III INHOUD Jaarboek 2011

Transcriptie

1 MUSEA EN ERFGOED ANTWERPEN 2011 Jaarboek n 9 MUSEA EN ERFGOED ANTWERPEN & PARTNERS IN DE STAD III INHOUD Jaarboek 2011 w Voorwoor Het MAS en nog Introduct Erfgoedkaart Ant Antwerpen Open Antwerpen Toeri Architectuurarch Diamantmuseum Dienst Archeolog Dienst Erfgoed Dienst Monumen Erfgoedbibliothe Expo Koningin Fa Expo Meesterwe Expo Musea in d FelixArchief FotoMuseum (Fo Gemeentelijk Ha Koninklijk Museu Letterenhuis Letterenhuis An Maagdenhuismu Middelheimmus Middelheimmus ModeMuseum (M Monumentale Ke Museum aan de Museum aan de Museum Mayer Museum Plantin Museum Plantin Museum van He Museum Vleeshu Prospekta vzw Red Star Line Rockoxhuis Rubenshuis Rubenianum Zilvermuseum St

2 011 MUSEA EN ERFGOED ANTWERPEN & PARTNERS IN DE STAD INHOUD w Voorwoord Het MAS en nog veel meer 1 Introductie Erfgoedkaart Antwerpen 2 Antwerpen Open vzw 5 Antwerpen Toerisme & Congres 7 Architectuurarchief Provincie Antwerpen 9 Diamantmuseum 11 Dienst Archeologie 13 Dienst Erfgoed 15 Dienst Monumenten- en Welstandszorg 17 Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience 19 Expo Koningin Fabiolazaal 21 Expo Meesterwerken in het MAS 23 Expo Musea in de 21ste eeuw 25 FelixArchief 27 FotoMuseum (FoMu) 29 Gemeentelijk Havenbedrijf - MAS Havenpaviljoen 31 Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen 33 Letterenhuis 35 Letterenhuis Antwerpen Boekenstad 37 Maagdenhuismuseum 39 Middelheimmuseum 41 Middelheimmuseum in de stad 43 ModeMuseum (MoMu) 45 Monumentale Kerken Antwerpen vzw 47 Museum aan de Stroom (MAS) 49 Museum aan de Stroom MAS Erfgoedconvenant 51 Museum Mayer van den Bergh 53 Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet 55 Museum Plantin-Moretus Historische huizen 57 Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA) 59 Museum Vleeshuis Klank van de Stad 61 Prospekta vzw 63 Red Star Line 65 Rockoxhuis 67 Rubenshuis 69 Rubenianum 71 Zilvermuseum Sterckshof 73 Het MAS en nog veel meer Het hoogtepunt in 2011 voor Musea en Erfgoed Antwerpen was ongetwijfeld de opening van het Museum aan de Stroom. Vanaf het openingsweekend op 14 mei tot 31 december 2011 bezochten liefst bezoekers het MAS. Dit cijfer overtreft onze stoutste verwachtingen! Niet alleen voor het MAS kunnen we mooie cijfers voorleggen, ook de andere instellingen van Musea en Erfgoed Antwerpen sluiten af met winst bezoekers in totaal, waarvan in het Middelheimmuseum. Erwin Wurm werd gesmaakt ondanks een slechte zomer. Maar het museum- en erfgoedlandschap is uiteraard veel rijker dan de stedelijke musea Het Eilandje heeft een nieuw museum, maar de oude kunsttempel op het zuid sluit voor een aantal jaren de deuren voor het publiek. Na een grondige renovatie wordt uitgekeken naar de heropening in Delen van de collectie van het KMSKA kunnen op verschillende plekken en in verschillende instellingen bewonderd worden. U zult al gemerkt hebben dat het vertrouwde jaarboek een nieuwe look heeft. Vanaf dit jaar is het opgenomen in de reeks Cahiers van Musea en Erfgoed Antwerpen. Dit cahier biedt net als vorige jaren een terugblik op onze eigen stedelijke erfgoedwerking, maar ook het gebruikelijk forum aan onze erfgoedpartners in de stad. Ik wens u veel leesplezier. Philip Heylen schepen voor Cultuur en Toerisme van de stad Antwerpen voorwoord Jaarboek III 2011

