PROF DR H T DE GRAAF OM HET HOOGSTE GOED ENCYCLOPADIE VAN DE WERELDBIBLIOTHEEK

Transcriptie

1 PROF DR H T DE GRAAF OM HET HOOGSTE GOED ENCYCLOPADIE VAN DE WERELDBIBLIOTHEEK

2

3

4

5 OM HET HOOGSTE GOED

6 .... ERELD :;otic ~~ :;otic ~~ :;otic ~~ :;otic ~~ ;..... BIBLIOTHEEK.~..... j. ONDER LEIDING VAN L. SIMONS. A e.-c... _.. ~.,.. ~~)'II UITGEGEV N DOOR DE MIJ. VOOR I~VJ GOEDE EN GOEDKOOPE LECTUUR AMSTERDAM

7 .~.. ERELD..... :;otic I~VJ :;otic :;otic :;otic ONDER j LEIDING VAN L. SIMONS DOOR

8 GEDRUKT TER DRUKKERIJ "DE DEGEL" - AMSTERDAM

9 VOORWOORD m ET een woord van Busken Huet verduidelijk ik de strekking van het geschrift, dat den Iezer hier wordt aangeboden. "De geest der nieuwe wereld is een denkende geest; om dien te voidoen, moet men toonen zijn kind te zijn, moet men hem aanvatten van zijne goede zijde, zijne afwijkingen verklaren uit hemzeif, hem beheerschen door tot hem in te gaan, moet men telkens doen gevoeien, dat men zijn wei en wee zelf heeft doorgeleefd, zelf heeft medegemaakt, gelijk een krijgsman den veldtogt doet." Aan deze woorden heb ik weinig toe te voegen. Ik heb mij voorgesteld, tot mijn tijdgenooten te mogen komen met een bezinning over de grondslagen van ons Ieven. Men kan dit geschrift een ethiek noemen. Ook wei niet, ik zelf zou het tenminste niet doen. Het behoort in die rubriek, die Huet op het oog had, en waarvoor nu de tijd opnieuw gekomen is. Sneek, 12 December 1917.

10

11 EERSTE HOOFDSTUK UITGANGSPUNT 1 Techniek. i emand, die op onze Drentsche gronden blijft toeven bij een van de groote hunehedden, vraagt zich af, welke werktuigen toch aan die onbel!wzru= kende voorvaderen hebben ten dienste gestaan, dat zij zulke zware klompen steen hebben kunnen omhoogheffen. Van technische hulpmiddelen, zooals wij ze kennen, was geen sprake; tegenover deze waren de werktuigen van den oertijd al zeer primitief. Toch, welk een reusachtig verschil moet het voor de ouden gevormd hebben, als zij in plaats van te krabben met nagel of vinger, in plaats van het drukken en wringen met vingertoppen en 't slaan met de vuist hun eerste steenen werktuigjes konden gebruiken, hun schaaf, hun beitel, hun bijl of hamer. Wij zouden ons met de verbeelding nauweli,iks meer kunnen verplaatsen in den tijd, dat ontdekkingen als van het hooi, uitvindingen als van het wagenrad, van de boot, nog in de toekomst lagen. De bodem, het rijkvan planten, dierenen delfstoffen, de natuurlijke beweegkrachten, ze waren aanwezig, maar nog ternauwernood ontdekt. Hoe lang heeft het geduurd, dat de Europeesche geest de electriciteit ontdekte! Uitvindingen, veel en veelsoortig, zij hebben onze samenleving een geheel ander aanzijn gegeven dan die der ouden. De voorwerpen der natuur worden bewerkt op een wijze, die onze gedachte van doelmatigheid een geheei nieuwen

