baskerville serie De Peloponnesische Oorlog
|
|
- Julius Brabander
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 baskerville serie De Peloponnesische Oorlog
2
3 Thucydides De Peloponnesische Oorlog Vertaald en toegelicht door Wolther Kassies A Athenaeum Polak & Van Gennep Amsterdam 2013
4 Oorspronkelijke titel Historiai Copyright vertaling, inleiding en noten 2013 Wolther Kassies / Athenaeum Polak & Van Gennep, Singel 262, 1016 ac Amsterdam Copyright kaarten p sudioivo.nl Omslag Monique Gelissen Basistypografie Jacques Janssen isbn / nur 683
5 Inhoud Inleiding en bibliografie 7-41 Boek Boek Boek Boek Boek Boek Boek Boek Noten Bijlagen Register van namen Kaarten
6
7 Inleiding Wanneer ik schrijf aan mijn geschiedenissen, zoek ik de beweegredenen van de stervelingen. Zonder dat zou ik kunnen geloven dat er niets is dan een noodlot dat ons aan blinde noodwendigheid, erger nog: aan het toeval bindt... Uw goden en het noodlot... Ik wil de waarheid van alle menselijk gebeuren achterhalen, ik wil beschrijven hoe het werkelijk geweest is. U wilt dat men lessen trekt uit uw afwijzing van een wraakzuchtige god... Ik wil dat men lessen trekt uit mijn geschiedverhaal. Wij zwijgen weer enige tijd, tot ik niet zonder enige boosaardigheid zeg: Maar de redevoeringen die u uw helden in de mond legt het is toch uit uw voorlezing van al geschreven hoofdstukken bekend dat die nooit gehouden zijn. Het bovenstaande is een fragment (p. 117) uit de historische roman De wilde vrouwen van Pella, die Theun de Vries in 1999 publiceerde. De verteller is de tragediedichter Euripides, die tegen het einde van zijn leven, omstreeks 408 v.chr., verblijft aan het hof van koning Archelaos van Macedonië. Hij schrijft daar, geïnspireerd door in Macedonië nog voorkomende archaïsche en barbaarse rituelen in de cultus van Dionysos, zijn laatste tragedie: Bakchai. De ik die aan het begin van het citaat aan het woord is, is de geschiedschrijver Thucydides, die de beroemde dichter een bezoek brengt. De Vries weet in een paar zinnen enkele kernbegrippen uit Thucydides werk onder woorden te brengen: de historicus wil de motieven van de mensen blootleggen, de nauwkeurige waarheid vaststellen en zijn lezers een les leren die hun in het leven van nut kan zijn. In het antwoord aan zijn gast snijdt Euripides een probleem aan dat de lezers van Thucydides werk tot op de dag van vandaag heeft beziggehouden: in hoeverre zijn de door de schrijver ingelaste redevoeringen te beschouwen als een betrouwbare weergave van wat er werkelijk ooit en ergens werd gezegd?
8 de peloponnesische oorlog 8 Er zijn meer moderne auteurs door Thucydides gefascineerd. In de roman The Green Knight (1993) van Iris Murdoch maken wij bijvoorbeeld kennis met een meisje dat diep onder de indruk is van een passage uit Thucydides boek. Het betreft de capita 84 en 85 van het zevende boek, waarin de rampzalige terugtocht van het Atheense leger en de gruwelijke slachting in en bij de rivier de Asinaros op Sicilië worden beschreven. Deze ontknoping is van een intense dramatiek, te vergelijken met het slot van sommige Griekse tragedies, wanneer de toeschouwer, die de afloop allang kent, diep in zichzelf de stille hoop koestert dat het déze keer toch anders zal aflopen. In meer algemene zin kan men vaststellen dat het werk van Thucydides in alle perioden van de Europese geschiedenis lezers en schrijvers heeft geboeid. Geboeid om verschillende redenen: om de briljante stijl, de bijna modern-wetenschappelijke houding tegenover de feiten die eruit spreekt, de kritische peiling van de motieven van machtige en zwakkere personages en de sobere en door de soberheid indrukwekkende en vaak aangrijpende beschrijving van hoogte en dieptepunten in de Peloponnesische Oorlog. Toch heeft Thucydides werk bij het grote lezerspubliek nooit dezelfde bekendheid en waardering gekregen als dat van Homerus, Herodotus, Plato of de tragediedichters. De belangrijkste reden hiervoor is het feit dat hij nooit een schoolauteur is geworden en de oorzaak daarvan ligt in de moeilijkheidsgraad van het Grieks dat hij schrijft. In Nederland ken ik maar één uitzondering: het door J.A.G. van der Veer in 1947 gepubliceerde Grieks Leesboek, waarin gedeelten uit het zesde en zevende boek zijn opgenomen. Maar Van der Veers leesboek was met zijn kijk op de betekenis van de klassieke vorming zijn tijd dan ook ver vooruit en de samensteller ervan had niet alleen hoge verwachtingen van de competentie van zijn leerlingen en niet te vergeten van hun docenten, maar kon nog uitgaan van een lesrooster waarin vele uren beschikbaar waren voor de klassieke talen. Deze vertaling wil, eenvoudig gezegd, meer lezers voor Thucydides winnen. Men moet, om het Grieks van de schrijver te leren waarderen, een hoge drempel overschrijden in een tijdrovend proces van jaren. Maar ook het lezen van een vertaling van Thucydides werk vereist van de lezer een zekere inspanning, ook dan wordt hij geconfronteerd met een drempel. De inleiding is bedoeld om het de
9 inleiding 9 lezer die daar behoefte aan heeft, althans bij het overschrijden van die drempel gemakkelijker te maken. perzische en peloponnesische oorlog. herodotus en thucydides In het begin van de vijfde eeuw voor onze jaartelling slaagden de Grieken erin de Perzische pogingen tot machtsuitbreiding in westelijke richting te stuiten. Het grote verhaal van de confrontaties tussen de partijen zou in Griekenland van generatie op generatie worden doorverteld: de Atheense zege bij Marathon op het Perzische leger [490], de heldhaftige ondergang van driehonderd Spartaanse strijders bij Thermopylae [480], de overwinning in een zeeslag bij Salamis, behaald door een coalitie van verschillende Griekse staten onder leiding van Athene [480] en de succesvolle veldslag van diezelfde coalitie bij Plataia [479]. Tot hun verbazing waren de deelnemende Griekse staten en staatjes erin geslaagd hun traditionele verdeeldheid en hun diepgewortelde particularisme te boven te komen en zich gezamenlijk met succes tegen de Perzen te verweren. De grootse strijd tegen de Perzen werd een mythe die in het collectieve geheugen van alle Grieken werd opgeslagen en van tijd tot tijd door leiders van allerlei snit kon worden gebruikt en misbruikt. Het al in de Oudheid canoniek geworden verslag van deze geschiedenis is het werk van Herodotus. Zijn versie legde, zonder de prestaties van de overige staten, Sparta voorop, en de lafhartige houding van andere, zoals Thebe, onvermeld te laten, de grootste nadruk op de doorslaggevende rol die de Atheners hadden gespeeld. In zijn indrukwekkende, onderhoudende en op veel plaatsen geestige opus, het oudste bewaard gebleven prozageschrift van Europa, komt een man aan het woord die een vrijwel onbegrensde interesse heeft voor alles wat de wereld, ook de wereld voorbij de horizon van de Grieken van zijn tijd, te bieden heeft. Het feit dat de compositie van zijn werk niet aan de maatstaven van latere critici beantwoordt, is mede het gevolg van die brede belangstelling: in de ogen van deze schrijver schuilen achter elke episode in zijn geschiedverhaal weer andere episodes, onbekende feiten en omstandigheden en opzienba-