3 HALEWIJNLAAN HALEWIJNLAAN JAN VAN GENTSTR JAN VAN GENTSTR HALEWIJNLAAN MEXICOBRUG KATTENDIJKDOK KATTTENDIJK WESTKAAI KATTTENDIJK WESTKAAI DENNENLAAN VADERLANDSTRAAT DENNENLAAN VADERLANDSTRAAT MEXICOBRUG KATTENDIJKDOK MEXICOBRUG KATTENDIJKDOK LINDENDREEF LINDENDREEF NOORDERLAAN COLUMBIASTR COLUMBIASTR POTHOEKSTRAAT POTHOEKSTRAAT POTHOEKSTRAAT RUGGEVELDLAAN HOUTLAAN introductie Erfgoedkaart Antwerpen Deze Erfgoedkaart Antwerpen geeft een schematisch en locatiegebonden overzicht van de erfgoedinstellingen van Musea en Erfgoed Antwerpen (musea, een archief, een bewaarbibliotheek en een documentatiecentrum), haar werking in de stad (erfgoed, letteren en beeldende kunst) en haar belangrijkste institutionele/professionele partners in de stad. Een eerste groep partners zijn de erfgoedinstellingen/diensten van de stad die geen deel uitmaken van Musea en Erfgoed Antwerpen (bedrijf Cultuur, Sport en Jeugd): FelixArchief (bedrijf Bestuurszaken); Dienst Monumentenen Welstandszorg en Dienst Archeologie (beide bedrijf Stadsontwikkeling). Een tweede groep partners in de stad zijn de musea en andere erfgoedinstellingen/diensten van de provincie Antwerpen (alle deel van het departement Cultuur), de musea van de Vlaamse Gemeenschap (KMSKA en M HKA), het Maagdenhuismuseum (OCMW) en het Rockoxhuis (KBC). Een derde groep partners zijn Antwerpen Toerisme en Congres (bedrijf Actieve Stad), Antwerpen Open vzw, Prospekta vzw en het Gemeentelijk Havenbedrijf waarmee de samenwerking in 2011 focuste op de realisatie van het MAS. Ten slotte komen zowel diverse expo s die resultaat zijn van onderlinge samenwerkingsverbanden als twee erfgoednetwerken (monumentale kerken en historische huizen) aan bod. Een volledige erfgoedkaart van Antwerpen is uiteraard veel uitgebreider qua omvang (districten), aantallen (organisaties) en diversiteit. Een beeld van deze uitgebreidere collectie Antwerpen is te zien op een onderzoek daarover werd door Musea en Erfgoed Antwerpen gepubliceerd als De stad Antwerpen en haar Erfgoed. Een onderzoek in Steven Thielemans algemeen directeur Musea en Erfgoed Antwerpen LIEFKENSHOEKTUNN elde EXPRESSWEG CHARLES DE COSTERLAAN E17 NAFTAWEG SCHELDELAAN SCHELDELAAN OLIEWEG SCHELDELAAN D HERBOUVILLEKAAI OLIEWEG Schelde VAN CAUWELAERTSLUIS BOUDEWIJNSLUIS KAUWENSTEIN KRUISSCHANSWEG KRUISSCHANSWEG MARSHALLDOK KRUGERSTRAAT KENNEDYTUNNEL HENDRIKLEI WEERSTANDLAAN GENERAAL ARMSTRONGWEG GROOTHANDELSMARKT EMIEL VLOORSSTRAAT SCHIJFSTRAAT FRANS HENSSTR SINT-BERNARDSE STEENWEG AUGUST VERMEYLENLAAN GENERAAL ARMSTRONGWEG ALOÏS DE LAETSTRAAT ZAANSTR JULIUS DE GEUTERS SINT-ANNASTRAND CHARLES DE COSTERLAAN LEDEGANCKKAAI ESMOREITLAAN EMIEL VERHAERENLAAN BLANCEFLOERLAAN BLANCEFLOERLAAN BLANCEFLOERLAAN BEATRIJSLAAN SCHELDELAAN SCHELDELAAN SCHELDELAAN BEATRIJSLAAN ZORGVLIET HANSADOK GALGEWEELLAAN EXPRESSWEG CHARLES DE COSTERLAAN SINT-BERNARDSE STEENWEG ABDIJSTRAAT VLAAMSHOOFDLN Schelde E17 NAFTAWEG Hoboken OLIEWEG KIELPARK BEATRIJSLAAN NAMENSTR KOLONEL SILVERTOPSTR DE BOSSCHAERTSTRAAT DE BOSSCHAERTSTR WEG Linkeroever D HERBOUVILLEKAAI OLIEWEG Schelde KRUGERSTRAAT STEYNSTRAAT WEERSTANDLAAN SINT-BERNARDSE STEENWEG KRIJGSBAAN AN KENNEDYTUNNEL HENDRIKLEI GENERAAL ARMSTRONGWEG GROOTHANDELSMARKT JAN VAN GENTSTR EMIEL VLOORSSTRAAT SCHIJFSTRAAT FRANS HENSSTR SINT-BERNARDSE STEENWEG BOLVARPLAATS JUSTITIEPALEIS COCKERILLKAAI JAN DE VOSLEI JAN DE VOSLEI BOOMSESTEENWEG THONETLAAN WAALSEKAAI THONETLAAN WAASLANDTUNNEL BROUWERSVLIED OUDE LEEUWENRUI MUHKA MONTIGNYSTRAAT THONETLAAN VLAAMSEKAAI TENTOONSTELLINGSLAAN OOSTERWEELSTEENWEG VOETGANGRSTUNNEL SINT-ANNATUNNEL ROEIKOM EXPRESSWEG CHARLES DE COSTERLAAN ZORGVLIET E17 NAFTAWEG Hoboken GENERAAL ARMSTRONGWEG ALOÏS DE LAETSTRAAT ZAANSTR JULIUS DE GEUTERSTRAAT DE BRUYNLAAN SINT-ANNASTRAND LEDEGANCKKAAI ESMOREITLAAN CHARLES DE COSTERLAAN EMIEL VERHAERENLAAN BLANCEFLOERLAAN BLANCEFLOERLAAN BLANCEFLOERLAAN BEATRIJSLAAN BEATRIJSLAAN AUGUST VERMEYLENLAAN GALGEWEELLAAN SINT-BERNARDSE STEENWEG ABDIJSTRAAT VLAAMSHOOFDLN Schelde KIELPARK OLIEWEG OLIEWEG KRUGERSTRAAT BREDERODESTRAAT PLANTINKAAI CAMILLE HUYSMANSLAAN KMSKA STEENPLEIN ERNEST VAN DIJCKKAAI ERIK SASSELAAN JAN VAN RIJSWIJCKLAAN GROTE MARKT SUIKERRUI DE VRIèRESTRAAT BRESSTR ST-LAUREISSTR EMIEL VLOORSSTRAAT SCHIJFSTRAAT FRANS HENSSTR ALOÏS DE LAETSTRAAT GROENPLAATS GB BEGIJNENSTRAAT BOUDEWIJNSSTRAAT HAANTJESLEI MARKGRAVELEI VOGELZANGLAAN ROYERSBRUG OUDAAN AMERIKALEI AMERIKALEI BRITSELEI SINT-BERNARDSE STEENWEG D HERBOUVILLEKAAI OOSTERWEELSTEENWEG RIJNKAAI JAN VAN RIJSWIJCKLAAN DE SINGEL ESSO SASDOK BONAPARTE DOK MAS ST-PAULUSSTRAAT Antwerpen HENDRIKLEI STEYNSTRAAT WEERSTANDLAAN SINT-BERNARDSE STEENWEG KRIJGSBAAN KENNEDYTUNNEL GENERAAL ARMSTRONGWEG GROOTHANDELSMARKT SINT-BERNARDSE STEENWEG DE BRUYNLAAN GENERAAL ARMSTRONGWEG ZAANSTR JULIUS DE GEUTERSTRAAT FORT 7 SINT-ANNASTRAND LEDEGANCKKAAI ESMOREITLAAN CHARLES DE COSTERLAAN EMIEL VERHAERENLAAN BLANCEFLOERLAAN BLANCEFLOERLAAN BLANCEFLOERLAAN KOLONEL SILVERTOPSTR VIIde OLYPIADELAAN JULIUS DE GEUTERSTRAAT BEATRIJSLAAN NAMENSTR FOTO- MUSEUM BOLVARPLAATS JUSTITIEPALEIS VIJFDE HAVENDOK COCKERILLKAAI JAN DE VOSLEI JAN DE VOSLEI DE BOSSCHAERTSTRAAT DE BOSSCHAERTSTRAAT BOOMSESTEENWEG A12 BOOMSESTEENWEG THONETLAAN WAALSEKAAI Schelde BEATRIJSLAAN VLAAMSEKAAI TENTOONSTELLINGSLAAN A12 THONETLAAN KLEINESTEENWEG SCHELDELAAN BEATRIJSLAAN AUGUST VERMEYLENLAAN GALGEWEELLAAN SINT-BERNARDSE STEENWEG ABDIJSTRAAT VLAAMSHOOFDLN Schelde WAASLANDTUNNEL BROUWERSVLIED OUDE LEEUWENRUI MUHKA MONTIGNYSTRAAT THONETLAAN BREDERODESTRAAT PLANTINKAAI CAMILLE HUYSMANSLAAN 1 BIST ERIK SASSELAAN BERKENLAAN KMSKA JAN VAN RIJSWIJCKLAAN JULES MORETUSLEI SUIKERRUI DE VRIèRESTRAAT BRESSTR ST-LAUREISSTR NOORDERLAAN GROTE MARKT GROENPLAATS GB BEGIJNENSTRAAT BOUDEWIJNSSTRAAT OUDAAN AMERIKALEI AMERIKALEI BRITSELEI HAANTJESLEI MARKGRAVELEI VOGELZANGLAAN BERKENLAAN ST-BAVOSTRAAT JAN VAN RIJSWIJCKLAAN DE SINGEL ESSO DEN BRANDT STEYTELINCKPARK BEUKENLAAN MEIR KIELPARK KATTTENDIJK WESTKAAI FALCONPLEIN KOLONEL SILVERTOPSTR VIIde OLYPIADELAAN JULIUS DE GEUTERSTRAAT COCKERILLKAAI ST-KATELIJNEVEST BEUKENLAAN MEIR HUIDEVETTERSTR LANGE GASTHUISSTRAAT WAALSEKAAI LONDENBRUG KIPDORP WILLEMDOK VLAAMSEKAAI FALCONRUI PLANTINKAAI MINDERBROEDERSSTR JAN DE VOSLEI JAN DE VOSLEI DE BOSSCHAERTSTRAAT DE BOSSCHAERTSTRAAT A12 BEATRIJSLAAN NAMENSTR OOSTERWEELSTEENWEG Linkeroever SCHUTTERSHOFSTR 1 DESGUILEI MECHELSESTEENWEG MEIR FRANKRIJKLEI NACHTEGALENPARK HOPLAND MIDDELHEIMLAAN NOORDERLAAN STRAATSBURGBRUG TUNNELPLAATS RUBENSLEI GELEEGWEG PLANETARIUMLAAN FOTO- MUSEUM FOTO- MUSEUM BOLVARPLAATS JUSTITIEPALEIS KERNENERGIESTRAAT KONING ALBERTPARKWEG BOOMSESTEENWEG A12 BOOMSESTEENWEG ATOMIUMLAAN KONING ALBERTLEI GROENENBORGERLAAN E19 A12 ITALIËLEI ITALIËLEI FRANKRIJKLEI MIDDELHEIMPARK LODE CREAYBECKXTUNNEL THONETLAAN KRIJGSLAAN EDENLAAN NEERLANDWEG TENTOONSTELLINGSLAAN A12 MUHKA KLEINESTEENWEG GROTESTEENWEG BINNENSINGEL EDENPLEIN THONETLAAN MONTIGNYSTRAAT GROENENDAALLAAN NOORDERLAAN LODE CREAYBECKXTUNNEL 1 AMERIKADOK BREDERODESTRAAT ERIK SASSELAAN SCHUTTERSHOFSTR CAMILLE HUYSMANSLAAN 1 SCHUURVELDLAAN JAN VAN RIJSWIJCKLAAN JULES MORETUSLEI BIST BERKENLAAN KMSKA DESGUILEI SUIKERRUI DE VRIèRESTRAAT BRESSTR ST-LAUREISSTR KRIJGSLAAN BERKENLAAN MECHELSESTEENWEG GROTE MARKT GROENPLAATS GB BEGIJNENSTRAAT BOUDEWIJNSSTRAAT HAANTJESLEI MEIR FRANKRIJKLEI NACHTEGALENPARK HOPLAND STRAATSBURGBRUG HOUTDOK WAASLANDTUNNEL BROUWERSVLIED OUDE LEEUWENRUI THONETLAAN VOETGANGRSTUNNEL SINT-ANNATUNNEL OOSTERWEELSTEENWEG NOORDERLAAN NOORDERLAAN ROEIKOM STEENPLEIN ERNEST VAN DIJCKKAAI OUDAAN TUNNELPLAATS STIJFSELRUI AMERIKALEI AMERIKALEI BRITSELEI Wilrijk BOOMGAARDSTRAAT HAVANASTRAAT DUBLINSTRAAT KONINKLIJKELAAN GROENENBORGERLAAN ST-JACOBSMARKT MARKGRAVELEI VOGELZANGLAAN ST-BAVOSTRAAT ROYERSBRUG OOSTERWEELSTEENWEG RIJNKAAI RUBENSLEI KONING ALBERTPARKWEG KONINGIN ELISABETHLEI JAN VAN RIJSWIJCKLAAN DE SINGEL ESSO DEN BRANDT STEYTELINCKPARK SASDOK BONAPARTE DOK MAS ST-PAULUSSTRAAT Antwerpen MANCHESTERSTRAAT VENEZUELASTRAAT IJZERLAAN COLUMBIASTRAAT GROENENDAALLAAN DRIEKONINGENSTRAAT BINNENSINGEL ELISABETHLAAN GROTESTEENWEG BRILSCHANS FALCONPLEIN ST-KATELIJNEVEST MEIR SCHUTTERSHOFSTR VAN EYCKLEI KONING ALBERTLEI STRAATSBURGDOK NOORDERLAAN MEIR HOPLAND ITALIËLEI ITALIËLEI JEZUSSTRAATDE KEYSERLEI HUIDEVETTERSTR LANGE GASTHUISSTRAAT GROENENDAALLAAN INGENIEUR MENNESLAAN DENDERSTR BEUKENLAAN LONDENBRUG KIPDORP WILLEMDOK FALCONRUI MINDERBROEDERSSTR KALVERSTR 1 SLACHTHUISLAAN STUIVENBERG DESGUILEI MECHELSESTEENWEG FRANKRIJKLEI NACHTEGALENPARK FRANKRIJKLEI STADSPARK MIDDELHEIMLAAN GROTESTEENWEG BINNENSINGEL STRAATSBURGBRUG HOUTDOK TUNNELPLAATS STIJFSELRUI ST-JACOBSMARKT RUBENSLEI KONING ALBERTPARKWEG KONINGIN ELISABETHLEI SCHIJNPOORTWEG VAN EYCKLEI KONING ALBERTLEI FRANKLIN ROOSEVELTPLAATS QUINTEN MATSIJSLEI MIDDELHEIMPARK GROENENBORGERLAAN E19 BELGIËLEI NOORDERLAAN ITALIËLEI ITALIËLEI E19 E19 FRANKRIJKLEI STADSPARK LODE CREAYBECKXTUNNEL GROTESTEENWEG BINNENSINGEL METROPOLIS GROENENDAALLAAN STRAATSBURGDOK FRANKLIN ROOSEVELTPLAATS JEZUSSTRAATDE KEYSERLEI SPORTPALEIS NOORDERSINGEL QUINTEN MATSIJSLEI BELGIËLEI OSYSTRAAT LODE CREAYBECKXTUNNEL CHARLOTTALEI 1 OSYSTRAAT CHARLOTTALEI NOORDERLAAN DE CONINCPLEIN VAN STRALENSTR NOORDERLAAN DE CONINCPLEIN VAN STRALENSTR BOOMGAARDSTRAAT IJZERLAAN BOOMGAARDSTRAAT CENTRAAL STATION KONINKLIJKELAAN ELISABETHLAAN IJZERLAAN GROTESTEENWEG VAN SCHOONHOVENSTR PLANTIN EN MORETUSLEI GROENENBORGERLAAN GROENENDAALLAAN CENTRAAL STATION VAN SCHOONHOVENSTR PLANTIN EN MORETUSLEI BISSCHOPPENHOFLAAN ZOO DRIEKONINGENSTRAAT BINNENSINGEL CARNOTSTRAAT Berchem NOORDERSINGEL STATIESTRAAT BRILSCHANS DRIEKONINGENSTRAAT KONINKLIJKELAAN GROENENDAALLAAN INGENIEUR MENNESLAAN KERKSTRAAT DENDERSTR DAGERAADPLAATS E313 BINNENSINGEL ZOO BINNENSINGEL Merksem CARNOTSTRAAT Berchem KALVERSTR BERCHEM STATION GROTESTEENWEG LOBROEKDOK SLACHTHUISLAAN KLUIZEVELDENSTRAAT STUIVENBERG LANGE BEELDEKENSSTRAAT KERKSTRAAT TURNHOUTSEBAAN PLANTIN EN MORETUSLEI FIETSPAD NAAST RING SCHIJNPOORTWEG BINNENSINGEL BREDABAAN STATIESTRAAT BRILSCHANS FRANS DE L ARBRELAAN TERLINDENHOFSTRAAT GROENENDAALLAAN INGENIEUR MENNESLAAN SPORTPALEIS NOORDERSINGEL Borgerhout E313 KERKSTRAAT DENDERSTR DAGERAADPLAATS BINNENSINGEL BREDABAAN BREDABAAN BORREWATERSTRAAT SINT-BARTHOLOMEUSSTRAAT GITSCHOTELEI DIKSMUIDELAAN TURNHOUTSEBAAN EUGEEN MEEUWSSTRAAT BINNENSINGEL BISSCHOPPENHOFLAAN FIETSPAD NAAST RING NOORDERSINGEL KALVERSTR LUITENANT LIPPENSLAAN DOKTER V D PERRELEI KAREL DE PRETERLEI BERCHEM STATION LOBROEKDOK SLACHTHUISLAAN STUIVENBERG LANGE BEELDEKENSSTRAAT KERKSTRAAT TURNHOUTSEBAAN PLANTIN EN MORETUSLEI HERENTALSEBAAN BISSCHOPPENHOFLAAN BISSCHOPPENHOFLAAN VIJFDE HAVENDOK VIERDE HAVENDOK SCHELDELAAN OOSTERWEELSTEENWEG Linkeroever FoMU p. 29 M HKA p. 59 AMERIKADOK VOETGANGRSTUNNEL SINT-ANNATUNNEL OOSTERWEELSTEENWEG ROEIKOM STEENPLEIN KMSKA p. 25 p. 33 Wilrijk ERNEST VAN DIJCKKAAI ALBERTDOK ROYERSBRUG OOSTERWEELSTEENWEG DERDE HAVENDOK RIJNKAAI SASDOK BONAPARTE DOK MAS ST-PAULUSSTRAAT Antwerpen FALCONPLEIN ST-KATELIJNEVEST A12 TWEEDE HAVENDOK LONDENBRUG WILLEMDOK FALCONRUI MINDERBROEDERSSTR HUIDEVETTERSTR LANGE GASTHUISSTRAAT KIPDORP HOUTDOK STIJFSELRUI ST-JACOBSMARKT KONINGIN ELISABETHLEI mas p. 23 GHA p. 49 p. 31 SA p. 51 p. 27 StP p. 47 VH p. 61 ATC PRO EHC p. 7 p. 63 p. 19 KATH p. 47 MPM p. 55 p. 57 MoMU p. 45 StA p. 47 DA p. 13 AO p. 5 DMW p. 17 RSL p. 65 VAN EYCKLEI MID p. 41 p. 43 STADSPARK LH p. 35 p. 37 StC p. 47 METROPOLIS STRAATSBURGDOK MMB p. 53 OCMW p. 39 QUINTEN MATSIJSLEI BELGIËLEI OSYSTRAAT CHARLOTTALEI DE CONINCPLEIN VAN STRALENSTR FRANKLIN ROOSEVELTPLAATS JEZUSSTRAATDE KEYSERLEI CENTRAAL STATION PLANTIN EN MORETUSLEI KBC p. 67 VAN SCHOONHOVENSTR CARNOTSTRAAT ZOO Berchem APA p. 9 RH p. 69 DE p. 15 STATIESTRAAT StJ p. 47 DAGERAADPLAATS BINNENSINGEL PLANTIN EN MORETUSLEI BERCHEM STATION LOBROEKDOK KLUIZEVELDENSTRAAT FIETSPAD NAAST RING NIEUWDREEF Merksem R p. 71 KERKSTRAAT KFZ p. 21 LANGE BEELDEKENSSTRAAT KERKSTRAAT TURNHOUTSEBAAN BINNENSINGEL BREDABAAN FRANS DE L ARBRELAAN TERLINDENHOFSTRAAT Borgerhout BREDABAAN BREDABAAN BORREWATERSTRAAT SINT-BARTHOLOMEUSSTRAAT GITSCHOTELEI DIKSMUIDELAAN TURNHOUTSEBAAN EUGEEN MEEUWSSTRAAT BINNENSINGEL FIETSPAD NAAST RING LUITENANT LIPPENSLAAN HERENTALSEBAAN DOKTER V D PERRELEI KAREL DE PRETERLEI DM p. 11 LAKBORSLEI BREDABAAN HERENTALSEBAAN VAN HAVRELEI OUDEBAREELLEI LAKBORSLEI JOZEF VERBOVENLEI BOELAARPARK CONFORTALEI TE COUWELAARLEI GITSCHOTELEIGITSCHOTELEI TURNHOUTSEBAAN UNOLAAN FRANS BAETENSTR ARENAPLEIN FRANK CREAYBECKXLAAN BOEKENBERGLEI TER HEYDELAAN LOUIS DE RIDDERSTR GALLIFORTLEI HOOFTVUNDERLEI STERCKSHOFLEI CORNELISSENLAAN BOTERLAARBN BOEKENBERGLEI MENEGEMLEI STERCKSHOFLEI RIVIERENHOF HERENTALSEBAAN KRT ST-ROCHUSSTR ST-ROCHUSSTR BOEKENBERGPARK Deurne UNITASLAAN DRAKENHOFLAAN JAN WELTERSLAAN BOSHOVENSTRAAT VAN DEN HAUTELEI STEVENSLEI TER RIVIERENLAAN EKSTERLAAR ALFONS SCHNEIDERLAAN TER RIVIERENLAAN JOS VAN GEELLAAN OLV MIDDELARES DASCOTTELEI ALFONS SCHNEIDERLAAN BOTERLAARBAAN TER HEYDELAAN VENNEBORGLAAN TURNHOUTSEBAAN RUGGEVELDLAAN LAKBORSLEI HERENTALSEBAAN VAN HAVRELEI FIETSPAD NAAST RING T OUDEBAREELLEI LAKBORSLEI E313 JOZEF VERBOVENLEI BOELAARPARK CONFORTALEI TE COUWELAARLEI GITSCHOTELEIGITSCHOTELEI SCHIJNPOORTWEG BINNENSINGEL BREDABAAN BISSCHOPPENHOFLAAN TURNHOUTSEBAAN UNOLAAN FRANS BAETENSTR ARENAPLEIN FRANK CREAYBECKXLAAN BOEKENBERGLEI TER HEYDELAAN LOUIS DE RIDDERSTR GALLIFORTLEI HOOFTVUNDERLEI FRANS DE L ARBRELAAN SPORTPALEIS BORR SINT-BARTHOLOM NOORDERSINGEL Borgerhout Deurne HERENTALSEBAAN VENNEBORGLAAN ALFONS SCHNEIDERLAAN FRANS BEIRENLAAN RUGGEVELDLAAN RUGGEVELDLAAN VAN STRIJDONCKLAAN FRANS BEIRENLAAN E313 AUTOLEI STERCKSHOFLEI CORNELISSENLAAN BOTERLAARBN BOEKENBERGLEI MENEGEMLEI HERENTALSEBAAN STERCKSHOFLEI RIVIERENHOF ZM p. 73 HERENTALSEBAAN KRT ST-ROCHUSSTR ST-ROCHUSSTR BOEKENBERGPARK Deurne UNITASLAAN DRAKENHOFLAAN AUTOLEI JAN WELTERSLAAN BOSHOVENSTRAAT E313 VAN DEN HAUTELEI STEVENSLEI EKSTERLAAR MERKSEMSEBAAN AUTOLEI TURNHOU GITSCHOTELEI DIKSMUIDELAAN Borsbeek ALFONS SCHNEIDERLAAN TER RIVIERENLAAN TER RIVIERENLAAN JOS VAN GEELLAA MAKRO AUGUST VAN DE WIELELEI AUGUST VAN DE WIELELEI KRIJGSBAAN HERENTALSEBAAN OLV MIDDELAR DASCOTTELEI ALFO BOTERLAARB