12 8 inhoud schijnt te geven, vergeleken met vroegere tijden. In het verhaal van die uitvindingen en ontdekkingen neemt de negentiende eeuw een zeer bizondere plaats in. Ook de twintigste heeft reeds weer belangrijk toegevoegd aan de indrukwekkende reeks van haar voorgangster. Nog in haar jeugd is reeds de wetenschap der bedrijfsieer te omvangrijk, om door een persoon ook maar ten naastenbij te kunnen worden beoefend. Zij eischt voor zich op vele afzonderlijke wetenschappen. Op een schier matelooze menigvuldigheid past ze het beginsel van samenwerking toe. De vroegere bediening van een bedrijf was vaardigheid, handigheid, routine. Thans is de samenwerking en de vernuftige toepassing der wetenschappelijke ervaring tot groote hoogte gestegen. De vroegere vaardigheid is heden nog het zuiverst te vinden in de kunst, met name in muziek en schilderkunst. Doch reeds de bouwkunst toont, hoe de wetenschappeiijke techniek ook op dit terrein is doorgedrongen. Steeds meer wordt toevaiilge vaardigheid vervangen door steiseimatige wetenschap. We stell en nu ook enkele andere eigenaardigheden van de hedendaagsche techniek in het licht. Ho ezeer de wetenschap ook is vooruitgegaan en bevorderd door de techniek, zij wordt toch bovenal toegepast, met het oog op behoeften, die zich voordoen buiten de wetenschap om. Zoovele menschelijke behoeften, zooveel nuttigheden, die eischen stellen aan de techniek. De wetenschap Ioopt echter meer nog dan in vroeger tij d gevaar, de eene nuttigheid te bevorderen ten koste van de andere. Reeds van Hippodamos uit het oude Griekenland wordt verteid, dat hij steden wilde bouwen met aileen rechte straten. Die nuttigheid

13 kan in strijd komen met de nuttigheid van een schoon en bouw. Onze gebouwen leggen meer dan eens getuigenis af van het bedoelde gevaar. Ook de massa-voortbrenging van gebruiksvoorwerpen, moge nuttig zijn, voor de nuuigheid die de kunst beoogt, is ze gevaarlijk gebleken. Het beginsel van samenwerking heeft in de techniek geleid tot een uiterst ver doorgevoerde verbijzondering van den arbeid. De bekwaamheid werd bekwaamheid voor een onderdeel. Zij wordt daardoor zeer vergroot, er wordt arbeid bespaard, of moet men zeggen vrijgemaakt? - er wordt bespaard op gereedschappen en op tijd. De arbeid is nu echter ook meer eentonig geworden, en van lust in het werk is mindel' te bespeuren dan ooit. Wordt een bepaald soort van arbeid op zekeren tijd minder gevraagd, dan loopen ge slechts daarvoor bekwame arbeiders gevaar, het voor hen passende werk nergens meer te kunnen vinden en aldus af te dalen tot een groep van ongeschoolde arbeiders, met werkeloosheid bedreigd, of althans met grooter bestaansonzekerheid. Daarnaast brengt de toegenomen ingewikkeldheid der machines teweeg, dat er in den arbeider minder gevraagd wordt naar handigheid dan naar schranderheid. Tegelijk dan met het afnemen van de vraag naar volledige bekwaamheid komt grooter vraag naar degeiijke, gedeeltelijke, vakkennis, en naar schranderheid in het begrijpen van mechanische verrichtingen. Verder wil de techniek niet aileen aan bestaande behoeften voldoen. Ook heeft zij belang bij het voortbestaan van die behoeften. Zij tracht dan ook uiteraard de behoeften in haar richting te leiden. Handel, reclame, menigmaal in dienst van de winzucht, brengen behoeften en begeerten op banen, waar zij niet meer hun oorspronkelijke 9

14 10 en nuttige plaats in het menschenleven behouden. De bioscoop wint het van het tooneel, het machinevoortbrengsel van het handwerk, het gedrukte van het schilderstuk, de fiets van de wandeling, de gaspit van de lamp. De werktuigen der techniek zijn dus niet louter voordeelen. Toch moet men haar rekenen tot de grondslagen van 't hedendaagsche leven, in hooger en meer alledaagschen zin. Geen mensch op de wereld kan de techniek voorbijgaan. Wil hij ze aanvallen, vernietigen, een v66r-technische wereld bouwen, zij wordt hem een onoverwinnelijke vijand. Wil hij ze opeischen voor hooger doel, hij dient ze te kennen en haar rechten haar te laten. De toekomst de?' maatschappij. Negen voordrachten. W. B-. - Holwerda. Nede1'land's vtoegste geschiedenis, - R. Eisler. Sociologie. W. B. - Duncan. Techniek en Wetenschap. W. B. - Th. van der Waerden. Geschooldheid en techniek. 2 Verkeer. Sommige nieuwe vindingen van de techniek zijn in 't bijzonder oorzaak geworden van veranderingen in het verkeer op onze aarde. De stoomvaart, de spoorwegen, de telefoon, de telegraaf, in den laatsten tijd ook de draadlooze telegrafie, deze en dergelijke veroveringen der techniek hebben in het verkeer tusschen menschen en landstreken ingrijpende wijzigingen gebracht. Men mag bijna van geheel nieuwe uitgangspunten spreken. Onze gewoonten hebben zich o. a. geducht gewijzigd door telefoon en spoorwegverkeer. Het ligt niet in mijn bedoeling, een opsomming te geven van de werkingen der techniek op het verkeer. Dat er tusschen beide grondslagen van onze beschaving

