2. ANALYSE RANAE Analyse dramatische handeling

Transcriptie

1 2. ANALYSE RANAE 2.1. Analyse dramatische handeling Prologos : Dionysos + Xanthias : Dionysos + Xanthias + Herakles : Dionysos + Xanthias + lijk : Dionysos + Xanthias + Charon : Dionysos + Charon : Dionysos + Charon + kikkerkoor (kikkerlied) : Dionysos + Xanthias ( = overgang tot parodos) Parodos Epeisodia (met lyrische intermezzo s) : Dionysos + Xanthias + Aiakos : Dionysos + Xanthias + dienstertje van Persephone : lyrisch intermezzo (koor + Dionysos) : Dionysos + Xanthias + herbergiersters : lyrisch intermezzo (koor + Xanthias) : Dionysos + Xanthias + Aiakos Parabasis : Ode; koor : Epirrhema; koorleider : Antode; koor : Antepirrhema; koorleider Tweede Prologos [het gesprek tussen de slaaf van Plouton en Xanthias vormt in wezen een proloog op de komende agoon tussen Euripides en Aischylos]. Agon : proagoon; Dionysos + Euripides + Aischylos + koor : formeel debat [eigenlijke agoon] tussen Euripides en Aischylos : Ode; koor : Keleusmos; koorleider : Epirrhema; Euripides + Dionysos + Aischylos : Pnigos; Euripides + Dionysos : Antode; koor : Antikeleusmos; koorleider : Antepirrhema; Aischylos + Euripides + Dionysos : Antipnigos; Aischylos + Dionysos : wedstrijd : kritiek prologen; Dionysos + Euripides + Aischylos : parodie lyriek; Dionysos + Euripides + Aischylos : verzenweging; Dionysos + Euripides + Aischylos : politieke adviezen; Dionysos + Euripides + Aischylos + Plouton : felicitatie door het koor Exodos Plouton neemt afscheid van Aischylos en het koor doet hem uitgeleide Aristophanes Ranae 72

2 2.2. Inleiding De komedies van Aristophanes kennen in tegenstelling tot de latere komedie (Menander, Plautus) geen ingewikkelde intriges. De handeling is vrij simpel geconstrueerd en gebaseerd op één enkel basisgegeven, in de regel een édênaton: what if? Dit basisgegeven wordt uiteengezet vóór de parabasis; na de parabasis volgt dan een aantal min of meer losse scenes waarin implicaties worden uitgewerkt. Het geheel eindigt met een feest. Het aanvankelijke gegeven van de Kikkers (Ranae, Bãtraxoi) opgevoerd tijdens de Lenaia in 405, is dat Dionysos naar de onderwereld gaat om Euripides terug te halen, die in 406 gestorven was. Zelf verkleed als Herakles (die ze daar beneden immers al kennen/vrezen) komthij met zijn slaaf Xanthias eerst bij Herakles, om advies over de te volgen route. Eenmaal bij de onderwereld roeit hij Charons veerboot naar gene zijde onder musicale begeleiding van het kikkerkoor waaraan het stuk zijn titel dankt, en ondervindt hij dat niet iedereen in de onderwereld Herakles een warm hart toedraagt. Dit leidt tot een aantal hilarische rolwisselingen tussen meester en slaaf, die uitmondt in een pijnlijke test om uit te vinden wie nu de ware Herakles ; Plouton zelf moet tenslotte een oordeel vellen. Na de hierop volgende parabasis neemt de plot een andere wending en een agon die niet direct gebaseerd is op het begingegeven: in de onderwereld blijkt net een wedstrijd gepland tussen Aischylos ( 456!) en Euripides om de dichterstroon. Dionysos krijgt van Ploutos de opdracht hierbij als scheidsrechter te fungeren; de winnaar uiteindelijk Aischylos mag mee terug naar de bovenwereld. De twee plotgegevens worden dus gecontamineerd. Om deze enigszins inconsistente opzet van de Kikkers te verklaren, neemt men vaak aan dat Aristophanes na de dood van Euripides vroeg in 406 bezig was met een spotstuk dat de carriere van Euripides evalueerde. Toe overleed echter ook Sophokles, waarna Aristophanes zijn plot aanpaste. Het is hoe dan ook duidelijk dat voor Sophokles in het stuk geen plaats was ingeruimd; in de huidige opzet wordt hij op enigszins kunstmatige wijze uitgerangeerd (hij zit bij de agon op de reservebank ). Deze interpretatie impliceert dat de agon tussen Euripides en Aischylos in de onderwereld het oorspronkelijke uitgangspunt van het stuk was. Het motief een dichter halen uit de onderwereld omdat er boven geen goede meer zijn is ingevoegd na de dood van Sophokles en met enig kunst en vliegwerk vastgeknoopt aan de reeds gecomponeerde agon. Naast de poetische heeft de Ranae, als de meeste stukken van Aristophanes, ook een sterke politieke dimensie. Het stuk bevat sneren op een groot aantal politici (vooral de draaikont Theramenes). Maar het meest is Aristophanes onder de indruk van de nasleep van de zeeslag bij de Arginusen (406). Hij is bezorgd dat het met de politieke eensgezindheid van de Atheners gedaan is en dat de oorlog voor Athene een noodlottige wending dreigt te nemen. Naast redding van de tragedie is redding van de stad Athene daarom een tweede hoofdthema van de Ranae. Het concrete recept dat Aristophanes hier voor aandraagt bij monde van de koorleider in de parabasis en van Aischylos in de agon is rehabilitatie van de oude elite, i.h.b. amnestie voor de betrokkenen bij de oligarchische staatsgreep van 411. De geschiedenis leert dat Aristophanes bezorgdheid om de toekomst van Athene even gegrond was als die over de toekomst van de tragedie. Overigens was de tragedie als genre onlosmakelijk verbonden met het vigerende Atheense staatsbestel en ging zij begrijpelijkerwijs met dit staatsbestel feitelijk ten onder. Zie verder 3.2. Formeel vertoont Ranae nog vrijwel alle kenmerken van de Oude Komedie, met haar cabareteske trekken. De vis comica van het stuk bestaat in een spel met de verkeerde wereld (dat vooral in de eerste helft van het stuk wordt gespeeld) en in karikaturisering van goddelijke gestalten als Dionysos, Herakles, Charon en Plouton, en vooral van de overleden dichters Aischylos en Euripides, wier werk intensief wordt geparodieerd. Op politiek gebied komt het in Ranae niet meer tot geestige persiflage, maar voeren serieuze vermaningen de boventoon (vooral in de parabasis). Deze twee aspecten van het stuk worden uiteindelijk verenigd aan het eind van de agon, waar de politiek-opvoedende kwaliteiten van de strijdende dichters als doorslaggevend worden gepresenteerd. Het naamgevende kikkerkoor zingt slechts een intermezzo in de proloog; op het toneel vanaf de parodos zijn gelukzalige doden, ingewijden in de mysteriën van Eleusis, die fungeren als publiek en commentatoren bij de agon. Deze ongebruikelijke koorverdubbeling geeft het stuk een bij uitstek komisch koor (kikkers) plus een koor met meer tragische, serieuze karaktertrekken (mysten); zij weerspiegelt de tweedeling komisch (karikatuur, parodie) vs. serieus (de politieke adviezen) die het stuk inhoudelijk kenmerkt. Aristophanes Ranae 73

3 2.3. Inhoudsanalyse Prologos (1-322) Als pròlogow van een antiek stuk geldt dat deel dat voorafgaat aan de opkomst van het koor (Aristoteles, Poetica 1452b19-20). Bij Aristophanes bestaat de proloog steeds uit iambische trimeters. De primaire functies van de proloog zijn expositio (aan de toeschouwers uitleggen waar het stuk over gaat) en captatio benevolentiae (ze in een goede stemming brengen); in de stukken van Aristophanes dient de proloog allereerst voor de introductie van het paradoxale of fantastische idee (édênaton) dat het uitgangspunt vormt van het stuk. De proloog begint meestal met een dialoog tussen twee personages (Ranae; ook Av., Lys., Th., Eq., Pax, Ve.), maar ook monologen komen voor (Ach., Nu., Eccl., Plu., alle gesproken door een mens; in Men. Dysc. spreekt de god Pan). De proloog van de Ranae is uitzonderlijk omdat zij halverwege wordt onderbroken door een pseudo-parodos : het kikkerlied. Pas in 323 volgt de echte parodos en komt het mystenkoor op dat de rest van het stuk op het toneel zal blijven. Overigens is natuurlijk ook verantwoorde introductie van het koor een functie van de proloog. Deze introductie gebeurd in Ranae vooral in (zie onder), maar zij wordt al in de Herakles-scene voorbereid. De proloog bestaat uit de volgende 7 scenes: 1-37 (Di. + Xa.). Deze scene dient vrijwel uitsluitend het opwarmen van het publiek (captatio benevolentiae). De gemaakte grappen hebben met de handeling weinig uit te staan en de toeschouwer zit vol spanning te wachten waarom Di. zich in hemelsnaam als Herakles heeft verkleed. De situationele humor van de beginscene bestaat deels in het opvoeren van een komische Di. binnen de contekst van zijn eigen feest, de Lenaia een motief dat wellicht geïnspireerd is door de Dionysalexandros van Kratinos (waarin D. poseerde als Paris om Helena in zijn bezit te krijgen). Daarnaast is Di. van nature zeer on-herakleïsch. Tenslotte is het gegeven dat de god loopt terwijl zijn slaaf rijdt zeer paradoxaal. De rol die de Xa. speelt in dit stuk (een Sancho Panza-rol ) wijst overigens sterk vooruit naar de Nieuwe Komedie (Di. + Xa. + Herakles). Na een nieuwe serie vermakelijke maar voor de plot irrelevante grappen (captatio benevolentiae) begint v.a. 48 de expositie van het komisch plan. Di. legt aan Herakles uit dat hij hevig verlangt naar Euripides. Nu deze dood is, zijn er op aarde geen goede tragediedichters meer. Di. wil daarom Euripides terughalen uit de Hades. Hiertoe heeft hij zich verkeed als zijn halfbroer Herakles, die een vergelijkbaar kunststukje al eens heeft uitgehaald (de ontvoering van Kerberos). Hij wil nu van Herakles weten hoe hij in de Hades komt en wat hij daar kan verwachten. Herakles verschaft hem weinig enthousiast de gevraagde informatie, waarbij hij zijn best doet D. af te schrikken (Di. + Xa. + lijk). Op verzoek van Xa., die geen zin heeft nog langer de bagage te dragen, probeert D. een dode op weg naar de Hades (gedragen op een baar door figuranten) voor deze taak te charteren. De zaak ketst af omdat Di. niet bereid is het gevraagde honorarium te betalen (Di. + Xa. + Charon). Di. en Xa. komen aan bij het meer dat zij moeten oversteken in de boot van Charon, die toevallig net arriveert. De veerman meldt dat hij geen slaven vervoert; X. gaat na enig gesputter op weg om te voet om het meer heen te lopen (Di. + Charon). D. wordt door Charon aan de riemen gezet; hij laat hierbij overtuigend zien geen verstand te hebben van roeien. Gelukkig leven er in het meer kikkers die met hun kwaakzang de maat voor hem kunnen aangeven (Di. + Charon + kikkerkoor). De kikkers zingen hun lied. Na een tijdje begint Di., geërgerd door het gekwaak, tegen hen op te zingen, en tenslotte weet hij hen stil te krijgen. Over de precieze uitvoering van het kikkerlied bestaat controverse. Eén mogelijkheid is dat het koor opkwam in kikkerkostuum om na het lied weer af te gaan (zo bijv. Stanford). Bezwaren tegen deze these: een pseudo-parodos komt verder nooit voor; dit vergt een grote investering in kostuums voor één koorlied; er is weinig omkleedtijd voor het koor (maar mogelijk was het kikkerkoor het hoofdkoor in de oorspronkelijke opzet van het stuk, vervangen door de mysten in de herziene versie, zie 2.1). Maar de meest waarschijnlijke optie is toch wel dat koor niet opkwam maar het kikkerlied zong vanachter het Aristophanes Ranae 74