4 Antwerpen Open vzw Openingsfestival voor MAS en Eilandje Antwerpen Open organiseerde het Openingsfestival van het Museum aan de Stroom. Hoofddoel was om tussen 13 en 16 mei zo veel mogelijk mensen een bezoek aan te bieden in het MAS. Daarnaast was het zeker zo belangrijk om de bezoekers het Eilandje te laten ontdekken via een programma vol muziek, dans, theater, tours, films en exposities. Daarvoor werd nauw samengewerkt met institutionele, culturele en andere buren van het MAS, zoals het FelixArchief en het Ballet van Vlaanderen. Op zaterdagavond zetten de Franse vuurwerkmakers van Ephémère het MAS in lichterlaaie. De toeschouwers zagen hoe het gebouw in licht gehuld werd door het vuurwerk dat van op het dakterras en rond het MAS werd afgeschoten met op de achtergrond feeërieke muziek. Ook het MAS-plein kwam tot leven tijdens het bezwerende openingsconcert van BL!NDMAN en de flashmobs van P.A.R.T.S. en Koninklijk Ballet Vlaanderen. De reusachtige Scotch Gambit van Panamarenko stond aan de voet van het MAS en met het museum als decor leverden Ultima Vez en Mauro Pawlowski een rockende dansvoorstelling af. De hele buurt feestte mee dankzij concerten en theatervoorstellingen op locatie, tentoonstellingen en oude films over Antwerpen. Rondleidingen op de fiets of in busjes maakten kennismaking met het Eilandje mogelijk mensen bezochten het MAS in preview. In totaal brachten de openingsfestiviteiten op vier dagen tijd meer dan bezoekers op de been. Op het programma stonden 40 verschillende producties, waarvan 24 gratis en 16 betalend. 58 keer theater, 11 dansvoorstellingen, 8 verschillende plekken voor concerten en muziekfestivalletjes, 160 leerrijke en ludieke tours, 5 plekken met exposities en doorlopend films over Antwerpen veroverden de harten van de allereerste MASbezoekers. Flashmob Koninklijk Ballet van Vlaanderen Antwerpen Open vzw Mia Prce Openingsfestival MAS