15 een nauw verband bestaat, ook wisselwerking, dat behoeft aileen te worden vermeld. Tengevolge van de techniek beschikt het verkeer thans over een reusachtige lengte van banen en wegen, door gebergten en over kloven, door overoude wouden, door vlakten zonder rust voor het oog. Ret ontsnapt aan onze verbeelding, de snelheid in het laadvermogen te vergelijken van de oudere verkeersmiddelen met die der 20e eeuw. Een schip van Columbus mat nog geen 300 ton; de Tubantia, in 1916 getorpedeerd, had een in-' houd van 14,000 ton. De grootste schepen halen tegen 30,000 ton. Tusschen de verst uit elkaar gelegen streken der aarde brengt het verkeer velerlei verband. Ik wandelde eens, op een still en Augustusavond, in het duin van Terschelling. Ret donker vergrauwde de kleuren van de planten. Geluidloos gleden in vaste jmaat de lichtbanden van den vuurtoren over den golvenden bodem. Mijn gedachten gingen terug naar den nog niet lang verloopen tij d, dat ik woonde op de Drentsche heide. Op een donkeren avond trok dan het licht van dienzelfden Brandaris als een korte, rosse flikkering aan den hemel den blik in de richting van het eiland. Terwijl ik nu opzag naar dat felle licht in de hoogte, luisterend naar de stooten van de machine, werd die toren een aankondiging van de eenheid op aarde. Op dit afgezonderd eiland werd het licht ontstoken, dat ver in de Noordzee den schipper getuigt van zijn band met de menschen. "Den schipper uit Noorwegen, uit Engeland, uit Duitschland, uit Rusland, van ieder land, van elke taal. De oorlog heeft de "lichten gedoofd, maar zij zullen weer ontstoken worden, en weer aankondigen, dat de aarde een is en niet verscheurd kan worden. 11

16 12 Niet deze toren, maar al die torens op aarde, en de lichtschepen, en de seinboeken, zij aile getuigen van dat groote proces, van de eenwording der aarde, van de banden, die het verkeer aan het licht brengt tusschen de volken en de staten. Techniek en verkeer, zij wijzen als schaduwen op het lichte werk van een geest, die in en door deze werkt. Ook meer onmiddellijk herinnert ons de uitbrei ding van het verkeer aan den geest. Aan de koenheid, de waagzucht, aan den heldendrang om het onbekende te veroveren. Bij de ontdekkingsreizen sprak de koopman zeker een krachtig woo rd. Toch is het even zeer de heldenziel als de koopmansgeest, die tot ons komt in al die reizen, die aan het tegenwoordig verkeer zijn voorafgegaan. Marco Polo (± 1280), Columbus, Magelhaen ( ), Cook (± 1775), Nansen, zij hebben geestestrekken, die men verbijzonderingen mag noemen van een grootschen trek. Ret is de scheppingsdrang, die uit chaos een kosmos voortbrengt, een al meer tot een worden de aarde. Wanneer wij den gang van de verkeersverbetering in de laatste eeuwen overzien, dan blijft voor de toekomsteen uitgestrekt veld van arbeid over. Want Europa steekt nog al te gunstig af bij andere werelddeelen, vooral Azie en Afrika. Midden-Azie is nog grootendeels aangewezen op karavaanwegen, de rivieren van Afrika zijn nog niet bevaarbaar gemaakt. Lastdieren en lastmenschen zuben in Afrika nog lang noodig blijven. Ret kabelverkeer, hoewel steeds uitgebreid, heeft zijn eindontwikkeling bij lange na niet bereikt. Welke leidende gedachten zullen nu die uitbreiding in de toekomst besturen? Ret is niet zeker, dat in den eersten tijd de echte internationale gedachte de hoofdleiding zal hebben. Zeker zal de