10 de peloponnesische oorlog 10 rende details hoe zou hij die de lezer kunnen onthouden? Herodotus werk met zijn rijke inhoud en zijn omvangrijke uitweidingen zou een voorbeeld voor vele auteurs na hem worden. Dat Herodotus boek juist bij de Atheners, tijdgenoten en latere generaties, in de smaak viel is niet verwonderlijk. De lof van de stad Athene werd er immers impliciet en expliciet in gezongen. De traditie meldt dat Herodotus in Athene succes oogstte met voorlezingen uit zijn eigen werk en er rijkelijk voor werd beloond en ook dat ligt voor de hand. Het is niet al te gewaagd te veronderstellen dat de jonge Thucydides bij een of meer van deze voordrachten aanwezig is geweest. Hij moet diep onder de indruk zijn geraakt en is misschien mede door de kennismaking met Herodotus tot het besluit gekomen de langdurige en verbitterde intern-griekse oorlog die zijn generatie zou meemaken, van het begin af nauwgezet te volgen. Enkele citaten uit zijn werk kunnen dudelijk maken wat hem ertoe heeft bewogen en wat zijn bedoelingen waren. In zegt de schrijver: Ik maakte de oorlog gedurende zijn hele verloop mee. Omdat ik er de leeftijd voor had, nam ik de ontwikkelingen waar en richtte er mijn volle aandacht op om van de precieze feiten op de hoogte te komen. Ook leefde ik gedurende twintig jaar na de vervulling van mijn ambt als Strateeg bij Amfipolis [424] als balling buiten mijn vaderstad. Omdat ik met beide partijen omging, vanwege mijn status als balling vooral met de Peloponnesiërs, kon ik een en ander ongestoord waarnemen. Zijn onderzoek verliep niet zonder moeilijkheden, maar op het resultaat is de schrijver trots. Wat er precies bij bepaalde gelegenheden werd gezegd en hoe de feiten precies waren, kan hij niet altijd zeggen: Wel verliep mijn onderzoek moeizaam, want de mensen die de verschillende gebeurtenissen meemaakten, brachten over dezelfde feiten geen eensluidend verslag uit, maar lieten zich leiden door hun sympathie of hun geheugen. De lezer zal misschien het ontbreken van het verhalende element minder aangenaam vinden. Maar voor mij zal het voldoende zijn wanneer iedereen die de juiste toedracht onder ogen wil zien van wat er gebeurd is en, naar de aard van de mens, ooit opnieuw zo of ongeveer zo zal voorkomen, mijn verslag als nuttig beschouwt. Het is bedoeld als een blijvend bezit, niet als een fraaie prestatie om de hoorders voor een ogen-
11 inleiding 11 blik te boeien ( ). Men is het er in het algemeen wel over eens dat Thucydides hier verwijst naar Herodotus werk, waarin juist dat verhalende element (to muthoodes) zo n belangrijke plaats inneemt. Zijn kritische houding ten opzichte van zijn voorganger weerhield Thucydides er niet van zijn werk te laten aansluiten bij dat van Herodotus. Dat wordt duidelijk uit het feit dat hij, naast de lange uitweiding over de oudste geschiedenis van Griekenland, de zogeheten Archeologie, in het eerste boek (2-20), nog een tweede excurs inlast, die men meestal aanduidt als de Pentekontaëtie ( periode van vijftig jaren ). Daarin (89-117) behandelt hij de geschiedenis van de circa vijftig jaren die vanaf het einde van de Perzische Oorlogen tot aan het begin van de Peloponnesische Oorlog zijn verlopen. De inname door de Atheners van de stad Sestos aan de Hellespont is het laatste wapenfeit dat Herodotus vermeldt (Historiën 9.118), en het is die inname waarmee Thucydides zijn overzicht van de vijftig jaren begint (1.89.3). Hij begint zijn overzicht dus precies op het punt waar zijn voorganger eindigde. Deze aanpak zal latere geschiedschrijvers er mede toe brengen hun werk op dezelfde manier te laten aansluiten bij dat van een belangrijke voorganger. thucydides levensloop Teksten als hierboven geciteerd, waarin Thucydides zelf aan het woord komt en/of in zijn geschiedverhaal intervenieert, zijn in zijn werk zeldzaam. Toch kunnen we op basis van zijn werk en van enkele andere bronnen het volgende overzicht van zijn leven samenstellen. Thucydides, burger van Athene, zo stelt de schrijver zich in de eerste zin van zijn werk voor. Als Atheens burger betitelde hij de oorlog tussen Athene en zijn bondgenoten met de coalitie van staten op de Peloponnesus en enkele daarbuiten dan ook als de oorlog tegen de Peloponnesiërs. Deze benaming, de Peloponnesische Oorlog, is gebruikelijk gebleven. Een van de Peloponnesus afkomstige auteur zou ongetwijfeld van de Attische Oorlog hebben gesproken. Thucydides, die omstreeks 455 werd geboren, stamde uit een aanzienlijke en rijke Atheense familie, die haar rijkdom onder meer te
12 de peloponnesische oorlog 12 danken had aan de opbrengsten van mijnbouw in Thracië. Hij kreeg, mogen we aannemen, de gebruikelijke opvoeding van Atheense jongens van zijn stand: scholing in muziek, sport en literatuur, gedegen training in het spreken in het openbaar volgens moderne retorische inzichten en grondige kennis van de geschiedenis van zijn familie, van de stad Athene en van de Grieken en hun stadstaten, hun poleis, in het algemeen. Zijn afkomst verklaart voor een deel zijn kritische houding tegenover de democratische staatsvorm die zich in Athene in een lang proces in de zesde en vijfde eeuw v.chr. steeds verder had ontwikkeld. Naar zijn oordeel bewees de geschiedenis van Athene na de dood van de door hem zeer bewonderde Perikles in het derde jaar van de oorlog [429] dat een democratische staatsvorm alleen aanvaardbaar en houdbaar kon zijn wanneer een grote persoonlijkheid als Perikles er een sleutelpositie in bekleedde. Toch ging zijn eigen voorkeur niet uit naar een oligarchie, zoals die zich in 411 gedurende een jaar in Athene wist te handhaven (zie het achtste boek), maar naar een gematigd-democratische staatsvorm, waarin geen sprake meer zou zijn van de grillige en tegenstrijdige besluitvorming door een oppermachtige en soevereine volksvergadering (zie ). Men neemt aan dat hij met dit gematigde standpunt en met zijn grote waardering voor Perikles, de kampioen van de democratie, afstand nam van de antidemocratische traditie in zijn familie. Door zijn afkomst en scholing was Thucydides ook voorbestemd voor het bekleden van belangrijke functies in Athene. Al rond zijn dertigste jaar werd hij Strateeg zo wordt in deze vertaling meestal het Griekse woord stratègos weergegeven wanneer het de aanduiding is van een lid van het vooral in oorlogstijd belangrijke, in Athene jaarlijks gekozen college van tien competent geachte mannen. Voor het ambt van Strateeg werd men gekozen en niet, zoals voor de meeste ambten, bij loting aangewezen. De volksvergadering, de ekklèsia, bleef wel altijd het laatste woord houden in zaken van oorlog, oorlogsstrategie en vrede, maar deze tien mannen hadden op grond van hun ervaring en reputatie een uiterst belangrijke adviserende functie en waren de uitvoerders van een beleid dat zij zelf grotendeels hadden bepaald. Het is dus niet verbazingwekkend dat Thucydides in 425 tot Strateeg werd gekozen en evenmin dat juist deze man, in wiens familiegeschiedenis Thracië een belangrijke rol