5 Antwerpen Toerisme & Congres Innovatieve online campagne voor MAS 2011 stond voor Antwerpen Toerisme & Congres (AT&C) volledig in het teken van de opening van het MAS. Musea en Erfgoed Antwerpen, Toerisme Vlaanderen en Antwerpen Toerisme & Congres bundelden de krachten om internationale bezoekers vanaf de opening in het MAS te krijgen. Met het oog op een maximaal resultaat werd een online consumentencampagne gevoerd en werd de pers intensief en op regelmatige basis geïnformeerd en uitgenodigd. De online campagne toonde bezoekers aan de website een preview van de collectie van het nieuwe museum. Via een digitale live tour konden de geïnteresseerden het museum online op eigen houtje en volgens de eigen interesses verkennen. Filmpjes over de collectie en het MAS vulden de online beleving aan. De gebruikers werden naar de website geleid door een earned media campagne met bloggers en online nieuwssites en een advertentiecampagne op Google en Facebook. Joint promotions met internationale reisorganisaties uit Frankrijk, UK, Duitsland en Nederland zorgden ervoor dat het MAS onmiddellijk in het reisaanbod werd opgenomen. Gedurende de campagneperiode (van 16 mei tot begin juni) trok de website bezoekers. In totaal werden er live tours opgestart en gevolgd, dat is een gemiddelde van 222 online tours per dag. Met deze campagne won het MAS een MIXX award voor meest innovatieve online campagne in De internationale persbewerking, met focus op de buurlanden, maar ook de Verenigde Staten, Italië, Spanje en Oostenrijk bracht maar liefst 111 internationale journalisten naar het MAS. De internationale persreis op 11 mei resulteerde in mooie persreacties in online en offline lifestyle, travel en art media. Miek De Roeck MAS Live Tour Antwerpen Toerisme & Congres 6 7