4 toneel (Dover e.a.). Onwaarschijnlijk is in ieder geval dat het lied werd gezongen door de rond het meer lopende Xa. (zo Radermacher). Zie verder de bibliografie (Di. + Xa.). Aangekomen aan de overkant, i.e. in de Hades, stapt D. uit en roept X. Deze maakt zijn meester vervolgens bang met allerlei al dan niet verzonnen spoken. Vanaf 312 wordt de opkomst van het koor ingeleid: X. hoort fluitmuziek, D. ruikt de geur van fakkels; het koor komt op vanaf de zijkant(en?) met de Iakchos-kreet. D. stelt voor in stilte te luisteren om te horen of dit inderdaad de mysten zijn over wie Herakles sprak Parodos ( ) De pãrodow van een antiek drama is het eerste lied van het koor (Aristoteles Poetica 1425 b 22 23). Het koor, dat in de komedie 24 leden telt (zoals bijv. blijkt uit Aves , waar 24 verschillende vogels worden opgesomd die lid zijn van het koor) komt met dit lied op langs (para-) de toeschouwers door de sodoi naar de ÙrxÆstra (zie Av. 296, Nu. 326), waar het tot het eind van het stuk zal blijven. De acteurs kunnen bij de parodos afgaan (Ach. 203, Lys. 243) of op het toneel blijven. In het laatste geval kunnen zij zich behoudens komisch commentaar terzijde houden (Ranae, Ve. 229) of interageren met het koor en ook zelf passages zingen (Eq. 255, Nu. 291, Pax 309, Plu. 261). In Eccl. en Av. is de parodos versmolten met de prologos: de koorleden vrouwen resp. vogels komen afzonderlijk op; in Thesm. is het koor al aanwezig in 280, maar het zingt pas in 312. De woorden van Herakles in 157 (yiãsouw eèda monaw éndr«n gunaik«n) doen verwachten dat het koor van de Ranae bestaat uit mannelijke en vrouwelijke mysten. Op grond van de inhoudelijke (zie onder) en formele argumenten is waarschijnlijk dat het koor was opgedeeld in twee halfkoren ( mixòria) van elk 12 zangers, één van mannen en één van vrouwen (d.w.z. als vrouw verkleedde mannen). Voor de toewijzing van de verschillende onderdelen aan de mannen- en de vrouwen-helft zie B. Zimmermann, Untersuchungen zur Form und dramatischen Technik der Aristophanischen Komödien, Bd 1 Parodos und Amoibaion (Königstein 1984), 23-4 & Onwaarschijnlijk is de these van Radermacher (182) dat de Ranae een mannenkoor van 24 leden had èn een nevenkoor (paraxoræghma) van 24 vrouwen (Mazon neemt zelfs aan dat het echte vrouwen, nl. danseressen, zijn). Voor het algehele effect (en daarmee succes) van een komedie zal de aankleding een grote rol hebben gespeeld. In de Ranae zal dit vooral moeten komen van de kostuums en rekwisieten van de acteurs, want de aankleding van het koor is weinig spectaculair: het mystenkoor draagt oude, versleten kleren (vgl ), zoals men gewoon was te dragen bij de initiatie in de Eleusinische mysteriën. Deze outfit geeft aanleiding tot een malicieuze sneer op de krenterigheid van de xorhgòw, de producer. Feit is dat de economische situatie van Athene in 405 niet florisant was. In de Aves verschijnen de koorleden als 24 verschillende vogels in 24 verschillende kostuums. Het koor van juryleden in de Vespae draagt aanvankelijk gewoon een mãtion; dat trekken ze op een gegeven moment uit, waarna een wespenkostuum zichtbaar wordt, met de angel in het achterste. De houtskoolbranders van de Acharnenses dragen een versleten mantel. De Ecclesiazusae hebben een koor van vrouwen (= als vrouw verklede mannen) die opkomen verkleed als mannen. De parodos is als volgt opgebouwd: Iakchos-lied Vnl. in ionici (kkll) en bacchaeën (kll) Strophe: de vrouwenhelft (vgl. 338; xo row piggie = kut) vraagt Iakchos te verschijnen en deel te nemen aan de gewijde dans van de stoetgenoten. ÖIakxow uit de kreet ontstaan?; vgl. fiax v. Later godheid, zoon van Demeter/Persephone. Alternatief mystic name van Di.? Interruptie. Xa. ruikt biggenvlees; Di. sommeert hem stil te zijn zodat hij naast de geur ook echt deel zal krijgen aan het eten Antistrophe: de mannenhelft (gònu pãlletai geròntvn 345) vraagt Iakchos om als licht aan de ingewijden te verschijnen en de dans te leiden die zorg, pijn en ouderdom doet vergeten. Aristophanes Ranae 75

5 Aansporing tot eèfhm a. Een parodie op de proclamatie die de ÑIerok ruj uitsprak op de eerste dag van de Eleusinische Mysteriën: niemand mag deelnemen aan de mysteriën die onrein is. De koorleider (korufa ow) weert in gereciteerde anapaesten (katalektische anapaestische tetrameters) die mensen af (a) die niets begrijpen van literaire kritiek ( ) of (b) die politieke misstappen begaan hebben ( ). In wordt de aanhef hervat Kore-lied Een processie-lied in anapesten (gerealiseerd in spondaeën m.u.v. 382 Yvruk vn) a. Strofe. De mannenhelft (éndre vw 373) roept iedereen op om mee te gaan naar de weide en daar te dansen, te spelen en grappen te maken. In 371 was sprake van een nachtelijk feest (pannux daw), nu lijkt het dag te zijn (377 ±r sthtai dé jarkoêntvw: het ontbijt is achter de kiezen). 377b-381. Antistrofe. De vrouwenhelft (378 S teira) roept op om Kore-Persephone, die de groei van het graan waarborgt, te eren Overgang De koorleider kondigt (in twee katalektische anapaestische tetrameters) aan dat nu Demeter bezongen moet worden Demeter-lied De t ra fid a (382) blijkt uit het metrum: iamben (vgl. ÉIãmbh) Strofe. De vrouwenhelft (tún saut w xoròn past beter bij vrouwen) roept Demeter op om het koor te beschermen zodat dit zonder risico de gehele dag kan spelen en dansen Antistrofe. De mannenhelft vraagt Demeter het koor helpen om humor en ernst goed te mengen en op die manier de overwinning te behalen Overgang De koorleider spoort aan tot een hernieuwde aanroep van Iakchos Iakchos-lied In drie iambische coupletten, met refrein De mannenhelft van het koor roept Iakchos aan als uitvinder van het Iakchos-lied. Zijn begeleiding moet de tocht naar Demeter tot een moeiteloze maken De vrouwenhelft van het koor wijst op de armzalige aankleding van het koor: enerzijds een verwijzing naar de gewoonte om bij inwijdingen oude kleren te dragen, anderzijds een sneer naar de choreeg die beknibbeld heeft op de kostuums De mannenhelft borduurt voort op de gescheurde kleren: één van de koorleden, een jong meisje, heeft een scheur in haar kleren waar een alleraardigst borstje uit komt kijken Interruptie N.a.v. de opmerking over het borstje meldt Xa. dat hij ook wel van dat soort spelletjes houdt en graag wil meedoen; Di. valt hem bij Spotlied (sk mmata). De vv , die buiten de handeling van het stuk vallen, worden wel vergeleken met de gefurismo bij de Eleusinische Mysteriën. Een aantal Atheners wordt op grove wijze bespot. Het spotlied bestaat uit vijf iambische coupletten, gezongen door het hele koor gezongen (koinª 416) en : tegen Archedemos, die kennelijk geen Atheens burger was en : tegen de zoon van Kleisthenes, die ronddoolt op het kerkhof en zich treurt om de dood van zijn vriend Sebinos, die sexueel van wanten wist : tegen Kallias, een vrouwengek die aan de zeeslag deelnam in een leeuwenvel (grap niet echt duidelijk). Hierna volgen drie strofen in hetzelfde metrum die weer betrekking hebben op de handeling: : Di. vraagt het koor de weg naar het huis van Plouton : de koorleider antwoordt dat ze daar vlak bij zijn : Di. beveelt Xa. om de spullen weer op te pakken tot diens grote ergernis. Aristophanes Ranae 76

