoorlogse bebouwing en een grootschalige autoboulevard, waar je overigens op het terrein zelf weinig tot niets van merkt. Het is een E E N M O O I P R A K T I J K V O O R B E E L D Het nieuwe leven van en op Fort aan de Klop is een mooi praktijkvoorbeeld van een nieuwe maatschappelijke betekenis voor de Waterlinie, zegt projectdirecteur Arnold van Vuuren. Investeren in herstel en aanpassing is alleen zinvol bij nieuw gebruik, waarmee je ook een duurzame economische benutting kunt realiseren. Dat is was hier mogelijk doordat de gemeente Utrecht bereid was het investeringsdeel voor zijn rekening te nemen dat in de exploitatie niet door een marktpartij is terug te verdienen. En natuurlijk door twee gedreven en enthousiaste ondernemers die op eigen kracht een toepasselijk programma op het fort willen en kunnen realiseren. klein torenfort, met zijn betonnen omhulsel uniek voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie, dat wordt omringd door enkele artillerieloodsen uit het einde van de negentiende eeuw. Het hele ensemble is een Rijksmonument. Joost Batelaan, die werkte in de jeugdherberg in landgoed Amelisweerd, en Anton van der Schot, die een café bezat in het centrum van Utrecht, kennen elkaar uit hun studententijd. Ze begonnen de exploitatie in juli 2007, kort voor de opening van de jaarlijkse Fortenmaand, en sindsdien is het alleen maar crescendo gegaan. Dat heeft ons aangenaam verrast, vertellen ze. We hadden niet verwacht dat we na anderhalf jaar al zo ver zouden zijn. Het restaurant heeft veel bezoekers, vooral in de zomer, en daar zijn veel toevallige passanten bij. De vergaderruimten vier in getal worden intensief gebruikt, en ook voor de overnachtingen is veel belangstelling. Het is netjes en verzorgd, maar er is wel de mogelijkheid om zelf te koken. En dat is voor deze omgeving uniek. O M W O N E N D E N De omwonenden van het fort, die aanvankelijk bang waren dat hun rust zou worden verstoord, zijn aan de nieuwe situatie gewend geraakt. Het gevreesde verkeer is nagenoeg uitgebleven, omdat de meeste parkeerplaatsen op enkele minuten lopen zijn aangelegd, en de bezoekers geven geen overlast. Er komen hier veel gezinnen met kinderen, en die gedragen zich rustig. En het restaurant zit om zes uur al vol, terwijl elders in de stad acht of negen uur heel gebruikelijk is. Dat betekent dus ook dat men op een fatsoenlijk tijdstip weer naar huis gaat. Echte belemmeringen van de exploitatie zijn er niet geweest, anders dan dat de procedure veel tijd heeft gekost. We zaten op een lijn met de gemeente, zegt Anton van der Schot. Dat is iets dat we andere mogelijke fortexploitanten zeker aanbevelen. Ook de relatie met het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie was goed, al waren de betrekkingen wat meer op afstand. Maar ze zijn ook nu nog een heel goede klant van ons. Voor de toekomst hebben Joost Batelaan en Anton van der Schot de nodige plannen. We mikken op een verdubbeling van de vergadergroepen, we willen het fort in het winterseizoen beter op de kaart zetten, we leggen dit voorjaar campingsanitair aan en maken een begin met evenementen als een kinderkunstfestival en theatervoorstellingen op het fort. Ook zijn we druk bezig met de verdere inrichting van het terrein en de beplanting. En tot slot is een steiger in de Vecht, waar bootjes kunnen aanleggen, nog een echte droom. A r i e d e l e e u w Anton van der Schot (l.) en Joost Batelaan We hadden niet verwacht dat we al zo ver zouden zijn JaarLIJN

9 Website De Waterlinie in vogelvlucht Sinds vorig jaar beschikt de website van de Nieuwe Hollandse Waterlinie over een viewer, waarmee het hele gebied virtueel van bovenaf kan worden bekeken. We kregen de vraag van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie of we inzichtelijk konden maken hoe de Linie er vanuit de lucht uitziet, vertelt Roeland Grootscholten van het multimediabureau MCW Studio s, dat de viewer bouwde die op de website van de Waterlinie is te zien. Aanvankelijk was de viewer vooral gericht op kinderen, maar gaandeweg is het accent verschoven naar een breder scala belangstellenden. Voor hen is er nu een goed overzicht beschikbaar van de hele Waterliniegebied, van het Muiderslot in het noorden tot Fort Steurgat in het zuiden, en alles wat daar tussen ligt. Voor de gebruikers van de viewer zijn er verschillende mogelijkheden. Het gebied kan van bovenaf worden bekeken, en er kan op een kleinere schaal worden ingezoomd. Van alle forten is informatie en beeld beschikbaar, en van een tiental locaties, waaronder de vesting Naarden, het Muiderslot, Slot Loevestein en de forten Vechten en Uitermeer, zijn 3D-animaties gemaakt, waarmee de actuele situatie van alle windrichtingen kan worden Roeland Grootscholten bekeken. T W E E D E W E R E L D O O R L O G Daarnaast biedt de viewer de mogelijkheid om de toestand van de Waterlinie in 1940 in beeld te brengen, op basis van foto s die Engelse gevechtsvliegtuigen aan het begin van de Tweede Wereldoorlog hebben gemaakt. Ten slotte kan de Waterlinie met een druk op de knop virtueel onder water worden gezet, zodat duidelijk wordt welk gebied precies werd verdedigd en hoe, en wat daar voor moest worden opgeofferd. We zijn een maand of drie bezig geweest met het ontwerpen en bouwen van de viewer, vertelt Roeland Grootscholten. Dat is betrekkelijk snel. Het proces verliep wat ons betreft dan ook soepel, al zien wij als multimediabureau natuurlijk nog andere mogelijkheden Je kunt je bijvoorbeeld voorstellen dat er een virtuele verteller op het scherm verschijnt, die je bijpraat over wat je allemaal ziet. Ook zijn er allerlei animaties en spelletjes mogelijk die aan de viewer kunnen worden toegevoegd. Maar op zich is het geheel inzichtelijk genoeg. Ook voor mij is nu veel duidelijker wat de militaire betekenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinieprecies is geweest, en wat de mogelijkheden zijn om er nieuwe functies aan te geven. De viewer is te vinden op de homepage van L I N I E B R E D E P R O J E C T E N De viewer is een van de Liniebrede projecten waarvoor het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie verantwoordelijk is. Het gaat om projecten met een Liniebrede werking, zoals ook de bewegwijzering voor de forten die in 2008 werd gerealiseerd, de toepassing van lespakketten in het basisonderwijs en de documentaire over de Nieuwe Hollandse Waterlinie die de NCRV begin 2008 uitzond.