17 behoefte aan grondstof en afzetgebied zich laten geiden. Op zich zelf kan zich dat wei met de eerstgenoemde gedachte verdragen. De groote ongelijkheid echter, door geschiedenis, Jigging en talenten teweeggebracht, onder de verschillende volken van Europa, van Azie en Amerika, bevordert in plaats van vrij verkeer een politiek, die onder al haar verschillende namen het belang van de intern a tionale gedachte ten offer brengt aan het nader liggend eigen belang. De verkeersmiddelen zijn en blijven veelal nationaal, en dreigen nationalistisch te worden, zelfs als zij staan in internationalen dienst. Met de toeneming echter van verkeersmiddelen worden tevens internationale betrekkingen versterkt. Hebben zij eenmaal een bepaalde uitbreiding en sterkte bereikt, dan kan de internationale gedachte een meer beteekenende lei ding verkrijgen, meer doelbewust aansturen op een volledig en vrij handelsverkeer over aile deelen der aarde. Deze sterkte kan niet voor oogen gesteld worden. Er zullen staatslieden moeten zijn, wiereerste deugd onbaatzuchtigheid is, en die met vaste hand vergaderen en organiseeren, wat er voorhanden is. Die staatslieden hebben echter een willige openbare meening noodig. Inter.nationalisme moet aan de politiek van die staatslieden voorafgaan, althans haar kunnen steunen. De beteekenis van het verkeer voor de voortbrenging bestaat niet alleen in het overbrengen van grondstoffen naar de geschikte plaats, of in het vervoeren van voortbrengseleu, het vinden van afzetgebieden, waarmede men dan snel voeling kan houden door post en telegraaf. Talrijke voortbrengingsvraagstukken, met name in de wetgevingen in de vakbeweging, worden eveneens door het veelvuldig en snel verkeer gemakkelijk geregeid. 13

18 14 Ret verkeer heeft verder een zoo overwegende macht over de verdeeling van voortbrengselen of goederen, dat deze macht aan ieder in 't oog valt. Op enkele bizonderheden vestig ik de aandacht, in verband met het vervolg van dit geschrift. Allereerst maakt het verkeer het bijeenkomen mogelijk van vertegenwoordigers van den groothandel, zoowel van den groothandel in waren als van dien in geld. Zij kunnen zelf reizen of aan hun gemachtigden telefonische en telegrafische opdrachten geven. De beurshandel kan zich zelfstandig ontplooien, en behoeft niet de aanwezigheid van waren of effecten, om zaken te doen. Op dergelijke wijze kan het gebruik van wissels en cheques thans een veel grooter omvang verkrijgen dan in de tijden met geringere verkeersmiddelen. Begrippen als vermogen en geld ondergaan een grondige WIJZlgmg. Geld wordt meer waardemeter dan ruilmiddel, vermogen bestaat behalve uit goederen ook uit vorderingen op credietwaardige banken. Ik wijs ook op de gunstige verandering, die het verkeer heeft teweeggebracht ten aanzien van de vroeger zoo nijpende hongersnooden. Zelfs al hadden deze hun hoofdoorzaak steeds elders, het gebrekkig verkeer maakte toch, dat de bevolking op de nabijgelegen voedingsmiddelen was aangewezen. Duidelijk bleek dat, in vollen vredestijd, nog in 1845 en 1846, tijdens het eerste optreden van de aardappelziekte. In Over-' en Nederbetuwe, Maas en Waal en 't Rijk van Nijmegen op een bevolking van zielen, gingen ± R.L. aardappelen verloren. Daardoor ontzonk aan ongeveer 14,000 huisgezinnen plotseling de grondslag van hun bestaan.. Tooneelen van onvervalschten hongersnood kwamen dan ook in menigte voor. Een brood kostte 50 cent. Dergelijke toestanden

19 doen zich thans slechts in oorlogstijd voor. In tijden van zulke voedingschaarschte heeft de misdaad neiging om toe te nemen. Duidelijk bleek dan, in vergelijking met nu, welke belemmering het ontbrekend verkeer in den weg legde aan het opsporenen ontdekken van misdaden. De hier in gelegen aanmoediging is thans vrijwel vervallen. "De telefoon is zoo gauw", klaagt de hedendaagsche misdadiger, en van zijn standpunt niet ten onrechte. Van meer maatschappelijk standpunt gezien, mag de verbeterde vervolging van misdaden, het nagenoeg geheel verdwijnen van rooverij, een vooruitgang heeten, die goede gevolgen heeft naar aile zijden. Eindelijk vestig ik er de aandacht op, dat het verkeer een toeneming van internationalisme heeft mogelijk gemaakt, zoowel in de wetenschap als in tal van practische vragen, die slechts door samenwerking op bevredigende wijze door de volken kunnen worden opgelost. Het vroeger verkeer tusschen wetenschappelijke mannen van verschillende natie yond vooral plaats door brieven. Om een denkbeeld daarvan te krijgen, leze men maar eens de briefwisseiing tusschen Oldenburg en Spinoza over de onderzoekingen van Boyle, en vergelijke daarmee de uitwisseling van gedachte op onze beste internationale congressen. Persoonlijke bezoeken waren in de 17 e eeuw nog uitzondering, tegenwoordig kennen geleerden van onderscheiden landen elkaar menigmaal meer dan oppervlakkig. Ret totstandkomen van een algemeene wet enschappelijke sfeer in een grooter beschavingsgeheel zou zonder het verkeer uiterst bezwaarlijk zijn. Ook in de uitwisseling van boeken brengt het tegenwoordig verkeer verbetering, al is in ons land de band met Engeland en Amerika nog niet vast genoeg. Toch is de toe stand wei radicaal ver- 15