13 inleiding 13 speelde, in die functie een vlooteenheid in de wateren bij Thracië kreeg aan te voeren. In boek 4 ( ) rapporteert hij in zakelijke bewoordingen over zijn gedeeltelijke falen. Het verging hem als verschillende Atheense leger en vlootaanvoerders voor en na hem: de volksvergadering bestrafte hem voor zijn mislukking met verbanning. Hierboven kwam al ter sprake hoe deze verbanning voor hem, als kroniekschrijver van de Peloponnesische Oorlog, een blessing in disguise werd en de schrijver zelf bevestigt dat in het zogeheten methodehoofdstuk (5.26.5), dat als het ware een tweede inleiding op zijn werk vormt. Thucydides verzamelde gegevens voor zijn werk bij verschillende partijen en reisde hoogstwaarschijnlijk naar verschillende locaties die in zijn verhaal voorkomen. Na een aantal jaren het is niet bekend wanneer precies keerde hij naar Athene terug; mogelijk maakte hij de inname van Athene door de Spartanen in 404, die het einde van de oorlog betekende en de nederlaag van Athene compleet maakte, zelf mee. Op een onbekend tijdstip in de jaren negentig van de vierde eeuw stierf hij en zijn werk bleef onvoltooid. Het feit dat sommige passages in zijn werk wel erg kort en schetsmatig lijken en andere volledig uitgewerkt (bijvoorbeeld de boeken 6 en 7), hangt waarschijnlijk in veel gevallen ook samen met de ontijdige dood van de schrijver. De geschiedenis van de door hem niet meer behandelde jaren van de oorlog, , kan men in Xenofons Hellenika nalezen, in 1999 door Gerard Koolschijn vertaald onder de titel Griekse Oorlogen. De grote verschillen tussen deze twee geschiedschrijvers springen bij lezing onmiddellijk in het oog. Ook andere geschiedschrijvers, van wie het werk slechts fragmentarisch is bewaard, lieten hun kroniek beginnen op het punt waar Thucydides relaas ophoudt. Het zijn Eforos en een anonieme auteur van op papyrus gevonden omvangrijke fragmenten; men meent vrij algemeen dat deze auteur Kratippos was. de grootste oorlog ooit. oorzaken en aanleidingen Thucydides beschouwde de Peloponnesische Oorlog als één geheel, verdeelde hem niet, zoals later gebruikelijk werd, in een Archidami-
14 de peloponnesische oorlog 14 sche [ ] en een Ionisch-Dekeleïsche Oorlog [ ], maar zag hem als één langdurig conflict dat zevenentwintig jaar duurde [ ]. Zo kan hij bijvoorbeeld in spreken over het twintigste jaar van de oorlog, waarmee hij ons jaar aanduidt. Groter dan alle voorafgaande oorlogen was het conflict evenwel zeker niet alleen door zijn lange duur. Groter en ingrijpender was het naar Thucydides oordeel ook en vooral door de enorme inzet van en verliezen aan mensenlevens en materieel, vooral schepen. Daarnaast bepaalde de morele crisis die de oorlog veroorzaakte en die in de oorlog zelf, maar vooral in de interne partijstrijd in de verschillende poleis tot verbijsterende wreedheden en moordpartjen leidde, evenzeer het ingrijpende karakter van deze oorlog. Voor Thucydides was de stelling dat deze oorlog alle vorige overtrof een stelling waarvan hij het gewaagde karakter zeker onderkende zó belangrijk dat hij een groot gedeelte van het eerste van de acht boeken die zijn werk telt, besteedt aan het bewijzen ervan. Een punt dat in Thucydides werk, in het begin meer dan in de latere boeken, eveneens grote aandacht krijgt is het diepgaande verschil tussen oorzaak en aanleiding, dat men naar zijn mening steeds in het oog moet houden bij het onderzoek naar het ontstaan van een conflict als de Peloponnesische Oorlog. Aanleidingen waren er genoeg, en Thucydides noemt ze ook. Men leze er het eerste boek op na. Het handelsembargo dat Athene instelde tegen Sparta s bondgenoot Megara kan aan de daar genoemde reeks aanleidingen nog worden toegevoegd; Thucydides zelf besteedt aan dat embargo om onduidelijke redenen minder aandacht dan andere bronnen. De diepste oorzaak van de grootste oorlog ooit ziet Thucydides in de vrees van Sparta voor de steeds groeiende macht van Athene. Twee citaten: Als de meest eigenlijke, maar naar buiten toe meest verzwegen oorzaak beschouw ik de toenemende macht van de Atheners, die de Spartanen vrees aanjoeg: daardoor werden ze gedwongen oorlog te gaan voeren (1.23.5). Later constateert Thucydides, naar aanleiding van het feit dat de Spartanen de Atheners beschuldigen van schending van het verdrag dat sinds 446 tussen beide staten bestond: De uitspraak in het besluit van de Spartanen dat het verdrag verbroken was en dat ze een oorlog moesten beginnen, was niet het gevolg van het feit dat ze zich hadden laten overtuigen door
15 inleiding 15 de woorden van de bondgenoten, maar veeleer het gevolg van hun eigen vrees voor een nog verdere groei van de macht van de Atheners. Ze zagen immers dat het grootste deel van Griekenland al aan Athene onderworpen was (1.88). Niet de explosieve groei zelf van de macht van Athene, zijn economisch opbloei en welvaart en zijn spectaculaire culturele ontwikkeling waren dus de oorzaak van de oorlog, maar de vrees van de Spartanen steeds verder door Athene voorbijgestreefd en overvleugeld te raken. Die vrees van het economisch en cultureel achterblijvende Sparta, dat aan het begin van de vijfde eeuw nog als de sterkste mogendheid in Griekenland had gegolden of in ieder geval als een van de twee machtigste staten, bracht het ertoe de oorlog door te zetten, mede onder invloed van bondgenoten als Korinthe. Het grote verschil in karakter tussen Atheners en Spartanen speelt daarbij een belangrijke rol en de schrijver legt daar vaak de nadruk op: fel tegenover traag, ondernemingsgezind tegenover initiatiefloos (8.96.4) luidt een van zijn pregnante kenschetsen. Een Atheens voorstel tot arbitrage werd afgewezen. In deze mogelijkheid van arbitrage was voorzien in het tussen Athene en Sparta en hun bondgenoten voor een termijn van dertig jaar gesloten verdrag uit 446. Waar de vrees regeert, is het redelijk overleg snel voorbij. In Thucydides werk ziet men deze stelling overvloedig geïllustreerd en dat geldt in het bijzonder voor de ontstaansgeschiedenis van de oorlog. Het feit dat een rationeel denkende en oordelende auteur als Thucydides nu juist die vrees als diepste achtergrond van de oorlog noemt, kan ons voorzichtig stemmen tegenover al te absolute etiketten die men deze schrijver soms opplakt. Wij krijgen uit zijn werk de indruk dat hij en hoe kan het anders zich als mens en als historicus sterk heeft ontwikkeld. Bij het begin van de oorlog was hij ongeveer vijfentwintig jaar, bij het einde ervan ongeveer vijftig. De lotgevallen die de Griekse steden, speciaal Athene, en hem persoonlijk in die bijna drie decennia overkwamen, hebben hem in hoge mate beïnvloed en zijn kijk op de geschiedenis van zijn tijd veranderd. Het accent op het psychologische motief (de vrees van de Spartanen) komt mijns inziens voort uit het rijpen van het oordeel van de schrijver. Hij moet zelf in de loop van de jaren ook steeds meer onder de