6 Overgang Di. en Xa. stappen af op het huis van Plouton. De koorleider spoort de mannenhelft aan om in het cirkelronde heiligdom van de godin, d.w.z. de orchestra te gaan spelen ( ); hijzelf zal met de vrouwen en meisjes naar het pannux w van de godin gaan ( ). De vraag is wat er met de tweede koorhelft gebeurt. Het beste kan men zich voorstellen dat het koor van 24 leden zich nu in twee helften splitst. De mannenhelft gaat naar de ene kant van de orchestra en de vrouwenhelft met de koorleider naar de andere kant. Vanuit die posities zingen zij gezamenlijk het slotlied ( ). In de parabasis komen de beide koorhelften dan weer bij elkaar (zo Dover 179). Aanhangers van de nevenkoor -theorie (zie boven) nemen aan dat de verzen door de leider van het mannenkoor en door de leider van het vrouwenkoor gesproken worden en dat na 447 het vrouwenkoor ook feitelijk de orchestra verlaat Slotzang Het (volledige) koor reageert op de aansporing van de koorleider: : het koor zegt naar de bloeiende weiden te gaan om daar te dansen op de hun eigen manier : het koor bezingt de gelukzaligheid der ingewijden Epeisodia & Intermezzo s ( ) De gesproken delen tussen twee koorliederen heten peisòdia, episoden (acteurs komen [op] bij het koor dat oorspronkelijk centraal stond in het stuk). In de Ranae volgen na de parodos vier episoden. De episoden 1 en 2 ( , ) volgen opeen zonder onderbreking (en zijn dus feitelijk scenes; tussen 2 en 3 ( ) en tussen 3 en 4 ( ) zijn er korte lyrische intermezzo s, gezongen door het koor + resp. Di. en Xa.: Episode 1 (Di. + Xa. + Aiakos) Episode 2 (Di. + Xa. + dienares) Lyrisch intermezzo 1 (koor + Di.) Episode 3 (Di. + Xa. + herbergiersters) Lyrisch intermezzo 2 (koor + Xa.) Episode 4 (Di. + Xa. + Aiakos) In 669 gaan Aiakos, Di., Xa. en Aiakos helpers (figuranten) het huis van Plouton (de skene-deur) binnen: het toneel is vrij voor de parabasis Parabasis ( ) In de oudere komedies van Aristophanes wordt op bepaalde momenten de dramatische handeling geheel onderbroken: alle acteurs verlaten het toneel (m.u.v. Thesm.), het koor treedt naar voren (paraba nv) en de koorleider richt zich tot de toeschouwers met een directe boodschap van de dichter : de parãbasiw (vgl. Thesm. 785 parabçsai, Ach. 629 par bh, Eq. 509 parab nai). De parabasis in volledig ornaat bestaat uit zeven delen, te weten (1) kommãtion; (2) énãpaistoi; (3) pn gow; (4) dæ; (5) p rrhma; (6) éntƒdæ; en (7) éntep rrhma: 1. kommãtion. Kort voorspel op de anapaesten, meestal zelf ook in anapaesten. Het bevat in de regel woorden van afscheid aan de weggaande acteurs en vormt zo een overgang van de dramatische handeling naar de parabasis. 2. énãpaistoi. De eigenlijke parabasis, bestaande uit een serie katalektische anapaestische tetrameters, waarschijnlijk gereciteerd door de koorleider (maar Av suggereert fluit-begeleiding). In zijn vroege stukken gebruikt A. deze passage om de dichter te verdedigen en te prijzen (Ach , Eq , Pax ) en om de toeschouwers te bekritiseren die bij vorige gelegenheden getoond hebben de dichter niet voldoende te appreciëren (Ve ; Nu ). De koorleider spreekt daarbij over de dichter in de derde persoon (Ach ) of als de dichter in de eerste persoon (Nu. 520). In de Aves gaan de anapaesten over het leven van de vogels en hun nut voor de mens ( ); in de Thesmophoriazusae spreken de vrouwen waarderend over zichzelf ( ). 3. pn gow of makròn. Een in één adem te zingen passage die een komische anticlimax vormt bij het voorafgaande (Ach , Th ). Aristophanes Ranae 77

7 4. dæ. Een lyrisch gedeelte, gezongen en gedanst door het gehele koor, meestal een korte lyrische invocatie van een godheid (de Muze in Ach , Ra ; Poseidon in Eq ), Zeus/Aither in Nu ; uitzondering: Ve ). 5. p rrhma. 16 of 20 katalektische trochaeische tetrameters, gereciteerd door de koorleider, meestal in karakter zo niet de Ranae, waar de koorleider politiek advies geeft (maar vgl. Av , Nu , Ve , Ach éntƒdæ. Spiegelt in lengte en metrum de ode. De inhoud wisselt sterk: variatie op het thema van de ode (Av ) of combinatie van de thema s van ode en epirrhema (Ve ) of toevoeging van meer invocaties (Eq ; Nu ) of bespotting van dichters en politici (Ra ). 7. éntep rrhma. Spiegelt het epirrhema en biedt steeds een uitwerking van en aanvulling op het thema daarvan (Ra ; vgl. Av , Nu , Ve ). Bovenstaand schema wordt al doorbroken in de Pax van 421 en wordt volledig uit elkaar gegooid na de Aves van 414. In de Lysistrata en Thesmophoriazusae, beide uit 411, in de Ranae, uit 405, is er nog maar ca. de helft van over in de Ranae alleen de delen 4 t/m 7 (deel 2, de anapaesten, is gecompenseerd in de parodos (v ). Parabaseis in andere stukken van Aristophanes: Ach (volledig); Eq (volledig) en (als Ranae); Nu (3 mist) en (alleen 1 en 5), Ve (volledig) en ; Pax (min 5 en 7) en (als Ranae); Av (volledig) en (als Ranae); Lys (mannen I: 1, 4 en 6; vrouwen I: 1, 5 en 7; mannen II: 4 en 6; vrouwen II: 5 en 7); Thesm (1-3, 5). De parabasis is als volgt opgebouwd: dæ. Hoewel de ode begint met een invocatie van de Muze (zie boven), is de inhoud louter en alleen een politieke aanval op Kleophon. Hij was de leidende demagoog na 410. Hij was steeds tegen vrede met Sparta, zelfs na de nederlaag bij Aigospotamoi. Eind 405 werd hij uit de weg geruimd. Aristophanes verwijt hem: gebrek aan public spirit ; buitenlandse afkomst (zijn moeder zou Thracisch geweest zijn); zijn onvermogen om correct Grieks te spreken; verzet tegen vrede p rrhma De koorleider geeft politiek advies éntƒdæ. Kleigenes wordt gehekeld, die bij uitstek zijn best deed om na de revolutie van 411 sympathisanten van dat bewind voor het gerecht te brengen en te laten veroordelen. Hij wordt gepresenteerd als een klein, akelig monster, een aartsbedrieger, die zijn positie alleen dankt aan de oorlog en dus als de dood is dat er vrede komt éntep rrhma. De koorleider illustreert de in het epirrema geventileerde ideeën m.b.t. het burgerrecht a.d.h.v. het muntstelsel. De Ranae is later vooral om de profetische visie van de parabasis geroemd en heropgevoerd. Zie ook Tweede Prologos ( ) De dialoog tussen de slaaf van Plouton en Xa. vormt in wezen een tweede proloog. Plouton s slaaf legt aan Xa., en daarmee aan het publiek, uit dat er een strijd is ontbrandt om de tragedie-troon tussen Aischylos en Euripides, die nu onder arbitrage van Xa. meester Di., de god van de tragedie, zal worden uitgevochten Agon ( ) Evenals als de parabasis is de ég n, een wedstrijd of debat tussen twee partijen, een vast onderdeel van de Oude Komedie. Daarbij treedt in de regel het koor op als publiek en fungeert de koorleider als scheidsrechter zo niet in de Ranae, waar Di. scheidsrechter is en de rol van het koor en (vooral) de koorleider tamelijk vaag. Uitzonderlijk m.b.t. de Ranae is verder dat de agon ná de parabasis komt. De agon komt vóór de parabasis in Ach. Ve. Pax Av. Lys. Thesm.; Nu. en Eq.hebben agon 1 - parabasis 1 - agon 2 - parabasis 2 (in Nu. gaat aan deze serie nog een half-agon vooraf); Eccl. en Plu. hebben een half-agon, maar geen parabasis. Aristophanes Ranae 78