20 16 anderd, sinds Oldenburg met Spinoza schriftelijk afsprak, dat hij een aantal exemplaren der Ethica zou verwachten, onder vrienden verspreiden en den vereischten prijs er voor in ontvangst zou nemen! Denkt men aan praktische vraagstukken, zooals gezondheidsleer, medische vindingen, drankbestrijding, arbeidersbeweging, dan is haar behoefte aan internationale samenwerking door het verkeer meer gewekt, en beter te bevredigen. Dat door het bovenstaande -de yolken elkaar beter leeren kennen en voofoordeelen steeds meer den leugen noodig hebben om zich in stand te houden, dat zal aan de eenwording der am'de ten goede komen. Kortom, het verkeer is geworden tot een der beste waarborgen, dat onze beschaving haar catastrofe zal te boven komen, zich veelzijdiger en grondiger zal vernieuwen, en het begrip van een menschheid zal helpen waar maken. Spinoza. Brl:even, vertaald door dr. W. Meyer. -- dr. A. W. Nieuwenhuis. Reis door Borneo. - Van Suchtelen c.s. De wordende wereldkultuur, enz. W. B. - Ziegler. De ontwikkelingsgeschiedenis dr 1ge eeuw. W. B. - H. H. Johnston, the opening up of Africa. Londen. Williams & Norgate. 3 Kapitalisme. Ret verkeer is van oude tijden af mede een ruilverkeer geweest. Person en met verschillende, maar ook met overeenkomstige behoeften verkeeren met elkander. Wat voor den een waarde heeft, heeft het dikwijls ook voor den ander, maar een te veel bij den een kan blijken te voorzien in een tekort bij den ander. Dit inzicht wordt door het verkeer

21 bevorderd. Omgekeerd kan ook de ander iets te veel hebben. Zij ruilen hun zaken van waarde. Wat voor den eerste die er te veel van heeft, minder waarde heeft, wordt geruild tegen zaken, die voor den ander van minder, maar voor den eerste van grooter waarde zijn, omdat hij er een tekort van heeft. Een zaak heeft dus nu al drie waarden, een voor den gever, een voor den ontvanger, en een ruilwaarde. De individueele waarden blijken oorzaak te kunnen worden van een maatschappelijke waarde, kunnen aan de zaken een maatschappelijke nuttigheid geven. Maar dan moeten zij bij den een in andere hoeveelheid en betrekking voorkomen dan bij den ander. Ret ontwikkeld ruilen van zaken met zulk een ruilwaarde, van waren, door middel van het verkeer, heet handel. Voor dien handel is het onontbeerlijk, de waarden del' waren te kunnen vergelijken. Ret middel daartoe is eene waar, die men het geld noemt. In onzen tijd gebruikt men als geld het goud en in zekeren zin ook het zilver. In de waarde van die waar kunnen alle waarden worden overgebracht, omdat het goud een niet al te onstandvastige waarde heeft voor de menschen: Al laat men bij het berekenen der geldwaarde de betrekking van deze waarde tot de menschelijke begeerten, tot de persoonlijkheid buiten de rekening, zij is toch, ook verzwegen, aanwezig. Wij treffen haar zoowel bij de ontleding van het begrip "waarde", als in de ontwikkeling van gerechtigheid in handel en in andere vormen van geldaanwending. De ontleding van het begrip "waarde" toont, dat het steeds waarde vool' iemand beteekent. Geld is geld voor iemand, een zaak van waarde en een waardemeter. Er is een tijd geweest, waarin niet gemunt geld, ook niet metaal, doch iemands vee als bepa- 17 Om he-l Hoog.ste Goed 2