16 de peloponnesische oorlog 16 indruk zijn gekomen van de vastbeslotenheid en de veerkracht van Athene en geconstateerd hebben dat de Spartanen steeds meer respect kregen voor die eigenschappen. De oorlog leek uitzichtloos en de overwinning die zij hadden verwacht bleef uit. Dit leidde ertoe dat de Spartanen in 421 de zogeheten vrede van Nikias accepteerden tegen de zin van hun bondgenoten, speciaal Korinthe. Hun uiteindelijke overwinning in 404 hadden de Spartanen dan ook niet aan hun eigen kracht te danken, maar aan Perzische geldelijke steun en een combinatie van zelfoverschatting en interne verdeeldheid aan de kant van Athene. het werk: strengheid in chronologie en verhaal Na het eerste boek, dat als een zeer uitgebreide inleiding op het hele werk kan worden gezien, komt Thucydides kroniek van de oorlog zelf in het tweede boek op gang. Vanaf dit begin tot aan het einde van het achtste boek houdt hij vast aan één strenge chronologische indeling van de oorlog in jaren en van die jaren in zomers in zeer uitgebreide zin en winters. Omdat voor de Athener Thucydides het jaar begon met het aantreden van nieuwe archonten, de hoogste functionarissen in Athene, op een tijdstip dat vergelijkbaar is met onze maand augustus, wordt, om een voorbeeld te noemen, het eerste jaar van de oorlog doorgaans weergegeven met de aanduiding , het tiende met en het twintigste met Weet men in dat laatste geval dat een gebeurtenis plaatsvond in het voorjaar, door de schrijver vaak aangeduid als het voorjaar van de volgende zomer, dan kan volstaan worden met de aanduiding 411. De versnippering van de verhaallijn, die nogal eens het gevolg is van deze annalistische methode, neemt Thucydides op de koop toe, al ziet hij de nadelen wel. Vele geschiedschrijvers, Griekse en Romeinse, hebben deze annalistische methode toegepast, die overigens ook vóór Thucydides al ingang had gevonden. Het gebruik van olympiaden, tijdvakken van telkens vier jaar, als chronologisch raamwerk, zoals we dat later bij een schrijver als Polybios [ca ] aantreffen, was in Thucydides tijd nog niet in zwang. Vandaar dat hij zijn kroniek van de oorlog in 2.2 laat voorafgaan door een exacte tijds-
17 inleiding 17 bepaling van het begin van de strijd aan de hand van verschillende, ook buiten Athene gangbare tijdsaanduidingen. Ook met deze duidelijke fixering van het beginpunt demonstreert hij zijn streven naar zakelijkheid en betrouwbaarheid. De vermelding van zonsen maansverduisteringen in zijn werk geeft moderne historici welkome uitgangspunten voor het vaststellen en controleren van het chronologische verloop van de gebeurtenissen. Getuigt dit strakke vasthouden aan de eenmaal gekozen methode op zichzelf al van Thucydides voorkeur voor streng schematisme, andere kenmerken van zijn werk stemmen daarmee overeen. Daarbij zet hij zich duidelijk af (zie het op p. 10 weergegeven citaat) tegen Herodotus. Tegenover diens streven de lezers een belangrijk geschiedverhaal te vertellen over de glorieuze overwinningen op de Perzen, maar hen ook te onderhouden en soms te amuseren met zijn verslag, staat Thucydides streven zich tot het essentiële te beperken, zich te onthouden van uitweidingen een kenmerk van Herodotus werk om de lezer in plaats van tijdelijk genoegen dieper inzicht te geven en zo zijn werk tot een bezit voor altijd te maken. Men kan Thucydides afkeer van het al te anekdotische en particulier-biografische geïllustreerd zien wanneer men de biografieën leest die Plutarchus [ca n.chr.] aan figuren als Perikles, Alkibiades en Nikias wijdde. De feiten en feitjes die daarin worden vermeld zijn grotendeels gebaseerd op een redelijk betrouwbare overlevering, maar Thucydides vond ze niet passen in zijn werk. Zijn betoog in de zelfbewust geformuleerde en voor onze kijk op zijn werk essentiële hoofdstukken van het eerste boek vormt een soort beginselverklaring waarin hij zijn uitgangspunten als geschiedschrijver aan de lezer voorlegt. Fundamenteel blijken voor hem: wantrouwen tegenover gangbare voorstellingen inzake de geschiedenis, een kritische houding tegenover schrijvers voor wie de fraaie vorm belangrijker is dan een betrouwbare inhoud, tegenover zegslieden die een partijdige versie van bepaalde gebeurtenissen geven, maar ook tegenover zijn eigen waarnemingen (22.2), en ten slotte het streven de lezers inzicht te geven in historische processen, een inzicht dat hun in de toekomst van nut kan zijn. Thucydides legt zichzelf deze en dergelijke beperkingen op. Men zou ze kunnen kenschetsen als de gevolgen van een weloverwogen
18 de peloponnesische oorlog 18 selectie. Het is niet ondenkbaar dat hij zich ook in dit opzicht wil onderscheiden van zijn voorganger Herodotus. Zoals gezegd wordt in diens werk de hoofdlijn namelijk keer op keer onzichtbaar door de uitweidingen die de schrijver zich veroorlooft, zodat hij de greep op het geheel van zijn werk wel eens lijkt te verliezen. Ook Thucydides last wel eens een uitweiding in waarvan de omvang ons verrast. Als voorbeelden noem ik de schets van het levenseinde van Themistokles en Pausanias ( ) en zijn kritische betoog over de dood van Hipparchos ( ). In het algemeen evenwel is hij juist geneigd zich in hoge mate te beperken, soms in hogere mate dan ons lief is. Als zijn lezers vergeten wij wel eens dat hij het verslag van een oorlog wil bieden en niet de geschiedenis van Athene of Griekenland in de laatste decennia van de vijfde eeuw. Daar moet nog wel iets aan worden toegevoegd. Wanneer in Thucydides kroniek toch geregeld een ongelijke aandacht wordt aangetroffen voor vergelijkbare episoden, kunnen daarvoor verschillende oorzaken worden aangewezen. Allereerst is de schrijver over sommige gebeurtenissen nu eenmaal beter ingelicht dan over andere. Daarnaast ligt het voor de hand dat zijn dood hem heeft verhinderd aanvullingen aan te brengen in passages die hij als onaf beschouwde. Dezelfde oorzaak ligt trouwens waarschijnlijk ten grondslag aan de tegenstrijdigheid tussen bepaalde uitlatingen van de schrijver. In weer andere gevallen is de betrekkelijke uitvoerigheid toe te schrijven aan het feit dat Thucydides de betreffende gebeurtenis in zekere zin exemplarisch acht. Zo heeft hij met de vele hoofdstukken die hij in het tweede en derde boek aan het beleg en de ondergang van Plataia besteedt, voor twee categorieën lezers een impliciete boodschap: sympathisanten van Sparta maken kennis met de Spartaanse onbetrouwbaarheid en hypocrisie, bewonderaars van Athene met de loosheid van de beloften van de Atheners aan hun bondgenoten. Wanneer hij dit in het begin van zijn werk zo nadrukkelijk heeft geïllustreerd, kan hij zich veroorloven in het vervolg over vergelijkbare situaties beknopter te zijn. Ten slotte heeft Thucydides niet alle episoden vanuit eenzelfde punt in de tijd beschreven, zodat wij soms duidelijk een wisseling van standpunt en accent zien. In de toelichtingen en noten worden hiervan voorbeelden aangewezen.