8 De agon bestaat uit de volgende hoofdonderdelen: : inleidend debat (proãgvn) : formeel debat (de eigenlijke ég n) : wedstrijd : felicitatie door het koor 2.3.6a. Proagon ( ) Stasimon A De proagon (proãgvn) begint met een koorlied in vier korte identieke strofen ( , , , ), vermoedelijk beurtelings gezongen door de halfkoren. Zij zijn geconcipieerd in dactylen (heroïsch) met een trochaeische slotsequentie (lecythium, anti-heroïsch). Het lied lijkt Aischylos te bevoordelen en wijst daarmee vooruit naar de uiteindelijke uitkomst van de agon Strofe A. Ai. is als een luidbrullende leeuw die ziet hoe zijn tegenstander, een wild zwijn, zijn tanden wet; als de leeuw dat ziet, zullen zijn ogen rollen van razernij Antistrofe A. Ai. bouwt met zijn hart en dicht verzen met een helmbos van paardenhaar die te paard gaan ( hij is de emotionele dichter van de verheven taal). Euripides is een werker in snijwerk (een subtiele fijnslijper) en produceert spaanders naast de as (die snel en fel branden maar niet lang) Strofe B. Ai. is (weer) een wild beest (leeuw/zwijn), dat woedend zijn nekharen opzet, fronst en brullend woorden zal slaken, die hij met de kracht van een stormwind losrukt en voortslingert Antistrofe B. Eu. daarentegen zal proberen met subtiele redeneringen en rappe tong de mooie frasen van Ai. aan stukken te praten Epeisodion Eu. en Ai. komen op met Di. Eu. s eerste woorden resumeren de tweede proloog : hij weigert zijn claim op de erezetel op te geven. Ai. zwijgt, wat Eu. malicieus toeschrijft aan arrogantie; dit motief zal later terugkeren Eu. en Ai. geven achtereenvolgens van elkaar een korte typering die de kern van hun wederzijdse grieven bevat Di. maant Ai. tot kalmte en waarschuwt Eu. bij zijn tegenstander uit de buurt te blijven: het moet een beschaafde wedstrijd worden, geen viswijven-ruzie Eu. verklaart zich bereid tot een wederzijds onderzoek van poëtische verdiensten Ai. zegt eigenlijk niet te willen meedoen, omdat hij in het nadeel is: Eu. s poëzie is met hem gestorven, maar die van hem is nog boven: hij heeft hem nu niet bij de hand. Maar als het dan moet Nu Eu. en Ai. zich bereid hebben verklaard, bereidt Di. zich voor op de wedstrijd: hij vraagt het koor de Muzen aan te roepen, die hem moeten helpen een goed oordeel te vellen Stasimon B Het koor roept (opnieuw in dactylen met een trochaeïsch slot: zie stasimon A) de Muzen op aanwezig te zijn bij de wedstrijd tussen de twee dichters en getuige te zijn van hun grote dichterlijke vermogens Beden van Aischylos en Euripides Di. verzoekt Eu. en Ai. nu ook te bidden om goddelijke bijstand. Ai. (geboren in Eleusis) doet dat met een sober gebed tot Demeter. Eu. weigert omdat zijn goden niet de goden van de doorsnee Athener zijn: hij bidt tot de aether, zijn radde tong, zijn intelligentie en zijn scherpe neus b. Formeel debat ( ) De feitelijke agon bestaat uit: 1. een ode ( dæ) van het koor ( ); 2. een katakeleusmos (katakeleusmòw, aansporing) van de koorleider; 3. een epirrhema ( p rrhma, argumentatie) van Eu.; en 4. een pnigos (pn gow, stikzang ) van Eu. met een antistrofe van Di.; Aristophanes Ranae 79

9 met als responderend vervolg: 5. een antode (éntƒdæ); 6. een antikatakeleusmos (éntikatakeleusmòw); 7. een antepirrhema (éntep rrhma) van Ai.; en 8. een antipnigos (éntipn gow) van Ai. met een antistrofe van Di Ode Het koor geeft uiting aan de spanning die het voelt m.b.t. tot de op handen zijnde wedstrijd: gezien het talent van beide dichters zal het een hevige strijd worden. Beide dichters worden kort gekarakteriseerd: tegenover de subtiliteit van Eu. staat weer (vgl ) de verheven emotionaliteit van Ai Katakeleusmos De koorleider spoort beide partijen aan, zoals gebruikelijk in het metrum dat ook in het epirrhema wordt gebruikt wordt hier de katalektische iambische tetrameter Epirrhema Eu. presenteert zijn case. Het is conventie dat de eerste spreker verliest. Bij het epirrhema kan de tegenstander interrumperen, zoals Ai. hier doet, en een derde acteur speelt vaak de rol van bvmolòxow, hier Di. Zoals Eu. zelf aankondigt (907-8), bestaat zijn betoog uit twee delen: Kritiek op Aischylos Dit deel is opgezet als een betoog, waarin Eu. de opbouw van een tragedie van Ai. volgt en probeert aan te tonen dat Ai. een élaz n en een f naj is (909) Ai. zette zwijgende figuren op het toneel, die hun gelaat niet toonden en geen stom woord zeiden: een pròsxhma t w tragƒd aw. Intussen stampte het koor dan hele ritsen van liederen, wel vier achterelkaar Di. interrumpeert en zegt dat hij dat zwijgen wel meer waardeerde dan dat gezwets van tegenwoordig. Eu. vindt dit een onnozele opmerking: Ai. s personages zwegen ÍpÉ élazone aw; het grootste deel van het drama ging voorbij terwijl de toeschouwers zaten te wachten wanneer gaat Niobe iets zou gaan zeggen Als dan het stuk zo n beetje op de helft was en de gesluierde figuren tot spreken kwamen, hoorde men niets dan een dozijn gewichtige, episch-plechtige, angstwekkende en voor het publiek totaal onbegrijpelijke woorden. Ai. zei nooit iets duidelijks maar gooide met Skamanders, grachten, in brons gedreven griffioen-adelaars op schilden en hoogdravende woorden met duistere betekenis N.a.v. de griffioen-adelaar interrumpeert Di., die zegt eens een hele nacht the hebben liggen piekeren wat in hemelsnaam een paard-haan was. Ai. legt geirriteerd uit dat dat dier als embleem op schepen stond. Eu. vraagt sarcastisch wat een haan sowieso in een tragedie te zoeken heeft. Ai. vraagt Eu. wat híj dan wel niet heeft gedicht Euripides eigen methode Euripides zette de t xnh eerst op een vermageringskuur en voedde haar daarna met monodieën en een snufje Kephisophon (940-4). Hij kletst niet uit zijn nek (945), maakt direct in de proloog duidelijk waar de tragedie over gaat (946) en laat van het begin van het stuk iedereen deelhebben aan de dramatische handeling, ook slaven (948-9). Hij heeft de Atheners geleerd te lale n (954), te noe n, ırçn, juni nai, str fein, rçn, texnãzein, etc. (957-8). Hij maakt tragedies die gewone mensen kunnen begrijpen: het publiek kan hem dus kritisch volgen (959-61): hij wordt niet platgepraat, zoals door Aischylos (961-3). Theramenes, dat is een man die bij Euripides hoort! (967) Pnigos Een pnigos is een langere passage zonder versgrenzen (bijv. gemarkeerd door brevis in longo en hiaat) die een één ademtocht dient te worden gereciteerd (de fonetische sequentie wordt nergens onderbroken). In de agon biedt een pnigos gewoonlijk een komische afsluiting van het epirrhema (waarmee het het metrum deelt, zij het in dimeters), als een anticlimax. Hier is de pnigos (en antipnigos) verdeeld over de spreker van het epirrhema, Eu., en de bomolochos, Di. Eu. s strofe is een extensie van het epirrhema, met een komische inperking van de ofike a prãgmata privé-zaken die Eu. de Atheners beter heeft leren beheren: zij houden nu in de dagelijkse huishouding de touwtjes strak in handen weten tot in het unbenul- Aristophanes Ranae 80

10 ligste detail wat er in huis gebeurt. Di. beaamt Eu. s claim. Het was hem al opgevallen dat de Atheners de laatste tijd zeer zuinig zijn geworden; hij begrijpt nu dat dit de verdienste van Eu. is (in feite komt het natuurlijk door de de oorlog) Antode Het koor spoort Ai. aan en waarschuwt hem zich niet te laten meeslepen door zijn emoties in zijn verdediging tegen deze geduchte aanklacht. Hij moet voorzichtig beginnen, met gereefde zeilen, en langzamerhand meer zeil bijzetten tot hij in rustig vaarwater belandt Antikatakeleusmos De koorleider spoort de tweede spreker (i.c. Aischylos ) aan Antepirrhema Ai. pakt het anders aan dan Eu.: door Eu. te vragen wat deze in de goede dichter bewondert, laat hij zijn tegenstander het uitgangspunt van zijn pleidooi kiezen. Eu. antwoordt: dejiòthw, nouyes a en belt ouw poie n toáw ényr pouw n ta w pòlesin. Ai. laat het eerste punt ( techniek ), waarop Eu. zeker goed zou hebben gescoord, vallen en concentreert zich op de functie van de tragediedichter als raadgever en mensenverbeteraar Eu. heeft zijn toeschouwers niet belt ouw gemaakt maar juist slechter. Naar blijkt, verstaat Ai. onder belt ouw manhaftiger, dapperder, beter in staat om op te komen voor de polis. Op dat punt heeft híj zijn publiek opgevoed met stukken als de Zeven tegen Thebe en Perzen. Ai. beroept zich op de grote roem van nuttige dichters als Orpheus, Mousaios, Hesiodos en vooral Homeros: zoals de epen van de laatste gaan Ai. s stukken over éreta, om de burgers aan te sporen deze voorbeelden na te volgen. Het zal duidelijk zijn dat Ai. s definitie van belt ouw niet de enig mogelijke is: de sofisten (en met hen Eu.?) dachten hier anders over. Aristophanes begeeft zich in een actuele discussie over de functie van literatuur zoals die bijv. ook wordt gereflecteerd in Plato s Staat Ai. gebruikt de mythische stof zijn tragedies om een exemplum te tonen dat navolgenswaardig is en daardoor opvoedende waarde heeft. Eu. wil ook opvoeden (dat heeft hij zelf gezegd), maar doet dat op een geheel andere manier, nl. door de introductie van ofike a prãgmata, zaken die tot de dagelijkse belevingswereld van het publiek behoren. Daarbij brengt hij echter verwerpelijke, nietnavolgenswaardige karakters op het toneel, zoals de hoeren Phaidra en Stheneboia Ai. zou zelf trouwens nóóit een liefdesgeschiedenis op het toneel hebben gebracht. Eu. merkt op dat het verhaal van Phaidra toch gemeengoed is; volgens Ai. mag dat wel waar zijn, maar dient de dichter dergelijke zaken te verhullen: hij moet xrhstã l gein. Door Eu. s Bellerophon plegen vrouwen uit schaamte zelfmoord; zijn lompenhelden zetten rijke Atheners ertoe aan zich arm voor te doen en zich aan hun financiële plichten te onttrekken. Door Eu. putten de Atheners zich uit in geklets en gebazel, terwijl de sportscholen leeglopen. Hij geeft aanzet tot insubordinatie en burgerlijke ongehoorzaamheid. Naast dit bezwaar (en daaruit voortvloeiend) komt één formeel kritiekpunt aan de orde: Eu. s stijl is te alledaags, te laag bij de gronds (ofike a prãgmata leiden tot ényrvpe vw frãzein) Antipnigos Ai. dikt zijn ethisch-morele bezwaren sterk aan. Euripides bracht koppelaarsters in zwang, vrouwen die kinderen baren in heiligdommen, broers die met zusters slapen, defaitistische vrouwen die dood willen. Gevolg: Athene is slap en gedemoraliseerd, vol van ambtenaartjes en bedriegers. Geen mens is meer in staat om de fakkelrace te lopen door gebrek aan conditie Di. haakt in op Eu. s laatste punt, dat hij met verve illustreert met een anecdote over een bleke dikzak die bij de fakkelloop hijgend achteraan kwam puffen en door de toeschouwers bont en blauw werd geslagen, en al winden latend aan hen ontsnapte. * Het is gebruikelijk dat aan het eind van een agon de koorleider de overwinning van één van beide partijen bezegelt in een zgn. sphragis (sfrag w). Omdat het pleit hier nog niet is beslecht, valt dit onderdeel weg; het wordt in functie vervangen door de felicitatie van de winnaar aan het eind van de agon als geheel ( ). Aristophanes Ranae 81