22 18 ling gold van de waarde van zijn andere goederen. De waarde van dat vee werd dan vergeleken met andere zaken van waarde, of goederen, zaken die tot bevrediging van menschelijke behoeften dienen en kunnen dienen. Die tij d kende niet onze vermeerdering van goederen, bracht niet voort met een zoo groote inspanning van arbeid als wij tegenwoordig kennen. In de oude wijze van voortbrenging nam de natuur de overgroote plaats in. Toch kwam aan den arbeid een aandeel toe, vooral tot het instandhouden der kudden, en tot het vergal'en van de vool'tbrengselen der kudden. Op den landbouwer, den wel'ker bij uitnemendheid, zag de Bedoe'ien echter met geringschatting neer. Behalve natuur en arbeidskl'acht, vol'mden de kudden zelf het lang verleden vool'beeld van kapitaal als vereischte van voortbrenging. Dit kapitaal kon kwantitatief worden uitgedrukt: Nabal was zeer groot, had 3000 schapen en 1000 geiten (1 Sam. 25"). De dieren, hoewel alle verschillend, zijn gelijk als eenheden van waar voor N abal. En vool' zijn maantschappij zijn het nuttigheden, waardoor zij vool' hem een nieuwe waarde verkrijgen, de ruilwaarde, en zij kunnen als eenheden van ruilwaarde worden opgesteld. Nog eenvoudiger wordt de quantitatieve uitdl'ukking, wanneer het vergelekene een bepaalde hoeveelheid metaal is, een goudgewicht, een goudmunt. Men kan dan iemands kapitaal uitdrukken in geld, d. i. in het aantal eenheden goud, die men daarvoor zou kunnen verkrijgen, om die dan weer tegen andere zaken van waarde te ruilen. Die laatstgenoemde ruiling zou dan echter ten doel hebben, het kapitaal te verbeteren, en daardoor dus de voortbrenging. Kapitaal is tegenwoordig maar voor een gering deel het vee. Tegenwoordig worden vele andere

23 bezittingen aangewend, om nieuwe voortbrengselen in 't leven te roepen; werkplaatsen, werktuigen, grondstoffen, geld voor het levensonderhoud van arbeiders gedurende het werk, enz. Tot de voortbrenging dragen dus, op den grondslag van het ruilverkeer, behalve de arbeid, de natuur en het kapitaal bij. Ret ruilverkeer heeft behalve de ruiling van voortbrengselen ook betrekking op ruiling van kapitaal. Een timmerman zonder hamer heeft geen bruikbaar kapitaal, al heeft hij een bak vol spijkers en een schuur vol planken. Ook de natuul', de geefster van grondstoffen, wordt in den handel opgenomen, doordat niet ieder van haar nemen kan. Zij is verdeeld onder vele eigenaars. In den tegenwoordigen tijd is hij, die arbeidt, betrekkelijk zelden in het bezit van het kapitaal, waarmede hij voortbrengt, of van dat deel der natuur, dat voor zijn voortbrenging benoodigd is. WeI kan iemand, die werkt op een machinefabriek, in 't bezit zijn van een spaarbankboekje, van kapitaal dus, waarmede de bank geheel andere menschen een voortbrengsel laat maken, b.v. meel. Onze wijze van voortbrenging heeft nu een veel scherpere scheiding in 't leven geroepen tusschen hen, die arbeiden en hen die 't kapitaal verschaffen of eigenaars zijn van de natuur, d.w.z. van de grondstoffen en benoodigdheden, die zij oplevert. Dit feit heeft Karl Marx zelfs gevoerd tot een geheel afzonderlijke bepaling van kapitaal. Volgens Marx zijn de voortbrengingsmiddelen niet uiteraard kapitaal, maar zij worden het eerst dan, wanneer zij in het bezit zijn van hen, die niet arbeiders zijn, die dus zonder eigenlijken arbeid een afzonderlijke bron van inkomsten kunnen vormen met dat kapitaal. Marx onderscheidt daartoe den vorm van warenomloop, waarin waar tegen 19