19 inleiding 19 personen en hun motieven. bewondering en afkeer Thucydides probeert allereerst de historische waarheid vast te stellen en is niet tevreden met eenzijdige, oppervlakkige of onvolledige rapportage. Verder wil hij achter die feiten, die zo nauwkeurig mogelijk vastgesteld en gerapporteerd moeten worden, de werkelijke motieven van de handelende personen achterhalen. Wat mensen als motief voor hun daden noemen is naar zijn oordeel namelijk vaak in tegenspraak met hun werkelijke drijfveren. Deze overtuiging van de schrijver leidt er soms toe dat wij als lezers de indruk krijgen dat Thucydides bezig is zijn personages te ontmaskeren. Zoals hij waar het de oorlog als geheel betreft achter de aanleidingen de werkelijke en dieper gelegen oorzaken zoekt, zo wil hij bij zijn personages de ware motieven, de achtenswaardige en de verwerpelijke, blootleggen. De redevoeringen die hij politici en generaals in de mond legt, vaak staaltjes van retorische vaardigheid en overtuigingskracht, zijn bedoeld om de situatie van een bepaald moment, vaak in alle breedvoerigheid, te schetsen, maar ook om de geestesgesteldheid en de beweegredenen van de betreffende sprekers vaak zijn het er twee, uit tegengestelde kampen afkomstig duidelijk te maken. In hun betogen worden we ook geconfronteerd met de grote vraagstukken van Thucydides tijd, met het politieke debat en de uiteenlopende visies. Vaak licht de schrijvers ons in over de motieven van zijn personages met een min of meer stereotiepe formulering, schematisch weer te geven als Omdat A meende / zag / constateerde / begreep / zich herinnerde dat y het geval was, deed / zei hij het volgende. De lezer vraagt zich niet zelden af waar de schrijver zijn kennis aangaande die motieven vandaan haalde. Op die vraag kan een drieledig antwoord worden gegeven. Men mag aannemen dat Thucydides mededelingen over de motieven van zijn personages in veel gevallen op eigen interpretatie berusten, op de intuïtie van de schrijver, die hij baseert op de handelingen van een personage. De uitweiding over Pausanias ( ) bevat bijvoorbeeld een groot aantal van deze motieven. In de tweede plaats kunnen we ervan uitgaan dat Thucydides personen heeft ondervraagd die zich op beslissende momenten in de naaste omgeving van
20 de peloponnesische oorlog 20 een belangrijke politicus of legeraanvoerder hadden bevonden en inzicht hadden of meenden te hebben in diens beweegredenen. Zo kan een overlevende van de Syrakusaanse nederlaag de schrijver een indruk hebben gegeven van het optreden van Nikias in de verschillende fasen van de campagne, waarvan de beschrijving de boeken 6 en 7 vrijwel geheel in beslag neemt. Een derde mogelijkheid is zeker niet uit te sluiten: Thucydides interviewde de betreffende personen zelf. Nu blijkt in het algemeen uit zijn werk dat hij grote belangstelling had voor bepaalde figuren in zijn geschiedverhaal. Aan Themistokles en Pausanias besteedt hij in het eerste boek veel aandacht maar zij behoorden tot een oudere generatie, die de schrijver zelf niet meer heeft gekend. Heel anders ligt het wanneer het om Thucydides tijdgenoten gaat, bijvoorbeeld om een figuur als de Spartaanse legeraanvoerder Brasidas, voor wie de schrijver grote bewondering koesterde. Met hem kan Thucydides in de voor een historicus min of meer ideale positie van reizende balling persoonlijk contact hebben gehad, zodat hij over diens motieven althans over Brasidas achteraf geformuleerde versie ervan! ingelicht was. Zeer opvallend is de plaats die Alkibiades in zijn werk inneemt. Zijn rol bij de voorbereidingen en de realisering van de Syrakusaanse expeditie en zijn overlopen naar Sparta ( ; 53; 60-61; 89-92), zijn invloed op de Perzische satraap Tissafernes en op de val van het kortstondige oligarchische bewind in Athene in 411 die in het achtste boek ter sprake komt over al deze episoden krijgt de lezer zeer uitvoerige mededelingen. Thucydides blijkt, evenals velen onder zijn tijdgenoten, in sterke mate door deze Alkibiades gefascineerd te zijn, maar heeft, althans in zijn werk zoals het is overgeleverd, geen definitief oordeel over hem geveld. Hij is enerzijds zeer positief over hem, maar beschuldigt hem anderzijds zelf of via uitspraken van anderen van het uitsluitend najagen van eigen belangen. Nog sterker: hij legt Alkibiades uitspraken in de mond (zie ) waarin deze zelf toegeeft allereerst naar eigen belang en roem te streven. Andere relevante passages kan de lezer aan de hand van het Register van namen gemakkelijk vinden. De vraag is boeiend, al is ze niet te beantwoorden: heeft Thucydides meer dan oppervlakkig kennisgemaakt met deze Alkibiades?
Inleiding geschiedenis Griekenland
Europa rond de Middellandse Zee rond 500 v. Chr. Sint-Janslyceum s-hertogenbosch, Theo Manders Inleiding geschiedenis Griekenland Rond 2000 v. Chr. Stedelijke centra: Op Kreta, Minoische cultuur Op Griekse
Nadere informatieInleiding geschiedenis Griekenland
Europa rond de Middellandse Zee rond 500 v. Chr. Sint-Janslyceum s-hertogenbosch, Theo Manders Inleiding geschiedenis Griekenland Rond 2000 v. Chr. Stedelijke centra: Op Kreta, Minoische cultuur Op Griekse
Nadere informatieWaar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?
Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.
Nadere informatieInhoud. Inleiding Zevende brief Nawoord Waarom filosofen moeten zwijgen Kleine bibliografie
Inhoud Inleiding Zevende brief Nawoord Waarom filosofen moeten zwijgen Kleine bibliografie Inleiding Al zolang als mensen over het schrift beschikken, hebben zij langs die weg met elkaar berichten en gedachten
Nadere informatie1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters.
Oefenrepetitie geschiedenis SUCCES!!! 4 Havo Periode 1 Tijdvakken 1 t/m 4 Dyslectische leerlingen slaan de vragen met een asterisk (*) over. DOOR DE TIJD HEEN 1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de
Nadere informatieVwo+ en Gymnasium WINKLER PRINS
Met kop en schouder Vwo+ en Gymnasium OP WINKLER PRINS Grieks en Latijn geven je diploma een gouden randje! Is vwo+ of het gymnasium wat voor jou? Om deze vraag te kunnen beantwoorden, moet je jezelf de
Nadere informatieSTIJLEN VAN BEÏNVLOEDING. Inleiding
STIJLEN VAN BEÏNVLOEDING Inleiding De door leidinggevenden gehanteerde stijlen van beïnvloeding kunnen grofweg in twee categorieën worden ingedeeld, te weten profileren en respecteren. Er zijn twee profilerende
Nadere informatieLatijn en Grieks in de 21ste eeuw
Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het
Nadere informatieDoorbreek je belemmerende overtuigingen!
Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als
Nadere informatie1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters.
Oefenrepetitie geschiedenis SUCCES!!! 4 Havo Periode 1 Tijdvakken 1 t/m 4 Dyslectische leerlingen slaan de vragen met een asterisk (*) over. DOOR DE TIJD HEEN 1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de
Nadere informatieExamen VWO. Grieks. tijdvak 1 dinsdag 24 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2016 tijdvak 1 dinsdag 24 mei 9.00-12.00 uur Grieks Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 26 vragen en een vertaalopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen.
Nadere informatieLatijn: iets voor jou?
: n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de
Nadere informatie1 Belangrijk in deze periode
1 Belangrijk in deze periode De Romeinen en de Grieken zijn in hun tijd twee machtige volkeren. Ze hebben beiden zaken bedacht en uitgevoerd die ook nu voor ons eigen, hedendaagse leven belangrijk zijn.
Nadere informatieDe evangeliën en hun betrouwbaarheid
De evangeliën en hun betrouwbaarheid blok F - nivo 3 - avond 3 Tijd Wat gaan we doen 19.00 Mentorkwartiertje 19.15 Terugblik en intro 19.20 Discussie: het evangelie van Judas 19.30 Historisch betrouwbaar?
Nadere informatiewaarmee de dichter naar zijn eigen activiteit verwijst.
Tekst 1 Regel 321 Τὸν 1p 1 Noteer de naam van de persoon naar wie Τὸν verwijst. Regel 326 χόλον τόνδ In het vervolg van de tekst voert Paris een andere reden aan voor het feit dat hij niet deelneemt aan
Nadere informatieGRIEKEN EN ROMEINEN ORIENTATIEKENNISVRAGEN...
GRIEKEN EN ROMEINEN ORIENTATIEKENNISVRAGEN... score: 1. a Waarom konden er in Griekenland zoveel verschillende staatsvormen naast elkaar bestaan? Gebruik in je antwoord het begrip poleis. b Sparta en Athene
Nadere informatieExamen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2007 tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 20 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieOpeningsgebeden INHOUD
Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus
Nadere informatieJohannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,
Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...