11 2.3.6c. Postagonale wedstrijd ( ) Stasimon C Een inleidend koorlied van twee strofen in opgewonden trochaeën Strofe. Het koor benadrukt het grote belang van de wedstrijd en spoort beide partijen aan om het uiterste te geven, want de tegenstander is sterk Antistrofe. Het koor wijst de kemphanen erop dat het publiek volledig bij de tijd is en het debat ten volle kan beoordelen. Voor de toeschouwers hoeven de dichters zich dus niet in te houden Onderzoek van de prologen Het onderzoek spitst zich nu toe op de prologen van beide dichters: Euripides tegen Aischylos Volgens Eu. drukt Ai. zich in zijn prologen onduidelijk uit en herhaalt hij zichzelf. Eu. illustreert dit aan de hand van de proloog van de Choephoroi (XohfÒroi, deel van de Oresteia, een trilogie die verder bestond uit ÉAgam mnvn, EÈmen dew en het satyrspel PrvteÊw) Onduidelijkheid. Eu. richt zich eerst op de frase (Hermes) patr É popteêvn krãth overseeing paternal powers, gesproken door Orestes bij het graf van zijn vader Agamemnon, waar kennelijk een beeld van Hermes (cuxopompòw) staat. Eu. oppert als interpretatie dat de bedoelde vader Agamemnon en is en dat patr a krãth gelijk staat aan pat ra kratoêmenon = foneuòmenon; dit leidt tot de absurde gedachte dat Hermes de moord zou hebben gestuurd. Ai. helpt hem uit de droom: Orestes bedoelt Hermes ÉErioÊniow, een functie waarin hij zijn vader Zeus representeert, en roept hem gezien de situatie begrijpelijkerwijs aan als xyòniow. Volgens Eu. haalt hij de zaken echter helemaal door elkaar: als Hermes eretaak nl. tú xyònion patr on is, dan zou Hermes geen zoon van Zeus zijn maar van Plouton, een conclusie die Eu. niet kan uitspreken omdat Di. hem in de rede valt met een flauwe grap: als Hermes ÉErioÊniow, de Winstbrenger als xyòniow wordt aangeroepen p t têmbƒ, dan moet hij wel een grafschenner (tumbvrêxow) zijn. Ai. geeft Di. lik op stuk Herhaling. Eu. neemt eerst de frase kv ka kat rxomai ( ik ben gekomen en kom terug ) op de korrel. Ai. ontkent echter dat hij twee keer hetzelfde zegt: kv is neutraal, kat rxomai impliceert aan dat het gaat om een terugkeer uit ballingschap. Volgens Eu. dat klopt ook dat niet, omdat Orestes ballingschap niet officieel beeindigd is en hij heimelijk is teruggekeerd. Vervolgens vindt hij dezelfde fout in een ander vers uit de proloog van de Choephoroi, waar klêein en ékoësai naast elkaar staan Aischylos tegen Euripides Correctheid. Anders dan Eu. bekritiseert Ai. een punt waarop zijn tegenstander zelf pretendeert sterk te zijn ÙryÒthw t«n p«n (1181) en bestrijd hij Eu. met zijn eigen wapens een beschouwing katé pow. Volgens Ai. drukt Eu. zich helemaal niet correct/precies uit. Dit blijkt bijv. uit de proloog van de Antigone waar Eu. van Oedipus zegt dat deze tú pr«ton eèda mvn was: Oedipus was nooit eèda mvn, maar altijd al éyli tatow LhkÊyion-passage. Ai. speelt het spelletje katé pow van Eu. niet meer mee: hij wil nu alle prologen van Eu. tegelijk vernietigen met inzet van één enkel lhkêyion (een olieflesje) en demonstreert dat aan alle beginzinnen van Eu. de frase lhkêyion ép lesen kan worden gehangen. Hij persifleert daarmee eerst en vooral de syntactische eenvormigheid van Eu. s openingszinnen. Daarnaast wijst de opsomming kƒdãrion, lhkêyion, yulãkion in 1203 erop dat het Ai. ook te doen is om Eu. s frequente introductie van veile zaken uit het dagelijks leven (ofike a prãgmata) in zijn stukken. Tenslotte geeft de frase lhkêyion ép lesen een tribrachys (kkk) aan het eind van het tweede metron van de trimeter, een ritmische frivoliteit die past bij Eu Lyriekpersiflage Na de prologen komen nu de liederen van beide dichters aan bod Di. verzoekt Eu. zijn licht nu te laten schijnen over Ai. s liederen. Eu. kondigt aan te zullen aantonen dat Ai. s liederen allemaal hetzelfde zijn In een kort intermezzo vraagt het koor zich af wat voor kritiek Eu. nu precies zal hebben op Ai. s liederen Aristophanes Ranae 82

12 Euripides tegen Aischylos Volgens dezelfde methode als gehanteerd door Ai. in de lhkêyion-scene zal Eu. alle liederen van Ai. samenvatten in één enkel generisch Aischyleïsch koorlied. Hij doet dit door een vers uit één passage achter willekeurige andere verzen te plakken (fiø kòpon oè pelãyeiw pé érvgãn = klkklkllkkll) en door invoeging van een onzin-refrein toflattoyrat toflattoyrat (klkl klkl). Doelwit is de eentonigheid van Ai. s lyriek, vooral wat betreft de muziek, die te weinig gevarieerd en al te simpel zou zijn Aischylos tegen Euripides Ai. s kritiek richt zich met name Euripides roemruchte monodieën: aria s gezongen door acteurs épú skhn w. Deze liederen vertonen een (volgens Ai.: te) grote variëteit in ritme en melodie (variatie tot het punt van amorfie, astrofische delen), die de emoties van de zanger beoogt uit te drukken. Volgens Ai. zijn Eu. s liederen een lachwekkende potpourri en bevatten zij vanalles wat in een tragedie niet thuis hoort en is geïnporteerd uit weinig verheffende genres. Ook bekritiseert hij de prioriteit die de muziek bij Eu. kennelijk had over de tekst concreet: modulatie van één syllabe over meerdere tonen. Eu. s liederen schieten ook tekort in ingetogenheid door hysterisch, sexueel losbandig woordgebruik en pathetische herhalingen. De hevige emoties die de liederen ventileren staat echter in schril contrast met de trivialiteit van de oorzaken daarvan Overgang Di. en Ai. hebben genoeg van de lyriekvergelijking. Ai. stelt voor over te gaan tot een verzenweging, waarmee Di. instemt Verzenweging In een kort intermezzo geeft het koor uiting aan zijn verwondering over deze opmerkelijke zaak: verzen wegen! De dichters spreken elk telkens een vers in de weegschaal. Ai., die steeds als tweede zijn vers inspreekt, is hier in het voordeel. De inhoud van Ai. s verzen is gewichtiger dan die van de verzen van Eu., zodat de weegschaal steeds in zijn voordeel doorslaat Als Di. zelfs na deze test niet tot een beslissing kan komen, grijpt Plouton in en vraagt hem terzake te komen. Di. beluit nu zijn keuze te laten afhangen van de politieke adviezen die de beide dichters zullen geven m.b.t. de toestand in Athene Politieke adviezen Het winnende advies van Aischylos resumeert de opinie van de dichter zoals die wordt geventileerd door de koorleider in de parabasis d. Felicitatie ( ) Het koor feliciteert Aischylos met zijn overwinning Exodos ( ) Koor en spelers gaan in optocht af. Aristophanes Ranae 83