24 20 geld en dat geld weer tegen waar wordt verruild, waarin verkocht wordt om te koopen, van een geheel anderen vorm. In plaats van Waar Geld-Waar, treedt Geld-Waar-Geld, dat wi] zeggen, dat men koopt om te verkoopen, geld in waal' doet overgaan en de waal' doet tel'uggaan tot geld. Geld, welks om loop dezen laatsten vorm aanneemt, verandert in kapitaal, wordt kapitaal en is reeds kapitaal volgens zijn bestemming. Deze omzetting kon echter aileen onder zekere omstandigheden plaats grijpen. Er moeten namelijk arbeiders zijn, die niet als slaven en Iijfeigenen onmiddeiiijk tot de voortbrengingsmiddelen behooren, en ook niet als de boeren de voortbrengingsmiddelen bezitten. Er moeten vrije arbeiders zijn, vrij, los, ontbloot van de voortbrengingsmiddelen, en genegen, hun arbeidskracht te verkoopen. Met de ontwikkeling van deze tegenstelling tusschen arbeid en kapitaal op de markt is volgens Marx de hoofdvoorwaarde voor de kapitalistische produktie gegeven. De geschiedenis van deze ontwikkeling, die een onteigening werd van de middeleeuwsche arbeiders, een ontzetting uit hun voortbrengingsmiddelen, staat in de annalen van het menschdom geschreven met trekken van bloed en vuur. Uit het voorgaande is gebleken, dat kapitalisme voor Marx een beteekenis heeft, die vervait, wanneer kapitaal in den gewonen zin wordt genomen. Hoeveel juiste bestanddeelen de beschrijving der kapitalistische productiewijze door Marx moge bevatten, zijn bepaling van kapitaiisme is aileen aannemelijk voor iemand die de Marxistische bepaling van kapitaal aanvaardt. Deze houdt nauw verband met de zienswijze, dat de bestede arbeid de oorsprong is van de waarde van een voortbrengsel. De waarde is echter van een veel meer

25 ingewikkeld karakter, gelijk wij later zien zullen. Doch zelfs afgezien daarvan, beteekent kapitalisme bij Marx een voortbrengingswijze, die niet aileen als geschiedkundige waarneming wordt beschreven, doch ook beoordeeld. Bij die beoordeeling wordt een maatstaf aangelegd, die ontleend is aan een reeds voor Marx vaststaand economisch doel del' geschiedenis (vgl. Roofdstuk V 4). Ook al zouden wij uiteindelijk het kapitalisme zoo moeten beoordeelen als Marx, iets dat in een boek over het hoogste goed niet ondenkbaar is, dan moeten wij ons er op dit oogenblik voor hoeden, in het kapitalisme iets andel's te zien dan een grondslag van het hedendaagsche leven, die berust op een overwegende beteekenis van het kapitaal in de voortbrenging en op de daaruit volgende method en van kapitaalvoortbrenging en vergrooting buiten den arbeid om. De eerste trek van het kapitalisme als voortbrengingswijze van heden is dus, dat de bezitter van kapitaal de voornaamste leidsman del' voortbrenging is geworden, en dat arbeid en natuur van hem afhangen. Eigendom van een voortbrengingsmiddel bij uitnemendheid is niet aileen zelfstandige bron van inkomsten, zelfs zonder arbeid, maar stelt ook in staat, te heerschen over uitvinder, arbeider, industrieel en staatsman. Nog zuiverder dan in het mindel' ontwikkeld handelskapitalisme en iridustl'ieel kapitalisme treedt dit laatste vermogen van het kapitaal op den vool'grond in het thans tot nieuwe ontwikkeling gel'aakte bankkapitalisme. Betel' dan het vroegel'e vel'staat het tegenwoordig kapitalisme de kunst, om ook de kleine bezitters dienstbaar te maken aan de kapitalistische voortbrenging. Ret doet den kleinen bezitter aan die voortbrenging deelnemen, even wei zonder zeg- 21

26 22 gingschap, door spaarbanken, coupures van kleine waarde, enz. Buitengewoon is het beiang, dat dit kapitalisme heeft bij wijdverbreide kennis van techniek en bij schranderheid. Schranderheid en vernuft zijn voor den arbeider ( 1) en voor den lei del' in handel, industrie en bank onmisbaar. Ret doel is georienteerd aan "rijkdom". In het erlangen van kapitaalwinst gaat het kapitalisme zoozeer op, dat het te weinig oog heeft voor het dienen van de verbruikers. Deze laatste zedelijke waarde wordt achter gesteld bij vernuft en geslaagde onderneming. De vrede wordt niet begeerd om de zedeli}ke waarde van een rechtstaat, om de zedeli}ke waarde van een staatkunde, die de betrekkingen del' volkeren boven de belangen van kapitaalbeleggers zou stellen. Trusts, kartels, koloniale expansie zijn onafscheidelijk van een uitsluitende bevordering del' kapitaal-accumulatie en del' nieuwe winstvoortbrenging. Trust en kartel hebben zeker ook betere gevolgen. Zij beperken of verwijderen de concurrentie tusschen groepen van ondernemers, met al de geslepenheden die daaraan eigen waren. Zij verlagen de voortbrengil1gskosten. Maar doel en beweegreden staan in verbandmet nieuwe winstvoortbrenging, ten bate van de leiders en aandeelhouders in de trusts en kartellen. Wat de koloniale expansie zeggen wil, weten de volkeren van Europa thans met volkomen duidelijkheid. De voornaamste drijfkracht van die expansie is niet een beschavingsdoel. Ret zijn de eischen van een in enkele handen snel geaccumuleerd kapitaal, dat voordeelige belegging en exploitatie-velden zoekt, en de concurrentie uit het gemonopoliseerde binnenland verplaatst naar de wereldmarkt met haar invloedsferen. Toch heeft het kapitalisme door zijn stelsel-