Nadere informatieDe profeet Jeremia had voorzegd dat de ballingschap 70 jaar zou duren. De profeet Daniël verwachtte blijkbaar duidelijk dat na het einde van de
Hoofdstuk 7 427-466 voor Christus - schema 13 466-505 voor Christus - schema 14 Schema 13 De 70 jaar weken van de profeet Daniël hoofdstuk 9. Het is dit profetische gedeelte van het boek Daniël uit het
Nadere informatieGeschiedenis Tijdvak CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/101047
Geschiedenis Tijdvak 02 01 Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 10 mei 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/101047 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs
Nadere informatieverzoeking = verleiden om verkeerde dingen te doen dewijl = omdat wederstand doen = tegenstand bieden de overhand behouden= de overwinning behalen
Zondag 52 Zondag 52 gaat over de zesde bede. Leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van de boze. Want van U is het Koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid, in der eeuwigheid. Amen. Lees de tekst
Nadere informatieSamenvatting Dautzenberg H8
Samenvatting Dautzenberg H8 Paragraaf 56 Elk boek kun je in drieën verdelen: voorwerk, eigenlijke tekst, nawerk. Onder voorwerk verstaan we alles wat voorafgaat aan het eerste hoofdstuk: omslag, titel,
Nadere informatieTERRACOTTALEGER HET. & De erfenis van de eeuwige Keizer van China EXPO > PEDAGOGISCH DOSSIER JAAR LUIK GUILLEMINS TGV STATION
HET TERRACOTTALEGER & De erfenis van de eeuwige Keizer van China EXPO 23.12.16 23.04.17 PEDAGOGISCH DOSSIER 11-14 JAAR LUIK GUILLEMINS TGV STATION + 3 2 4 2 2 4 WWW. T E R R A C O T 4 9 3 8 TA - L I E
Nadere informatieDe Bijbel open 2013 44 (09-11)
1 De Bijbel open 2013 44 (09-11) Als ouders zondigen, dan worden hun kinderen daarvoor gestraft. Is dat zo? Dat kan toch niet waar zijn. Toch lijkt dat wel zo te staan in Deut. 5:9 en Ex. 20:5. In deze
Nadere informatieBIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1. Les 1 - De oorsprong van de Bijbel. In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling
BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1 Les 1 - De oorsprong van de Bijbel In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Deze bijbelstudies zijn vooral bedoeld voor jongeren van 11
Nadere informatieDoor welke oorzaak voelde Saul zich alleen en onbeschermd? En wat had hij vernomen?
Dood van Saul en zijn zonen. Door welke oorzaak voelde Saul zich alleen en onbeschermd? En wat had hij vernomen? Zie 1 Samuel 30 en 31 Saul echter voelde zich alleen en onbeschermd, omdat God hem verlaten
Nadere informatieNaam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel
Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij
Nadere informatieExamen VWO. Nederlands. tijdvak 1 maandag 19 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2008 tijdvak 1 maandag 19 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 19 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 47 punten
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1, Griekse Politiek
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1, Griekse Politiek Samenvatting door een scholier 1106 woorden 16 september 2005 4,2 61 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Geschiedenis Module 1 Hoofdstuk
Nadere informatienarratieve zorg Elder empowering the elderly
narratieve zorg Elder empowering the elderly huisbezoek 1: KENNISMAKING - 2 - KENNISMAKING - huisbezoek 1- a kennismaking huisbezoek 1: KENNISMAKING a vertrouwelijkheid individueel in teamverband naar
Nadere informatieTALEN EN CULTUREN VAN GRIEKENLAND EN ROME
TALEN EN CULTUREN VAN GRIEKENLAND EN ROME GRIEKS LATIJN KCV AAN HET STEDELIJK GYMNASIUM JOHAN VAN OLDENBARNEVELT TE AMERSFOORT (Plaatje 1 & 2) De klassieke talen en kcv aan het gymnasium Aan het Gymnasium
Nadere informatieVraag 1: Waar en wanneer begon en eindigde de Griekse beschaving?
Vraag 1: Waar en wanneer begon en eindigde de Griekse beschaving? In Griekenland bestond de eerste grote beschaving van Europa. Vul het juiste antwoord in. Plaats waar de Griekse beschaving begon: Tijdstip
Nadere informatieDe klassieke tijdlijn
De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom
Nadere informatieVoorwoord Met oprechte blijdschap schrijf ik het voorwoord voor dit boek. Ik ken Henk Rothuizen al vele jaren en heb hem zien opgroeien tot een man van God, met een bediening die verder reikt dan zijn
Nadere informatieDe renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.!
De renaissance Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis. Deze term betekent letterlijk de wedergeboorte, en is een kunststroming uit
Nadere informatieEnkele vragen aan Kristin Harmel
Enkele vragen aan Kristin Harmel Waar gaat Zolang er sterren aan de hemel staan over? Zolang er sterren aan de hemel staan gaat over Hope McKenna- Smith, eigenaresse van een bakkerij in Cape Cod. Ze komt
Nadere informatietaal reliëf > stadstaten (polis / poleis) machtstrijd poleis (Athene <> Sparta) zelfde vijand Homerus
H2 GRIEKENLAND 1. Eenheid en verdeeldheid > Waarom? taal reliëf > stadstaten (polis / poleis) religie machtstrijd poleis (Athene Sparta) zelfde vijand Homerus Polis: - Acropolis - bestuur, rechtspraak,
Nadere informatiezondag 13 maart 2016 in het Kruispunt
zondag 13 maart 2016 in het Kruispunt lezing oude testament (lector) Jesaja 58, 1-10 lied Liedboek 537, 1. 2. Zo spreekt de Heer die ons... lezing nieuwe testament (lector) Lukas 20, 9-19 lied Liedboek
Nadere informatieSeizoensverslag voorjaar 2017 Gepubliceerd juli 2017
Seizoensverslag voorjaar 2017 Gepubliceerd juli 2017 Copyright: BC (Bijna) altijd juist Inhoudsopgave Pagina Inleiding 2 Uitslagen en analyse 5 Deel 1: vrij spel. 5 Deel 2: drieband.. 8 Deel 3: bandstoten
Nadere informatieDe Bijbel open 2013 25 (29-06)
1 De Bijbel open 2013 25 (29-06) Vandaag bespreken we een vraag die ik kreeg over 1 Koningen 2. Daarin gaat het over de geschiedenis van Adonia, een oudere broer van Salomo, die zojuist koning was geworden.
Nadere informatieDit product wordt u aangeboden door ComputerBijbel (http://www.computerbijbel.com) ComputerBijbel Alle rechten voorbehouden 1/6
ComputerBijbel Alle rechten voorbehouden 1/6 EEN MAN NAAR GOD'S HART. Handelingen 13:22 INTRODUCTIE. 1. In zijn toespraak in Antiochië, gaat Paulus kort in op de geschiedenis van Israël, hij citeert een
Nadere informatieBij Mattheus 5 : 13-16 - Zout en licht Laat ons het zout der aarde zijn, het licht der wereld, klaar en rein,
9 februari 2014 Bij Mattheus 5 : 13-16 - Zout en licht Laat ons het zout der aarde zijn, het licht der wereld, klaar en rein, Misschien heeft u bij het zingen van dit lied ook altijd wel een wat dubbel
Nadere informatieNamen van God en van Christus in de eerste brief aan Timoteüs
Kris Tavernier Namen van God en van Christus in de eerste brief aan Timoteüs 1 Timoteüs 1-6 Het is mijn bedoeling in dit artikel een overzicht te geven van de namen van God en van Zijn Zoon Jezus, die
Nadere informatieDe Jefferson Bijbel. Thomas Jefferson
De Jefferson Bijbel Thomas Jefferson Vertaald en ingeleid door: Sadije Bunjaku & Thomas Heij Inhoud Inleiding 1. De geheime Bijbel van Thomas Jefferson 2. De filosofische president Het leven van Thomas
Nadere informatieExamenopgaven VMBO-GL en TL
Examenopgaven VMBO-GL en TL 2003 tijdvak 2 woensdag 18 juni 13.30 15.30 uur NEDERLANDS LEESVAARDIGHEID CSE GL EN TL NEDERLANDS LEESVAARDIGHEID VBO-MAVO-D Bij dit examen hoort een tekstboekje. Dit examen
Nadere informatiezondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar
Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.