6 Architectuurarchief Provincie Antwerpen Nu ook digitaal In 2011 kreeg het Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen (APA) een eigen website Een eerdere belangrijke fase was de verhuis in 2009 naar de nieuwe locatie in het Archiefhuis, waardoor APA nu beschikt over een leeszaal, een groot depot en lokalen voor quarantaineopslag en verwerking van archiefcollecties. Deze omvangrijke operatie was noodzakelijk voor de professionele bewaring van de steeds roeiende collectie van documenten en materiaal en om de toenemende stroom bezoekers comfortabel te kunnen ontvangen. In de nieuwe website vindt de gebruiker informatie over APA, over de collectie in het algemeen en over specifieke collecties, zoals de fotocollectie, de maquettes en de verzameling historische productcatalogi van producenten en verkopers van de meest uiteenlopende bouwmaterialen. Er is ook aandacht voor de vakbibliotheek, inclusief de rijke collectie Belgische architectuurtijdschriften. Ook nieuwe aanwinsten en nieuwsitems worden belicht. Een archiefinstelling is het aan zichzelf verplicht terug te kijken naar het eigen verleden, en daarom worden ook oudere realisaties zoals boeken en tentoonstellingen, op de website vermeld. Geacquarelleerde tekening van Lodewijk Baeckelmans De website in zijn huidige vorm is slechts een pril begin van wat een goed uitgebouwd en voortdurend geüpdatet communicatieplatform moet worden. In een eerste fase betekent dat het systematisch online plaatsen van inventarissen, en van foto s en collectiestukken, zodat onderzoekers, studenten en andere geïnteresseerden hun bezoek kunnen voorbereiden of van thuis een antwoord op hun vragen vinden. Het resultaat zal niet alleen gebruikers en APA zelf ten goede komen, maar bovenal de kennis van en waardering voor het werkgebied van APA vergroten: de architectuur en bouwpraktijk in Antwerpen tijdens de 19 de en 20 ste eeuw. Joke Bungeneers Provincie Antwerpen - Dienst Erfgoed Leeszaal