13 3. ACHTERGRONDEN RANAE 3.1. Historisch overzicht 540 geboorte Phrynichos agon tragedie: overwinnaar Thespis 525 geboorte Aischylos 508/7 hervormingen van Kleisthenes: 10 phylen 508/7 1 agon dithyrambe-koor: winnaar Hypodikos 502/1 instelling choregoi-systeem ± 500 opvoeringen drama in heiligdom van Dionysos i.p.v. op de agora ± 500 geboorte Perikles 496 geboorte Sophokles Perzische Oorlogen Perzische expeditie o.l.v. Mardonios: schipbreuk bij Athos Perzische expeditie o.l.v. Datis: slag bij Marathon (Miltiades) maal toepassing van het ostrakisme agon komedie: overwinnaar Chionides 484 geboorte Euripides; geboorte Kratinos; 1 overwinning van Aischylos Perzische expeditie o.l.v. Xerxes en Mardonios: slag bij Thermopylai (Leonidas); slag bij Salamis (Themistokles) 479 slag bij Plataiai (Pausanias); slag bij Mykale (vloot) overwicht Athene 477 oprichting Delisch-Attische Zeebond (Aristeides) 472 Aischylos Persae 470 Themistokles verbannen; dood Phrynichos 469 geboorte Sokrates overwinning van Sophokles 467 Aischylos Septem contra Thebas 465 klassieke orchestra aangelegd in Dionysosheiligdom 461 Kimon verbannen 458 Aischylos Oresteia (Agamemnon, Choephoroi, Eumenides) 456 dood Aischylos 455 geboorte Eupolis 450 geboorte Aristophanes 449 vrede met Perzië; (vanaf ±) 1 agon tragedie-toneelspelers 446 vrede met Sparta vredestijdperk: bloeitijd onder Perikles 445 geboorte Agathon ± 442 Sophokles Antigone overwinning van Euripides 438 Euripides Alcestis 431 Euripides Medea Peloponnesische Oorlog 429 dood Perikles ± 429 Sophokles Oedipus Rex 428 Euripides Hippolytus 425 Aristophanes Acharnenses; overwinning Athene bij Sphakteria 424 Aristophanes Equites; nederlaag Athene bij Delion 423 Aristophanes Nubes 422 Aristophanes Vespae; nederlaag Athene bij Amphipolis (dood Kleon) 421 Aristophanes Pax; vrede van Nikias 420 dood Kratinos 418 Aristophanes Nubes (2 maal) expeditie naar Sicilië 414 Aristophanes Aves hervatting Peloponnesische Oorlog bezetting van Dekeleia 413 Euripides Electra 412 Euripides Helena; Alkibiades wijkt uit naar Sparta en Perzië 411 oligarchische revolutie van de Vierhonderd; ten val gebracht; Alkibiades teruggeroepen; Aristophanes Lysistrata en Thesmophoriazusae 410 dood Eupolis 409 Sophokles Philoctetes 406 overwinning Atheense vloot bij Arginousai; Arginousai-proces; dood Euripides en Sophokles 405 Aristophanes Ranae; nederlaag Atheense vloot bij Aigospotamoi 404 capitulatie van Athene Oligarchische revolutie van de Dertig herstel van de demokratie (Thrasyboulos) Hegemonie van Sparta 399 terechtstelling van Sokrates; dood Agathon Korinthische Oorlog 393 Aristophanes Ecclesiazusae 388 Aristophanes Plutus 386 vrede van Antalkidas (Koningsvrede); heropvoering oude tragedies (buiten competitie) 385 dood Aristophanes 384 geboorte Demosthenes 377 oprichting tweede Attische Zeebond 371 slag bij Leuktra hegemonie van Thebe (Epameinondas en Pelopidas) 362 slag bij Mantineia; Epameinondas sneuvelt 361 geboorte Philemon Bondgenotenoorlog einde van de tweede Attische Zeebond regering Philippos van Makedonië 356 geboorte Alexander de Grote Heilige Oorlog tegen Phokis 355 geboorte Diphilos 341 geboorte Menander; heropvoering oude tragedies in competitie 339 heropvoering oude komedies buiten competitie 338 slag bij Chaironeia: Philippos verslaat Athene regering Alexander de Grote 329 (vanaf ±) 1 agon komedie-toneelspelers 232 dood Alexander de Grote 322 dood Demosthenes 315 einde van het choregoi-systeem; organisatie door een staats-agonothetes 311 heropvoering oude komedies in competitie 290 dood Menander 288 dood Diphilos 262 dood Philemon ± 120 laatste opvoering komedies Aristophanes Ranae 84

14 3.2. Politieke achtergronden De Siciliaanse expeditie van eindigde in een militair fiasco dat achteraf bezien het begin van het einde betekende voor het Atheense imperium. Vanaf 413 hield een Peloponnesisch leger onder de Spartaanse koning Agis permanent Centraal-Attica bezet, zodat de Atheners opgesloten zaten in de stad Athene en de daarmee verbonden Peiraeus. Intussen probeerde de Atheense vloot op zee haar hegemonie te handhaven tegenover de almaar sterker wordende Peloponnesische vloot om Athene van voedsel te kunnen blijven voorzien (graan van de Zwarte Zee), afvallige bondgenoten tot de orde te roepen en trouwe bondgenoten te beschermen. Aansprekende militaire sucessen boekt Athene vanaf 413 nauwelijks meer en de interne spanningen liepen op. Dit leidde bijvoorbeeld in 412 tot het uitwijken van de omstreden Alkibiades, eerst naar Sparta, daarna naar Perzië. In 411 vond een oligarchische staatsgreep plaats (waarbij Alkibiades weer werd teruggehaald), die echter geen lang leven beschoren was. De democratie werd hersteld en aan de coupplegers, die goeddeels afkomstig waren uit oude aristocratische families en een belangrijk onderdeel van het traditionele politieke establishment (de oude bestuursadel ), werd het burgerrecht ontnomen. Daarmee was de weg vrij voor een nieuwe elite die in hogere mate meewaaide met de stormen die woedden in de demos. Aristophanes Ranae werd opgevoerd tijdens de Lenaeae van januari/februari 405. Het jaar ervoor, 406, was niet alleen het sterfjaar van Euripides en Sophokles (directe aanleiding tot de plot van Ranae), maar ook een jaar waarin Athene (eindelijk weer eens) een aansprekend militair success had geboekt: de Atheners wonnen een zeeslag bij de Arginusae, een eilandengroep bij Lesbos, die hen voor een korte tijd de hegemonie op de Aegeïsche zee teruggaf. Het bleek echter om verschillende redenen een Pyrrhusoverwinning: 1. De Atheners hadden dit succes slechts kunnen behalen door een ongekende mobilisatieactie, waarbij zelfs slaven werden aangenomen als roeiers, dit onder belofte van verlening van vrijheid en zelfs burgerrecht. En zelfs zo bleken Athene niet in staat een vloot te bemannen die vergelijkbaar was met die gestuurd naar Sicilië in In de slag zelf gingen maar liefst 25 triremen verloren. De bemannningsleden van de gezonken schepen verdronken bijna allemaal door storm en onenigheid tussen de bevelhebbers. Ca man stierven, het grootste verlies in één slag tijdens de hele Peloponnesische oorlog na Delium (2.000) en de Siciliaanse expeditie (±9.000 in drie jaar). 3. Onmiddellijk na de slag werden de commandeurs aangeklaagd wegens de grote verliezen (plichtsverzaking) en in een schijnproces ter dood veroordeeld op aandringen van populistische volksmenners, onder wie Theramenes en Thrasyboulos. Door dit proces, dat ook door de Atheners zelf al snel als een vergissing werd gezien, werden de Atheners teruggeworpen op inferieure bevelhebbers: de oligarchen waren uitgerangeerd, de bevelhebbers van de Arginusen waren geëxecuteerd, Alcibiades was in ballingschap, en Theramenes en Thrasyboulos kansloos voor herverkiezing als admiraal omdat zij werden geassocieerd met het Arginusenproces. De admiraals die nu aan het roer kwamen, hadden niet minder te kampen met hun collega s en ondergeschikten en met hun politieke tegenstanders in Athene dan met de vijand. Zij waren dus weinig slagvaardig en verspeelden al snel de bij de Arginusen geboekte militaire winst. Intussen raakte Athene steeds verder in geldnood en werd het steeds moeilijker om voldoende schepen te bouwen en te bemannen. Er werd noodgeld gemunt van brons met een laagje zilver. De tributen van de leden van de Delische-Attische zeebond werden minder en minder omdat het aantal bondgenoten snel slonk. Het leitourgia-systeem begon in te zakken, omdat de rijke Atheners al teveel waren aangesproken op hun kapitaal en velen van hen dit kapitaal bovendien goeddeels vergaarden uit buitenlandse bezittingen, die nu verloren waren gegaan of die in Aristophanes Ranae 85

15 ieder geval niet meer vruchtdragend waren. Illustratief is dat in 405 voor dramatische producties niet één choregos, maar twee sunchoregoi werden aangewezen: er waren kennelijk niet genoeg mensen te vinden die de volle productiekosten konden dragen. In 405 waren de materiële verliezen van voor en bij de Arginusen nog nauwelijks voor 25% gecompenseerd. Algemeen gevoelen was: als dit al gebeurt na een overwinning, wat zal er dan gebeuren na een nederlaag? Recrutering van bemanningen (m.n. huurroeiers) werd alleen maar lastiger na de Arginusen, want Athene had geen geld en de Peloponnesiërs boden een hoger soldij. Dit was mogelijk door steun van de Perzische troonpretendent Cyrus, zoon van Dareios II en jongere broer van (de latere) Artaxerxes (II), die zich met (veel) geld van een Griekse bondgenoot probeerde te verzekeren. De Peloponnesische vloot kon het zich zodoende veroorloven vele slagen te verliezen, de Atheense vloot niet één. In 405 leek daarom een beslissende Atheense nederlaag bij gelijkblijvende omstandigheden slechts een kwestie van tijd en de Atheners zagen capitulatie met angst en beven tegemoet. Ze hadden daartoe alle reden vanwege hun eigen harde strafmaatregelen tegenover afgevallen bondgenoten, zoals de bewoners van Aegina, Melos, Torone en Scione. Gedood of als slaaf verkocht worden was een reële angst. Hoe kon Athene in 405 nog worden gered? Aristophanes pleit in Ranae bij monde van de koorleider en Aischylos voor een algemeen pardon voor de oligarchen, aan wie het burgerrecht ontnomen was. Volgens hem dienen de Atheners hun wraakgevoelens te laten varen, de maatschappelijke en politieke verhoudingen te stabiliseren, en het oude politieke establishment weer in het zadel te helpen. De Atheense staat kan deze mensen volgens Aristophanes niet missen. De oorlog vraagt om hun bestuurlijke en militaire capaciteiten en ervaring en kan niet worden overgelaten aan de demagogische homines novi, de volksmenners die nu het politieke toneel beheersen. Aristophanes positie is dus nadrukkelijk conservatief-aristocratisch. Als Aristophanes advies zou zijn opgevolgd, is het nog maar de vraag of dit veel zou hebben geholpen. Omdat de economische en militaire basis van Athene s macht inmiddels zeer ver was afgekalfd, zou politieke verandering en stabiliteit vermoedelijk alleen uitstel van executie hebben betekend. Het was in 405 realistischer te hopen op een vrede op goede voorwaarden en/of de ondergang van Cyrus. Wat dit laatste betreft: Cyrus steun aan de Peloponnesiërs was goeddeels gebaseerd op persoonlijke vriendschap met de Spartaanse generaal Lysander, zijn positie was wankel, en iedere andere koning op de Perzische troon zou de Peloponnesiërs minder genereus hebben gesteund. Cyrus sneuvelde uiteindelijk bij Kunaxa in 401: te laat om Athene nog te redden. Wat het eerste punt betreft: een voor Athene gunstige vrede werd door de Peloponnesiërs aangeboden vrij kort nade slag bij de Arginusen, ergens in 406/5: Sparta had de helft van haar vloot verloren en de toekomst van Cyrus was onzeker. Deze vrede werd door Atheense volksvergadering onder druk van de populistische factie onder leiding van met name Cleophon en Cleigenes weggestemd een zeer verkeerde beslissing, zo bleek het volgende jaar. In 404 werden de Atheners bij Aigospotamoi verpletterend verslagen en moesten zij onvoorwaardelijk capituleren. Met de door de Peloponnesiërs opgelegde vredesvoorwaarden viel het uiteindelijk naar omstandigheden mee: het voorstel van de Korinthiërs en Thebanen, die Athene volledig van de kaart hadden willen vegen, werd niet overgenomen door de Spartanen. Athene moest haar vloot inleveren, de (lange) muren werden afgebroken en het (democratisch) staatsbestel opgeheven. Aristophanes Ranae 86