27 matige voorziening in kapitaal den grond gelegd voor tal van ondernemingen, die groot gemeenschappelijk nut afwerpen, en die zonder het aldus voorradig kapitaal geen ondernemers en geestelijke leiders tot zich zouden hebben getrokken. Nu zal een zaak van gewicht worden in de naaste toekomst, de werkelijke voordeelen van de kapitalistische produktiewijze te behouden en te gelijk zijn tegenstrijdigheid met andere eischen van het zedelijk geestelijk leven te verwij deren. Of dit in socialistische richting moet geschieden, dan wei de taak zal worden van nieuwe bewegingen, kan op dit oogenblik onbesprokim blijven en eigenlijk ook niet beantwoord worden, voor die bewegingen er zijn. Kans op zulke beweging, na den tegenwoordigen oorlog, is zeker niet uitgesloten. Nog enkele woorden over geestelijke verschijnselen, die direkt met het kapitalisme samenhangen. Allereerst is de kapitalistische meester, die arbeiden industrie en regeering van zich afhankeiijk maakt, zeif afhankeiijk van de eigenschappen van het kapitaiisme, juister gezegd, van zijn strekking. De winstverovering beneemt aan de kapitalisten, zoo niet steeds, dan toch dikwijls hoedanigheden; die een mensch zich niet straffeloos ziet ontglippen. De belegger geeft zich aan de bank over, de bankleider zelf kan zijn beteekenis niet vergrooten, tenzij hij de zuivere ontwikkeling van het innerlijke leven achteruit dringt. Terwijl het initiatief van financieele en industrieele leiders de hoogste eischen van stoutheid en scherpzinnigheid tracht te bevredigen, wordt het zelfstandige geestesleven, de vrije ontwikkeling der persooniijkheid in gevaar gebracht. Tegenover den rekengeest en de praktisch-commercieele volksbeschaving wordt de romantiek en de sentimentaliteit nog eerder een bekoring dan de echte toewij ding 23

28 24 aan kunst, wetenschap, rechtvaardigheid of godsdienst. De arbeider gaat zoozeer in zijn werk op, dat hij niet slechts geen eigen bestaan meer opbouwt, maar ook voorgoed afziet van het hebben van een eigen woning. De groote stad met huurkazernes beneemt aan de voorstelling van het ouderlijk huis een goed deel van haar vroegere intieme aanschouwelijkheid. Het dorp kent nog den schoenmaker, die's zomers uit hooien gaat. wonende van ouder tot ouder op den zelfden badem, sprekend in de dorpstaal, de trekken dragend van den plaatselijken geest. In het kapitalistisch centrum is dit verdwenen. Pogingen om in verband met korter arbeidsdag en beter verkeersmiddelen, tot tuinsteden te geraken, toonen aan, dat er een gemis wordt gevoeld. De groote spanning, waarin de deelnemers aan de voortbrenging leven, de opvoering van de arbeidsverrichtingen tot het hoogste, zoodat de korter arbeidsdag intensiever werk vraagt, uurloon door stukloon vervangt, deze en dergelijke toestanden stellen zware eischen aan lichaam en zenuwgestel. Zij bevorderen meer de verstrooiing, de genieting en de "kuren", dan een gezond geestesleven. Juist de bezwaren van rechtvaardigheid en vrijheid, de inknelling van persoonlijkheid en persoonlijk leven, de druk op huisgezin, vrouwen en kinderen, juist deze moeilijkheden doen velen uitzien naar de vernietiging van het kapitalisme. Maar de voordeelen boven den ouden tij d zijn niet gering. De nieuwe organisatie van den arbeid, de nieuwe zin van besparingen, de bevruchting van techniek en verkeer door het kapitaal, de bevordering van internationaliteit, zulke bestanddeelen van het kapitalisme zullen moeten blijven, ook in den opbouw van een nieuwe maatschappij.