7 Diamantmuseum Circuito dos Diamantes Het Diamantmuseum verwelkomde in 2011, bezoekers. Het museum scoorde hiermee zijn beste bezoekerscijfer sinds de opening aan het Koningin Astridplein in De Europalia-expo Circuito dos Diamantes, droeg in belangrijke mate bij tot dit succes. De expo toonde de pracht en praal van Braziliaanse diamantvondsten (18 de -19de eeuw) als een circuit : van slaven over gewiekste handelaars en getalenteerde diamantbewerkers tot op de ontwerptafel van vernuftige juweliers. De bezoeker werd geconfronteerd met een oversteek, met het illegale smokkelcircuit, met de Braziliaanse bevolking die bij de diamantontginning betrokken was, maar ook met Afrikaanse slaven die met Black Ships werden vervoerd om diamant te ontginnen. In de schatkamers lagen preciosa uit Portugese musea, naast topstukken uit de collecties van Cartier; Grünes Gewölbe - Staatliche Kunstsammlungen Dresden; Edelsteinmuseum in Idar- Oberstein; Rosenborg Slot de Danske Kongers Kronologiske Samling en prachtstukken uit privécollecties zoals het Japanse Albion Art Jewellery Institute. In 2011 was het museum ook in het buitenland vertegenwoordigd, onder meer op het internationaal festival Memphis in May waar deze keer de focus Salute to Belgium was. Het museum gaf ook present in Beijing, China op vraag van het Belgisch ministerie van Buitenlandse Zaken. In 2011 kon het publiek eindelijk de 19 de neorenaissance hanger in de vorm van een zeemeermin bewonderen. Deze aankoop uit 2010 was ruim een jaar in restauratie bij Bentley & Skinner in London, het bedrijf dat ook de diamanten in de Skull van Damien Hirst zette. 19de eeuwse neorenaissancehanger in de vorm van een zeemeermin (ca. 1880) Diamantmuseum Provincie Antwerpen Micheline Van den Branden Expo: Circuito dos Diamantes ( )

8 Dienst Archeologie Militair erfgoed in de kijker Met de ontsluiting van het 16 de -eeuwse Keizersbastion zet de stad Antwerpen in op haar versterkingen Van 2009 tot 2013 stapt de stad mee in het Europees samenwerkingsverband voor de valorisatie en ontsluiting van het militaire patrimonium. Antwerpen heeft een rijk archeologisch en bouwkundig militair erfgoed de Burcht en het Steen, de 16 de -eeuwse gebastioneerde omwalling en de Scheldeforten (Lillo en Sint-Filips) behorend tot de Staats-Spaanse linies en de 19 de -eeuwse Brialmontomwalling met fortengordel. De provincies Oost- en West-Vlaanderen, Zeeland, Noord-Brabant en Antwerpen werken samen rond plannen en studies, fysiek herstel, cultuurtoerisme, recreatie en educatie. Fort 8 in Hoboken en Lillo fort krijgen een masterplan. Voor Lillo werd samen met Waterwegen en Zeekanaal gekozen voor een ontwerp dat bij de Sigmadijk verhoging de vijfhoekige plattegrond van het fort herstelt. Ook het archeologisch patrimonium van de Spaanse omwalling krijgt de nodige aandacht. Aan de Londenbrug wordt de bastionpunt van de Slijkpoort zichtbaar gemaakt in het nieuw aangelegde openbaar domein. Het bastion van de Keizerspoort, heropgebouwd in de parkeergarage aan de Nationale Bank, wordt uitgebouwd binnen het bovenlokaal netwerk van forten en linies. Ten behoeve van het grote publiek, jongeren en kinderen wordt hiervoor een presentatie- en ontsluitingsconcept uitgewerkt. Het Museum aan de Stroom (MAS) zorgt via het erfgoedconvenant voor de verruiming van het draagvlak door de verbinding van het bastion aan toekomstige MAS -erfgoedroutes. Het bureau PUUR-Interieurarchitecten kreeg de opdracht voor het ontwerp, de presentatie en de sfeerzetting in de parking. Op deze manier worden de Spaanse omwalling en de historische Keizerspoort terug in het collectieve geheugen van de Antwerpenaar gebracht. Het bastion van de Spaanse omwalling Karen Minsaer Stadsontwikkeling/ Monumentenzorg

9 Dienst Erfgoed Operatie Gondola De dienst Erfgoed van het Departement Cultuur van de provincie Antwerpen heeft een actieve rol in het behoud, de studie en de ontsluiting van erfgoed binnen de provincie Antwerpen. Via rijk geïllustreerde brochures en gidsen kan het publiek op een onderhoudende manier kennismaken met vaak onvermoede rijkdom. In 2011 ging veel aandacht naar de opgravingen op een toekomstig bedrijventerrein in Boom (Boom-Krekelenberg: een erfenis uit de ijzertijd) en de honderden dierenresten en archeologische voorwerpen die gevonden werden bij de aanleg van de zeesluis in Wintam (Bornem- Wintam: baggervondsten bij de aanleg van de zeesluis). Deelnemers aan het sportieve Fortengordel-evenement kregen de brochure Een harnas van baksteen en beton: de Antwerpse fortengordels, een beschrijving van het militaire erfgoed van de Antwerpse fortengordels, vestingen en omwallingen. Nieuw in 2011 was de focus op erfgoedlandschappen. Naar aanleiding van de provinciale landschapsdag die georganiseerd werd samen met de dienst Gebiedsgericht Beleid verscheen Bornem, de Oude Schelde: een rivierlandschap gevangen in de tijd. In de reeks Erfgoedgidsen, een initiatief in samenwerking met Openbaar Kunstbezit Vlaanderen, verschenen in 2011 Een kostschool met klasse. Het Instituut van de Ursulinen in Onze-Lieve-Vrouw-Waver, centrum van katholieke moderniteit en Koude Oorlog in de Kempen. Operatie Gondola en de Britse basis in de provincie Antwerpen. Deze laatste gids brengt een vergeten stukje oorlogsgeschiedenis opnieuw tot leven en bewijst dat erfgoed meer betekent dan monumentale bouwwerken of onschatbare kunstwerken. Oude Scheldearm Bornem. Ecologie en economie in een landschap De publicaties van de dienst Erfgoed zijn te verkrijgen via het cultuurloket, Koningin Elisabethlei 22 in 2018 Antwerpen. De erfgoedbrochures zijn gratis; de erfgoedgidsen kosten 10 euro (plus verzendingskosten). Joke Bungeneers Provincie Antwerpen - Dienst Erfgoed