16 3.3. Eleusinische Mysteriën Te onderscheiden zijn: 1. de Kleine Mysteriën (tå mikrå mustæria) ter ere van Persephone, jaarlijks gevierd in de maand ÉAnyesthri n (februari/maart); 2. de Grote Mysteriën (tå megãla mustæria) ter ere van Demeter, jaarlijks gevierd in de maand Bohdromi n (september/oktober), elk vierde jaar met speciale uitvoerigheid. Over de Kleine Mysteriën, die kennelijk een soort voorbereiding vormden op de Grote Mysteriën, is weinig bekend. Over de Grote Mysteriën zijn we beter geïnformeerd. Het programma zag er ongeveer als volgt uit (naar G. Mylonas, Eleusis and the Eleusinian Mysteries: Princeton 1961): 1e dag égurmòw (Bohdromi n 15) De êrxvn basileêw nodigt de mensen uit tot een bijeenkomst in de stoå poik lh op de agora. Daar vindt een proclamatie (pròrrhsiw) plaats door de ÑIerok ruj (de ceremoniemeester van het festival) m.b.t. de eisen die voor deelname aan de mysteriën (vgl. Ranae 354-5, ). 2e dag lasiw (Bohdromi n 16) De deelnemers worden opgeroepen om s ochtends vroeg zich te gaan reinigen in de zee ( ëlade mêstai ). Ze namen een biggetje mee dat ook werd gereinigd en bij terugkomst in de stad werd geofferd (vgl. Ranae 337-8). 3e dag flere a deëro (Bohdromi n 17) De êrxvn basileêw brengt saatsoffers aan de godinnen van Eleusis. 4e dag ÉEpidaÊria of ÉAsklhp eia (Bohdromi n 18) Feest ter ere van Asklepios, die indertijd te laat uit Epidauros gekomen was voor het begin van de plechtigheden en toen op deze dag werd gereinigd. Deze dag werd gebruikt voor de reiniging van laatkomers en gold als rustdag voor reeds gereinigde deelnemers. 5e dag pompæ (Bohdromi n 19) Processie naar Eleusis, waarbij de heilige voorwerpen werden meegenomen uit het Eleusinion in Athene, in voorkomende gevallen vervoerd op ezels (vgl. Ranae 159). Het houten beeld van Iakchos werd meegedragen op een wagen aan het hoofd van de processie (vgl. Ranae ). Bij de brug over de KhfisÒw stonden mannen met bedekt hoofd die schimpscheuten schreeuwden aan het adres van belangrijke burgers (gefurismo ; vgl. Ranae ). Na aankomst in Eleusis was er wellicht een nachtelijk feest (vgl. Ranae 371, 446). 6e en 7e dag teleta (Bohdromi n 20-21) Na een dag van vasten vond in de nacht van 20 op 21 vond de inwijding plaats. Daarbij is sprake van dr mena (opvoering van het verhaal van Demeter en Persephone), legòmena ( liturgie ) en deiknêmena (tonen van heilige voorwerpen?). Daarna volgde de popte a, de hoogste graad van inwijding, waarmee pas in het tweede jaar van deelneming werd toegelaten. De inwijdingsriten eindigden in de nacht van de 21 op 22. 8e dag plhmoxòai (Bohdromi n 22) Plengoffers en riten voor de doden. 9e dag (Bohdromi n 23) Terugkeer van de mysten naar Athene. Belangrijke functionarissen bij de Eleusinische Mysteriën waren, naast de genoemde ÑIerok ruj, de ÑIerofãnthw en de D&doËxow. Aristophanes Ranae 87

17 4. DE GRIEKSE KOMEDIE 4.1. Geschiedenis van de Attische komedie Inleiding De geschiedenis van de Griekse komedie loopt wat betreft de externe gegevens van ca. 570 (vermelding van Susarion op het Marmor Parium) tot ca. 120 v.chr. (laatste opvoeringsverslagen op de fasti ), wat betreft de interne gegevens van 486 (de oudste authentieke fragmenten, van Chionides) tot ca. 270 (laatste dichter van wie het debuut dateerbaar is: Posidippus). Er zijn uit die periode ca. 130 namen van dichters overgeleverd. Dit betreft alleen de Atheense productie. Daarnaast zijn enkele dichternamen uit Syracuse bekend, van wie Epicharmus (ca. 300 bekende fragmenten) niet ver van Chionides te dateren is. In het volgende zal uitsluitend de Attische komedie ter sprake komen, omdat alleen daarvan complete stukken bewaard zijn gebleven: 11 komedies van Aristophanes (ca ) in handschriften; enkele vrijwel volledige en vele grotere delen van komedies van Menander ( ) op papyri (zie pp. 91 en 95-96) Oorsprong en contekst In Athene werden komedies opgevoerd bij de Lenaia (tå LÆnaia), een Dionysus-festival in januari/februari, en bij de zgn. Grote Dionysia (tå Megãla DionÊsia) in de tweede helft van maart. De competitie tussen komedie-dichter werd van staatswege geregeld, op de Dionysia vanaf 486, op de Lenaia vanaf ca Er waren steeds drie prijzen beschikbaar voor vijf (tijdelijk ook wel drie) didãskaloi, d.w.z. regisseurs, veelal identiek met de dichter. De naam kvmƒd a is terug te voeren op de k«mow, een carnavalsoptocht ter ere van Dionysos. Dit blijkt uit de officiële inscriptie boven de verslagen van de Grote Dionysia (éfé oapple pr«ton k«moi san t DionÊsƒ n êstei) en wordt bevestigd door Aristoteles (Poetica 1448a37, épú toë kvmãzein, naast een aantal minder waarschijnlijke oorsprongsscenario s). Dezelfde auteur meldt dat het komedie-koor zijn oorsprong heeft in de mannen die bij de k«mow voorop liepen met de phallos-paal, een vruchtbaarheids-symbool (Poetica 1449a11-12, épú t«n [ jarxòntvn] tå fallikã), zgn. fallofòroi als beschreven door Semos van Delos (2e eeuw v.chr.; bij Athenaeus, Deipnosofistai 14, 622c), die spreekt over bekranste lieden in lang gewaad, de leider met roetbesmeurd gezicht, die na opkomst in processie Bakchos aanriepen en uitscholden wie onderweg ze tegenkwamen. Een dergelijke optocht vindt men ook nagebootst in Aristophanes Acharnenses (241vv.). De herkomst van de Attische komedie uit een een k«mow van fallofòroi blijkt in de oudste fase (Oude Komedie, tot ca. 400) onder meer nog uit het feit dat de het traditioneel/conventionele geraamte van de stukken, bestaande uit pãrodow, parãbasiw en ég n, meer past in een koorprestatie dan in een klucht. Na een openingsscene komt een koor van 24 xoreuta op (pãrodow, 2.3.2), dat in dialektische verhouding treedt tot de acteur(s), soms aanvankelijk tegenstrevend, uiteindelijk steeds meewerkend. Deze verhouding ontwikkelt zich in een debat tussen twee acteurs, tussen een acteur en het koor, of tussen twee koorhelften (ég n, 2.3.6), maar wel altijd zo dat het koor partij is (in de late Ranae is overigens niet meer het geval). Daarnaast is in de parãbasiw een belangrijke plaats ingeruimd voor het kapittelen van (leden van) het publiek en het prijzen van het koor en de dichter (zie verder 2.3.4). Dat bespotten (fiamb zein) een wezenlijk bestanddeel vormde van de oorspronkelijke koorprestatie, kan worden verklaard uit een magisch taboe: wie een godsdienstige handeling verricht, c.q. een processie houdt, roept boze geesten op; deze worden verdreven door afisxrolog a: een vorm van Aristophanes Ranae 88