Nadere informatieZondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14
Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Twee prachtige lezingen vanochtend. Er
Nadere informatieWELKOM! Programma Welkom en opening Kennismaking en informatie ETS Historische achtergrond van het NT Pauze De vier Evangeliën
WELKOM! Inleiding op het NT Vier getuigenissen over Jezus NT-les 1 ETS-jaar 1 Programma Welkom en opening Kennismaking en informatie ETS Historische achtergrond van het NT Pauze De vier Evangeliën Doelen
Nadere informatie2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1
2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1! " #$% & #& '$' '& + ()" *% $, $ -% 1 H. Jagersma en M. Vervenne, Inleiding in het Oude Testament, Kampen, 1992. J. Bowker, Het verhaal
Nadere informatieVijf redenen waarom dit waar is
Les 14 Eeuwige zekerheid Vijf redenen waarom dit waar is In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Dag 1 Is de echte (ware) gelovige voor eeuwig veilig en geborgen in Christus? Voor
Nadere informatieSNORRI STURLUSON. Edda. vertaald uit het oudijslands ingeleid en toegelicht door MARCEL OTTEN. athenaeum polak & van gennep amsterdam 2011
Edda SNORRI STURLUSON Edda vertaald uit het oudijslands ingeleid en toegelicht door MARCEL OTTEN A athenaeum polak & van gennep amsterdam 2011 Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door een subsidie van
Nadere informatieWELKOM! Inleiding op het NT Vier getuigenissen over Jezus. NT-les 1 ETS-jaar 1
WELKOM! Inleiding op het NT Vier getuigenissen over Jezus NT-les 1 ETS-jaar 1 Programma Welkom en opening Kennismaking en informatie ETS Historische achtergrond van het NT Pauze De vier Evangeliën Doelen
Nadere informatieBeoordeling. h2>klacht
Rapport 2 h2>klacht Verzoeker klaagt er in vervolg op zijn bij de Nationale ombudsman op 5 februari 2008 ingediende klacht over dat het Uitvoeringsinstituut werknemersverzekeringen (UWV) Rotterdam in het
Nadere informatieSpeech Gerbrandy-debat
Speech Gerbrandy-debat Goedemiddag allemaal, Woorden doen ertoe. Vandaag en toen. De woorden van premier Gerbrandy hebben een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse geschiedenis. Via de radio sprak
Nadere informatieF r a n c i s c u s. v a n. Leven met aandacht. w e g D e. Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot
Leven met aandacht Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot w e g D e v a n F r a n c i s c u s 2 Leven met aandacht Inhoud 1 De weg van Franciscus 9 2 De oprichting van de congregatie
Nadere informatieWeten het niet-weten
Weten het niet-weten Over natuurwetenschap en levensbeschouwing Ger Vertogen DAMON Vertogen, Weten.indd 3 10-8-10 9:55 Inhoudsopgave Voorwoord 7 1. Inleiding 9 2. Aard van de natuurwetenschap 13 3. Klassieke
Nadere informatieVerslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen
Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag door Lotte 1570 woorden 19 juni 2017 3 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van Grieken
Nadere informatieGRIEKEN EN ROMEINEN KENNISVRAGEN VWO-4
GRIEKEN EN ROMEINEN KENNISVRAGEN VWO-4 1. Leg uit wat een sofist was. score: 2. Welke rol speelden de sofisten in de Atheense democratie? 3. Waarom is het niet juist te spreken van Griekenland in de tijd
Nadere informatieGemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God,
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen van God, We zijn vandaag bij elkaar om onze doden te herdenken. Vier namen zullen worden genoemd, vier mensen uit onze gemeente, die in het afgelopen
Nadere informatieWANNEER, GOD, WANNEER?
INHOUDSOPGAVE Deel 1 Wanneer, God, wanneer? Inleiding...................................................... 7 1. Timing en vertrouwen...................................... 8 2. De juiste tijd................................................
Nadere informatiegermaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).
Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest
Nadere informatieHet is een portret van de menselijke zwakte, waaraan volgens het beeld van Rood&Rood ook goeroes niet ontkomen.
Boekverslag door een scholier 1270 woorden 16 maart 2006 5,2 5 keer beoordeeld Auteur Genre Rood & Rood Thriller & Detective Eerste uitgave 1990 Vak Nederlands Titel: Banden Schrijvers: Lydia Rood & Niels
Nadere informatieHet huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15
Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 U hebt de Geest niet ontvangen om opnieuw als slaven in angst te leven, u hebt de Geest ontvangen om Gods kinderen
Nadere informatieStartbijeenkomst met leidinggevenden. hand-out
Startbijeenkomst met leidinggevenden hand-out hand-out startbijeenkomst met leidinggevenden Wat houdt jongeren gaande én bezig? Kies twee of drie plaatjes die dat voor jou t best symboliseren 2 Basisbehoeften
Nadere informatieNederlands (nieuwe stijl) en Nederlands, leesvaardigheid (oude stijl)
Nederlands (nieuwe stijl) en Nederlands, leesvaardigheid (oude stijl) Examen VWO Vragenboekje Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Maandag 19 mei 9.00 12.00 uur 20 03 Voor dit examen zijn
Nadere informatieLes 5 God: Zoon Ketters over Jezus
Les 5 God: Zoon Doelstelling: de catechisant kan in 1 minuut aan een ander uitleggen wie Jezus voor hem/haar is, weet welke afwijkende meningen er in de loop der tijd geweest is m.b.t. de Here Jezus en
Nadere informatieVertel eens - aanpak van Aidan Chambers
Vertel eens - aanpak van Aidan Chambers bijlage 6 2 Theorie Aidan Chambers wil met de Vertel eens-aanpak kinderen helpen goed te praten over wat zij hebben gelezen en goed naar elkaar te leren luisteren.
Nadere informatieGemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Heeft u m al gezien? Misschien al een stukje in gelezen? Dit jaar is er een bijzonder boek uitgekomen, en het haalde gelijk grote verkoopcijfers. Ik
Nadere informatieJezus zoekt ruzie. en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder
Jezus zoekt ruzie Inleiding Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard. Want ik kom een wig drijven tussen een man en zijn vader,
Nadere informatieRapport. Rapport over een klacht over het UWV te Amsterdam. Datum: 6 maart 2015 Rapportnummer: 2015/049
Rapport Rapport over een klacht over het UWV te Amsterdam. Datum: 6 maart 2015 Rapportnummer: 2015/049 2 Klacht Verzoeker, die werkzoekend was en een WW-uitkering ontving, klaagt over de wijze van informatieverstrekking
Nadere informatieHet verhaal van William Booth
Lesmateriaal bij Het verhaal van William Booth Inhoudsopgave Geroepen om te dienen woordzoeker 3 Graaf in het verhaal! 4 Graaf dieper 5 Gods weg doolhof 6 Nieuw leven interview 7 Het Leger des Heils verspreid
Nadere informatieExamen HAVO. Nederlands. tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen HAVO 2011 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 22 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 49 punten
Nadere informatieVoorlichtingsavond 9 maart 2015. TTO Gymnasium Gymnasium +
Voorlichtingsavond 9 maart 2015 TTO Gymnasium Gymnasium + Welcome Voor wie is tto? Hou je van reizen? Vind je samenwerken leuk? Je wilt goed Engels leren. Hou je van uitdagingen? Brugklas naar Engeland
Nadere informatieHet WOORD van GOD. Emmaus Correspondence School te Dubuque, U.S.A. (Dutch The Word of God )
Het WOORD van GOD Alle rechten voorbehouden, niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Info/Contact Postbus
Nadere informatieNederlands CSE GL en TL
Examen VMBO-GL en TL 2009 tijdvak 1 dinsdag 19 mei 9.00-11.00 uur Nederlands CSE GL en TL Bij dit examen horen een bijlage en een uitwerkbijlage. Beantwoord alle vragen en maak alle opdrachten in de uitwerkbijlage.
Nadere informatie1) De ongelovige is blind gemaakt door Satan (2 Korintiërs 4:4).
BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 4 Les 4 - Redding: Waarom is het voor ieder mens nodig om gered te worden? In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Dag 1 1) De ongelovige
Nadere informatieGemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Afgelopen maandag hebben we met de deelnemers van de kring Eigentijds Bijbellezen Paasverhalen gelezen. Vier verhalen van de opstanding, verteld door
Nadere informatieSamenvatting Literatuurkunde Cursus 1 Literatuur en lezer
Samenvatting Literatuurkunde Cursus 1 Literatuur en lezer Samenvatting door M. 1143 woorden 24 januari 2016 9 21 keer beoordeeld Vak Methode Literatuurkunde Laagland Nederlands literatuur cursus 1 1 Lezers
Nadere informatieApostolische rondzendbrief
oktober 9, 2011 Jaargang 1, nummer 1 Lieve mensen, Zo bent u een voorbeeld voor alle gelovigen in Macedonië en Achaje geworden. Wij zijn nu al weer een tijdje hier in het zuiden van Griekenland, in de
Nadere informatieDodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015
Dodenherdenking Beuningen, 4 mei 2015 Voor het eerst in mijn leven bezocht ik twee weken geleden Auschwitz en Birkenau. Twee plekken in het zuiden van Polen waar de inktzwarte geschiedenis van Europa je
Nadere informatiePinksteren 2015 -- oogst van de vruchten. Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11
Pinksteren 2015 -- oogst van de vruchten Bij Exodus 20 : 1 20 - Handelingen 2 : 1-11 Als wij Pinksteren vieren, dan vieren we toch ook dat de boodschap van Gods liefde wereldwijd rondgaat. Dat we in het
Nadere informatie18. Evangelist in eigen land 19. Onder Jezus zegen Een bereide plaats 20. Water 21. Een gebed om de Heilige Geest Doorwaai mijn hof 22.
Inhoudsopgave Voorwoord 1. Een gebed bij het begin van het nieuwe jaar Ik ben met u 2. Gods hand 3. Zegen Vrede met God 4. In de kerk 5. Is Deze niet de Christus? Deze ontvangt zondaars 6. Echte vrienden
Nadere informatieGod bestaat en Hij is belangrijk We hebben God nodig in ons leven Jezus: Zijn leven Jezus: Zijn dood Jezus: Zijn opstanding De Heilige Geest
Basiscursus Christelijk geloof Module 1 Les 1: Les 2: Les 3: Les 4: Les 5: Les 6: Les 7: Les 8: God bestaat en Hij is belangrijk We hebben God nodig in ons leven Jezus: Zijn leven Jezus: Zijn dood Jezus:
Nadere informatieTOLEDOT (Generaties) Beresjiet 25:19-28:9
TOLEDOT (Generaties) Beresjiet 25:19-28:9 De Parasja begrijpen Beresjiet (Genesis) 25:19-25:28) We zullen leren hoe we 1) Het hoofdthema (onderwerp) van een Parasja (wekelijkse Torah-lezing) kunnen begrijpen.
Nadere informatieToespraak Gerdi Verbeet bij de Indiëherdenking 15 augustus 2014 in Den Haag
Toespraak Gerdi Verbeet bij de Indiëherdenking 15 augustus 2014 in Den Haag Elk jaar op de ochtend van 14 augustus is er een korte plechtigheid in de ontvangsthal van de oude Tweede Kamer. Een kleine groep
Nadere informatieDit is een digitale voorbeeldversie van de opdrachten voor de leerlingen. Mail naar kiesvaardig@lerenkiezen.nl voor de originele versie.
Dit is een digitale voorbeeldversie van de opdrachten voor de leerlingen. Mail naar kiesvaardig@lerenkiezen.nl voor de originele versie. Via dit mailadres kunt u ook informatie aanvragen over de docentenhandleiding
Nadere informatieWIJ DENKEN OVER KENNIS EN WETENSCHAP. Verwerkingsboek. Philippe Boekstal DAMON. WD kennis wetenschap 2601.indd 1 26-1-10 12:16
WIJ DENKEN OVER KENNIS EN WETENSCHAP Verwerkingsboek Philippe Boekstal DAMON WD kennis wetenschap 2601.indd 1 26-1-10 12:16 VOORWOORD Dit verwerkingsboek bevat een aantal teksten en opdrachten die aansluiten
Nadere informatie4 Opvattingen over kerk en godsdienst 1
4 Opvattingen over kerk en godsdienst 1 4.1 Het prestige van de kerken De kerken zijn niet meer de gezaghebbende instanties van vroeger. Dat is niet alleen zo in Nederland. Zelfs in uitgesproken godsdienstige
Nadere informatieWillen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven
Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Paul van Tongeren was tot zijn emeritaat hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. Hij is als geassocieerd onderzoeker
Nadere informatieDocentenhandleiding Schrijven bij geschiedenis
Docentenhandleiding Schrijven bij geschiedenis In deze docentenhandleiding vindt u meer informatie over de schrijfinstructie-les, die aansluit bij de lessenserie Nederland als democratie. Het doel van
Nadere informatieIslam voor iedereen. Is de bijbel een openbaring van God. auteur: Shabir Ally. revisie: Abdul-Jabbar van de Ven. revisie: Yassien Abo Abdillah
Is de bijbel een openbaring van God ] لونلدية - dutch [ nederlands - auteur: Shabir Ally revisie: Abdul-Jabbar van de Ven revisie: Yassien Abo Abdillah Kantoor voor da'wa Rabwah (Riyad) 2013-1434 Islam
Nadere informatieDe Bijbel open 2012 37 (22-09)
1 De Bijbel open 2012 37 (22-09) Onlangs kreeg ik een vraag over twee genezingen in de bijbel. De ene gaat over de verlamde man in Lukas 5 die door het dak van een huis tot Jezus wordt gebracht en door
Nadere informatiePLATOWEDSTRIJD 2016 Situering
1 PLATOWEDSTRIJD 2016 Situering In de periode dat Socrates in het Athene van de vijfde eeuw v.c. zijn filosofie met leerlingen zoals Plato deelde, was er ook een andere groep filosofische leraren actief:
Nadere informatieInhoud Pesten op de (voetbal)club... 3 De trainer... 3 De verenigen... 3 Wat is pesten?... 3 Het SOVA-model... 3 Het SOVA-model... 4 Eerste fase...
Pesten Inhoud Pesten op de (voetbal)club... 3 De trainer... 3 De verenigen... 3 Wat is pesten?... 3 Het SOVA-model... 3 Het SOVA-model... 4 Eerste fase... 4 De fase van de stabilisering... 5 De kiem voor
Nadere informatieAlpha Cursus IGGDS DE HOEKSTEN Woensdag 22 april 2015 Restaurant Algorfa Bijeenkomst 12 Waarom en hoe zou ik het anderen vertellen?
Alpha Cursus IGGDS DE HOEKSTEN Woensdag 22 april 2015 Restaurant Algorfa Bijeenkomst 12 Waarom en hoe zou ik het anderen vertellen? Inleiding Paul van der Laan 1. IJsbreker: GOED NIEUWS VERSPREIDT ZICH
Nadere informatieWORKSHOP CREATIEF SCHRIJVEN: POËZIE
WORKSHOP CREATIEF SCHRIJVEN: POËZIE TIMING DOELEN STRATEGIE LEERSTOF - LEERINHOUD MEDIA 5 I. SFEERSCHEPPING: een vel en een vel. 1 Opdracht: neem een vel papier. De leerkracht legt uit dat het de volgende
Nadere informatieKingdom Faith Cursus ------------------------------------------------------------------------------------------------ HEILIG, HEILIG, HEILIG
Kingdom Faith Cursus KF09 ------------------------------------------------------------------------------------------------ HEILIG, HEILIG, HEILIG Colin Urquhart ------------------------------------------------------------------------------------------------
Nadere informatieJezus, het licht van de wereld
Jezus, het licht van de wereld Het evangelie naar Johannes 8: 1-30 1 Overzicht 1. De overspelige vrouw 2. Jezus als het Licht der wereld 3. Twistgesprekken met de Farizeeën 2 De overspelige vrouw Bijbeltekst
Nadere informatie