10 Dienst Monumenten- en Welstandszorg Valorisatie van niet-beschermd erfgoed Ook het waardevol niet-beschermd erfgoed draagt bij tot de culturele rijkdom en de historische authenticiteit van de stad. Het monumentendecreet bevat duidelijke juridische bepalingen voor de vrijwaring en instandhouding van beschermde monumenten. Voor het niet beschermd erfgoed echter ontbreekt een uitgebouwde regelgeving grotendeels. Maar zoals in elke historische stad gaan achter banale gevels of in weinig toegankelijke binnengebieden vaak de meest merkwaardige oude structuren of belangrijke interieurs schuil. Precies om dat niet-beschermd onroerend erfgoed in historische kernen te vrijwaren legde de overheid in het gewestplan de afbakening vast van woonzones met culturele, historische en/of esthetische waarde, de zogenaamde CHE-gebieden. Op het grondgebied van de stad Antwerpen bevinden zich 16 dergelijke zones. De volledige historische binnenstad binnen de Leien is de belangrijkste. Voor advies van bouwaanvragen voor niet-beschermde waardevolle gebouwen in CHE-gebied kijkt de dienst monumentenzorg verder dan de gevel of de beeldkwaliteit. Tijdens een plaatsbezoek en door middel van een verkennend archiefonderzoek wordt ook het interieur van deze panden wordt onderzocht. Volgens de stedelijke bouwcode moet de beschrijvende nota bij bouwaanvragen voor deze gebouwen voldoende informatie bevatten over de aanwezige erfgoedwaarden. In veel gevallen wordt dan een cultuurhistorisch evaluatierapport opgesteld, het zogenaamd CHE-rapport. Dit rapport sensibiliseert eigenaars voor de historische kwaliteiten van hun eigendom en is tegelijk een basis voor de beoordeling van de bouwaanvraag. Het eigen onderzoek van de dienst monumentenzorg en de rapporten vormen zo samen een belangrijke bron voor een betere kennis van de historisch waardevolle panden in onze stad. Voormalig klooster van de Maricollen Stéphanie D hulst & Johan Veeckman Stadsontwikkeling/ Monumentenzorg

11 Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience Nottebohm Revisited De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience (EHC) zet haar publieksgericht beleid verder. De Nottebohmlezingen hadden weer succes en de receptieve tentoonstellingen zorgden voor toeleiding naar de Nottebohmzaal. De tentoonstelling Multiple/Readings, 51 kunstenaarsboeken sprak zowel kunstliefhebbers als vrienden van het boek aan. De tentoonstelling Antieke Manchetknopen trok ook veel belangstellenden. De Erfgoedbibliotheek heeft aandacht voor werk van jonge kunstenaars, dat inspeelt op het huisthema : boeken. Ruth Loos werkte rond de bibliotheek als een verzamelplaats voor bestaande boeken en mogelijke boeken. Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience - Nottebohmzaal Musea en Erfgoed Antwerpen De Erfgoedbibliotheek vierde in 2011 driemaal feest: tweehonderd jaar (1811) familie Nottebohm, vijfenzeventig jaar Nottebohmzaal (1936) en 10 jaar Nottebohmlezingen. De tentoonstelling Nottebohm Revisited werd voor deze gelegenheid door de EHC ontwikkeld. Pérégrinations, het kunstboek van Eugénie Nottebohm in samenwerking met Don Fabulist en Peter Holvoet-Hanssen, stond centraal. Het boek Nottebohm Revisited kwam er met steun van de Stichting Nottebohm. Het Walvisboek van Adriaen Coenen, eigendom van de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen (KMDA) en in permanent bruikleen bij de EHC, werd door minister van cultuur Joke Schauvliege toegevoegd aan de lijst van het Topstukkendecreet. De Erfgoedbibliotheek verwierf een gedicht van de beroemde Antwerpse schoolmeesteres Anna Bijns ( ). Tijdens een plechtige zitting op donderdag 17 november droeg mevrouw Trude Gielen de collectie van Wim Gielen ( ) symbolisch over aan de Erfgoedbibliotheek en de Antwerpse Universiteitsbibliotheek. De collectie boeken, zowel oude drukken als moderne versies en tekeningen wordt tot de Europese top gerekend, en wordt ontsloten via de Anet-catalogus en via Flandrica. Anneleen De Craene Expo: Multiple/ Readings, 51 Kunstenaarsboeken ( ) Antieke Manchetknopen ( ) Over de eenheid en veelheid van het boek ( ) Nottebohm Revisited ( )

12 Expo Koningin Fabiolazaal De Modernen Tijdens de verbouwingswerken in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) organiseren de provincie Antwerpen en het KMSKA in de Koningin Fabiolazaal de tentoonstellingenreeks De Modernen. In wisselende opstellingen zullen de komende jaren uiteenlopende ensembles worden getoond uit de 19 de en 20 ste eeuwse collectie van het KMSKA. Met het oog op deze samenwerking onderging de Koningin Fabiolazaal een heuse transformatie. Het jonge architectenbureau OFFICE Kersten Geers David Van Severen plaatste in de ruimte een constructie in blauw gebeitst hout, die de witte tentoonstellingszaal omtoverde tot een reeks intieme kunstkabinetten, waarin de werken van het KMSKA op een heel nieuwe manier worden gepresenteerd. De eerste tentoonstelling bood een overzicht van een zestigtal moderne topwerken uit de KMSKA-collectie, met namen als Henri De Braekeleer, Theo Van Rysselberghe, Emile Claus, James Ensor, Amedeo Modigliani, Rik Wouters, Gustave Van De Woestyne, Constant Permeke en Vincent Van Gogh. Aan de hand van twaalf thema s werd de bezoeker doorheen de kunstgeschiedenis van de voorbije twee eeuwen geleid, van de 19 de - eeuwse historieschilderkunst, over het naturalisme van het einde van de 19 de eeuw en de vormelijke experimenten van rond de eeuwwisseling, tot het werk van de Vlaamse expressionisten en de Zero-beweging uit de tweede helft van de 20 ste eeuw. Een van de kabinetten werd voorbehouden voor werken op papier van onder meer Marc Chagall, Edgard Degas, Léon Spilliaert en René Magritte die vanwege hun kwetsbaarheid slechts bij uitzondering aan het publiek worden getoond. Koningin Fabiolazaal - De Modernen Jesse Willems In de toekomst worden halfjaarlijks nieuwe presentaties uit de KMSKA collecties samengesteld, in 2012 rond het thema Kunst uit Nederland en rond het werk van Constant Permeke en in het voorjaar van 2013 rond het onderwerp G58/Zero. Bob Daems Expo: De Modernen. Topstukken uit het Koninklijk Museum ( )