18 apotropaeische magie. Zij hebben een parallel in ode zgn. gefurismo tijdens de Eleusinische Mysteriën ( 3.3). Niet direct verklaarbaar vanuit de k«mow zijn de kluchtscenes, die gedeeltelijk voor de parodos, gedeeltelijk na de parabasis (c.q. agon) plaatsvinden. Deze scenes, waarin doorgaans kortere spreekverzen worden gebruikt (iambische trimeters), vertonen geen conventionele compositie, maar voeren wel vaste types op die van alle tijden zijn (élaz n, e rvn, bvmolòxow). Omdat afbeeldingen (op vazen) van kluchtscenes aanvankelijk voor 500 v. Chr. vooral in Korinthe en Zuid-Italië voorkomen, heeft men wel beweerd, dat zulke scenes in Attika niet inheems waren, maar uit Dorisch taalgebied zijn geimporteerd en met een oorspronkelijk Attische k«mow tot komedie verbonden. Hiervoor zou spreken een traditie, volgens welke de legendarische Susarion (zie boven) uit Megara kwam, plus het feit dat bij Aristophanes flauwe grappen Megarenser uien heten (Wespen 57; vgl. Eupolis fr. 244 Kock). Maar het lijkt alleszins waarschijnlijk dat vruchtbaarheid-kluchten algemeen Grieks erfgoed zijn. Dat men op oudere Attische vazen kennelijk liever de komos afbeeldde dan kluchtscènes, komt vermoedelijk doordat de dieren-travestie als variant op de komos een Attische specialiteit was (Attische vazen vertonen onder meer komoi van mannen als paarden [met ruiters!], als vogels, als steltlopers, als berijders van struisvogels). Tenslotte dient nog te worden vermeld dat de lederen fallus die door acteurs in de Attische komedie werd gedragen (samen met padding van buik en billen) alleen indirect terug te voeren is op de komos: de falloforen droegen, evenals de meeste koren in een komedie, een decent kostuum. Van de twee bestanddelen van de komedie, de komos en de klucht, is het eerste in de oudste Attische komedie het meest ontwikkeld. Een schepping van de 5e-eeuwse komedie is daarnaast geweest dat het schimpen op individuele personen met het komisch debat werd verbonden tot een kritiek op eigentijdse toestanden; en dat de zo geschapen controverse werd gedramatiseerd door gewraakte personen als spelers in een klucht te laten optreden (zo bijv. Perikles in Kratinos Thrattai). Als achtergrond bij deze ontwikkeling dient men te beschouwen dat het kluchtspel in de komedie ten dele de vorm van mythenparodie had aangenomen (wellicht onder invloed van Epicharmus van Syracuse). De bekendste mythenparodie is Kratinos Odysses (sic); in de Dionysalexandros van dezelfde dichter (430 v.chr.?) vindt men dan een mythentravestie: Dionysos staat in dit stuk voor Perikles. De koorprestatie en de klucht vin den elkaar dus in de politieke satire, soms onder het dekmantel van de mythentravestie. Het evenwicht tussen beide elementen is soms precair, zoals bij Kratinos, in wiens stukken nu eens de nadruk schijnt te liggen op het koor, dat toestanden wraakt en partij is in een debat (Ploutoi, Chirones, Archilochoi) dan weer op de klucht (Dionysalexandros) Indeling Op basis van inhoudelijke en formele kenmerken onderscheidt men in de geschiedenis van de Attische komedie drie perioden: 1. Oude Komedie érxa a kvmƒd a 486 ca Midden Komedie m sh kvmƒd a ca. 400-ca Nieuwe Komedie n a kvmƒd a ca. 320 ca. 120 Zie verder 4.2 en 4.3. Aristophanes Ranae 89

19 4.2. De Oude Komedie (486-ca. 400) Kenmerken De vroege Attische komedie verraadt in haar opbouw, en met name in de prominentie en functie van het koor, voortdurend haar (rituele) oorsprong (zie 4.1). Maar liefst 9 van de 11 bewaarde stukken van Aristophanes kennen een fantastische plot, waarin het onmogelijke mogelijk wordt (zie 4.2.3). Dit édênaton betreft de totstandkoming van een utopische gelukstoestand, bevochten op tegenstrevers en verdedigd tegen profiteurs. De plot wekt de lachlust doordat hij de toeschouwer ontlast van een drukkende werkelijkheid en is zelf lachwekkend door de aangebrachte maatschappelijke vereenvoudigingen, waartegen het gedrag van opponenten en profiteurs afsteekt als een reeks mechanische reflexen. Ook onderscheidt de vroegste komedie zich van de latere komedie doordat zij voortdurend betrokken is op de actualiteit, met name door het hekelen en karikaturiseren van vooraanstaande medeburgers (bijv. Kleon, Euripides, Sokrates), over wie de toeschouwers zich zo een ogenblik verheven kunnen voelen. De karikatuur staat centraal in de twee stukken van Aristophanes die geen onmogelijke plot kennen: Sokrates in Wolken en Euripides in Thesmophoriazousen ( 4.2.2). Ook in de overige stukken komen echter karikaturen voor, bijvoorbeeld Lamachos in Acharnenses, en Euripides en Aischylos, die in Kikkers beurtelings als élaz n en als e rvn optreden. Naast de onmogelijke plot en karikaturen hanteert Aristophanes natuurlijk nog allerlei andere komische procedés. Bijvoorbeeld: komische herhaling, bijv. de ontsnappingspogingen van Philokleon in Wespen en de lhkêyionpassage in Kikkers 1198vv. parodie. Aristophanes toont een groot talent in het parodiëren van poëtische stijlen, met name die van Euripides in Thesmophoriazusae en Kikkers, maar ook elders. Het lijkt waarschijnlijk dat het vooral om zijn kwaliteiten op het gebied van deze sophisticated vorm van humor is dat Aristophanes werk later populair bleef (en voor ons bewaard is). het motief van de verkeerde wereld, inherent aan elke utopie. Bijv. tranen om een vrijgesproken hond in Wespen. uitspelen van sociale tegenstellingen: bijv. tussen generaties (vader en zoon in Wolken en Wespen), arm en rijk (Acharnenses, Rijkdom), Athener en barbaar (Acharnenses, Ekklesiazousen, Ridders), man en vrouw (alle vrouwenstukken), meester en slaaf (Kikkers), idealisme en pragmatisme (Ecclesiazousen en de Plutus). spot met specialisten op allerlei gebied: de professionele politicus, generaal, dichter, filosoof, etc. Aristophanes vertoont hier enige overeenkomst met de Sokrates zoals die wordt geportretteerd door Plato (maar niet de Sokrates zoals hij die zelf opvoert!) Dichters We kennen uit de periode ca. 45 namen van dichters en ca. 350 titels (waarvan slechts ca. 60 titels zonder fragmenten). De totale productie moet ca. 510 sukken hebben bedragen; daarvan waren er 365 aan Alexandrijnse geleerden bekend. Als canonische grote drie (de Komische triade) golden voor antieke geleerden Kratinos, Eupolis en Aristophanes. Binnen de Oude Komedie zij twee perioden te onderscheiden: Beginperiode Chionides / 1 overwinnaar in 486; 3 titels en 5 fragmenten. Magnes / 9 titels en 7 fragmenten; 11 overwinningen op Dionysia, o.a. in 472. Ekphantides / 1 titel en 5 fragmenten. Aristophanes Ranae 90

20 Bloeiperiode Twee generaties dichters; tot de eerste behoren: Kratinos / 490/480 na 423, actief vanaf 455/450; 28 titels en ca. 460 fragmenten; 9 zeges (6 op Dionysia). Krates / ca. 480 voor 425; 1 overwinning in 450; 9 titels en ca. 50 fragmenten; 3 zeges op Dionysia. Telekleides / 1 zege vlak na 446; productie tot 420s; 6 titels en ca. 60 fragmenten; 8 zeges (3 op Dionysia). Tot de tweede generatie behoren: Pherekrates / 1 zege tussen 440 en 430; actief tot 410; 18 titels en ca. 250 fragmenten; 8 zeges (3 op Dionysia) Hermippos 1 overwinning in 435; productie gedurende de Peloponnesische Oorlog; 10 titels en ca. 100 fragmenten; tenminste 5 zeges (1 op Dionysia). Eupolis / kort v. 446 kort na 412; debuut 429; 17 titels, ca. 460 fragmenten (D moi ca. 200 vv.); 7 zeges (4 op Dionysia). Platon / leeftijdgenoot van Eupolis; actief vanaf 427/424 tot 385; 30 titels en ca. 265 fragmenten. Aristophanes / ; debuut in 427; ca. 40 komedies, 11 bewaard; vele fragmenten; zie verder Bewaarde stukken van Aristophanes [Achtereenvolgens: Nederlandse, Griekse en Latijnse titel; jaar van opvoering, prijs en wedstrijd; mededingers en hun prijs] Acharniërs (ÉAxarn w, Acharnenses), 425 1e prijs Lenaia (Kratinos 2, Eupolis 3) De wijnboer Dikaiopolis sluit een privé-vrede met Sparta, bevecht de daaruit voortvloeiende voordelen op een vijandige bevolkingsgroep en verdedigt ze tegen profiteurs. Ridders (ÑIpp w, Equites), 424 1e prijs Lenaia (Kratinos 2, Aristomenes 3) Kleon wordt als prostãthw toë DÆmou vervangen door een nog brutaler en gewiekster individu, dat met een schone lei begint en de oude Demos verjongt. Wolken (Nefela, Nubes), 423 3e prijs Dionysia (Kratinos 1, Ameipsias 2) Sokrates leert de zoon van de eenvoudige Strepsiades tún ttv lògon kre ttv poie n, waarna deze zich gerechtigd acht zijn ouders te slaan. Wespen (Sf kew, Vespae), 422 2e prijs Lenaia (Philonides 1, Leukon 3) Bdely-kleon geneest zijn vader Philo-kleon van zijn drang tot rechtspreken en beperkt deze tot de huiselijke kring. Vrede (EfirÆnh, Pax), 421 2e prijs Dionysia (Eupolis 1, Leukon 3) De godin Vrede wordt teruggevonden en in ere hersteld met haar gezellinnen Opora en Theoria. Vogels (ÖOrniyew, Aves), 414 2e prijs Dionysia (Ameipsias 1, Phrynichos 3) Twee Atheners zoeken een pòliw éprãgmvn in vogelland, maar veroveren van daaruit de wereldheerschappij. Lysistrata (Lusistrãth, Lysistrata), 411 Lenaia Atheense vrouwen bezetten de akropolis en dwingen hun mannen met een seks-staking tot vrede. Thesmophoriazousen (Yesmoforiãzousai, Thesmophoriazusae), 411 Dionysia Euripides wordt belachelijk gemaakt, met name op grond van zijn verhouding tot de vrouwen. Kikkers (Ranae, Bãtraxoi), 405 1e prijs Lenaia (Phrynichos 2, Plato 3) Dionysos haalt de beste tragediedichter terug uit de onderwereld. Ekklesiazousen (Ecclesiazusae, ÉEkklhsiãzousai), 393 geen info Vrouwen nemen incognito deel aan de ekklesia en besluiten tot gemeenschap van goederen en partners. Rijkdom (Plutus, PloËtow), 388 (Nikochares, Aristomenes, Nikophon, Alkaios) De god Rijkdom wordt door tempelslaap van blind ziende en bedenkt voortaan alleen eerlijke lieden. Aristophanes Ranae 91