13 Expo Meesterwerken in het MAS Vijf eeuwen beeld in Antwerpen Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen en het Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet sloegen de handen in elkaar voor de eerste tijdelijke tentoonstelling in het MAS met een puike selectie van hun topstukken die de evolutie van die beeldcultuur in het Westen illustreert. Met het ontstaan van de Europese kenniseconomie in de 16 de en 17 de eeuw kwam een ware beeldenstroom op gang. Talrijke afbeeldingen van planten, dieren, volkeren en overzeese gebieden kwamen in Antwerpen van de drukpers. Antwerpen speelde vanaf de 16 de eeuw eveneens een cruciale rol in de vermarkting van het beeld: de directe relatie tussen kunstenaar en opdrachtgever ging verloren. Kunstwerken worden vanaf dan niet langer voor één specifieke opdrachtgever gemaakt Er ontstaan eveneens nieuwe genres zoals landschappen, interieurs en stillevens. In Antwerpen gaan de artistieke en wetenschappelijke ontwikkelingen hand in hand, met het Plantijnse werelderfgoed als resultaat. De strijd tussen protestanten en katholieken is medebepalend voor de grafische beeldvorming en wordt via het Plantijnse huis internationaal verspreid. Rubens en zijn omgeving laten de beeldtechnologie een verdere transformatie ondergaan. Een restauratie van de beeldcultuur voltrekt zich en er ontstaat een nieuwe canon. Vanaf dit ogenblik worden beelden in de geesten van vele generaties ingeprent. Een beeldenstroom legt de Beeldenstorm het zwijgen op: de massamedia zijn geboren. De zeven vrije kunsten: Geometrica, Cornelis Cort naar Frans Floris Veel hedendaagse kunstenaars in onze regio maken beelden die naast die van de massamedia staan en door die massamedia niet kunnen worden geabsorbeerd. Zij vertrekken van een kleine schaal en van ervaringen die haast accidenten zijn. En dat levert kunstenaars op die internationaal de toon zetten, zoals Francis Alÿs, David Claerbout, Luc Tuymans of Marijke Van Warmerdam. Luc Denys Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet MAS

14 Expo Musea in de 21ste eeuw Ideeën, projecten, gebouwen Deze rondreizende tentoonstelling werd samengesteld door het Art Centre Basel en toonde 29 projecten van internationaal gerenommeerde architecten en architectenbureaus. Elk project werd gevisualiseerd door een maquette, schetsen, plannen en foto s. Ook deze expo kaderde in het samenwerkingsverband tussen Musea stad Antwerpen, het KMSKA en het M HKA. De tentoonstelling was opgebouwd rond 4 thema s: 1. Musea kunnen midden in een stadswijk opgetrokken worden en een bijdrage leveren tot het herstel van het weefsel. Het MAS, ontworpen door Neutelings-Riedijk Architecten is een typisch voorbeeld hiervan: een baken voor een oud stadsgedeelte dat in volle vernieuwing is. 2. Vaak moeten bestaande musea uitbreiden bij gebrek aan voldoende ruimte. Soms respecteert de architect de bouwstijl van het hoofdgebouw en in andere gevallen vormt het nieuwe gedeelte een contrast met het oude gedeelte van het museum. Het renovatie-/inbreidingsplan van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen van het bureau Claus en Kaan Architecten is een knappe vondst als uitbreidingsplan voor de bestaande beschikbare ruimte. 3. Vrijstaande gebouwen worden symbolen, een soort landmark. Meer dan andere architecturale projecten tonen zij de speciale stijl van de architect en betekenen zij een cesuur met de omgeving. 4. Een aantal musea staat te midden van de natuur. Hun vormgeving wordt dan ook gedeeltelijk bepaald door de specifieke kenmerken van dit landschap of wordt volledig geïntegreerd in dit landschap. Luc Denys BMW Museum München, Ontwerp Schwanzer (1973) - Atelier BRUCKNER, ART & COM ( ) BMW Group Press Club KMSKA

15 FelixArchief Fysiek en digitaal archiveren Op 14 november vierde het FelixArchief zijn 5 de verjaardag op de nieuwe locatie in het Sint-Felixpakhuis. Alle schenkers van de afgelopen 5 jaar werden getrakteerd op een receptie. Ze kregen een memoryspel en de tekening van het FelixArchief van Jan Bosschaert cadeau. Tijdens de aansluitende feestweek konden bezoekers deelnemen aan rondleidingen achter de schermen en lezingen bijwonen. Vijf jaar geleden werd met het oog op de verhuis geïnvesteerd in het beschrijven en bestuderen van de archieven. Een spectaculair resultaat hiervan is ongetwijfeld de herontdekking in 2011 van de oudste tot nu gekende stadsplattegrond van Antwerpen, 450 jaar oud. In de afgelopen 5 jaar werd maar liefst 24 km archieven naar het stadsarchief overgebracht. Deze aangroei kwam erdoor de verhuis van veel stadsdiensten naar Den Bell, maar ook door schenkingen van particuliere archieven. Sinds 2011 wordt ook het historische OCMW-archief aan het FelixArchief overgedragen. Het FelixArchief hecht veel belang aan digitaal archiveren. Een document dat digitaal ontstaat, moet ook digitaal gearchiveerd worden. Daarom krijgt iedereen die aan de stad komt werken hiervoor een opleiding. Het FelixArchief beschikt ook over een werkend Digitaal Depot. In 3 jaar tijd groeide dit van 2 TB naar maar liefst 12,8 TB. In 2011 werden de website en de bijhorende zoekfunctie volledig vernieuwd, zodat de interne en externe klanten nu nog gemakkelijker kunnen bekijken en opzoeken wat er in het FelixArchief aanwezig is. Dit resulteerde afgelopen jaar in bezoekers en niet minder dan hits op de website. De fysieke leeszaal kreeg een recordaantal van bezoekers over de vloer. De groei van de archieven in het FelixArchief zorgde in de voorbije 5 jaar voor bijna een verdubbeling van het aantal bezoekers. Muriel Geel Rondleiding achter de schermen door Ann Monseur Michel Detobel Leeszaal

16 FotoMuseum (FoMu) Fotografische blik op de wereld In 2011 opende het FotoMuseum (FoMu) opnieuw zijn vaste collectie voor het publiek. De permanente opstelling toont een greep uit de rijke en internationale verzameling van het FoMu. Aan de hand van foto s, tijdschriften, albums en camera s maakt het FoMu de toeschouwer warm voor zowel gekende highlights als nieuw materiaal uit de omvangrijke geschiedenis van de fotografie. Nu er opnieuw een vaste collectiepresentatie is, blijft het FoMu het ganse jaar door geopend voor het publiek. William Klein, Bikini Beach, Moscow River, William Klein / FotoMuseum Antwerpen De thema s van de nieuwe opstelling proberen een antwoord te geven op twee vragen. In welke mate doet fotografie de mens anders kijken? Bestaat zoiets als de fotografische blik? Een fotograaf kijkt immers helemaal anders naar de werkelijkheid door of met zijn camera. Deze visie of blik verschilt bovendien sterk per fotograaf. De bezoeker krijgt werk te zien van onder andere Eduard Baldus, Francis Frith, Charles Nègre, Edward Muybridge, August Sander, Stephen Shore, Edward Steichen, Alfred Stieglitz, Man Ray, William Klein, Roger Ballen, Jacques-Henri Lartigue, Nicholas Nixon, Claude Cahun, Nadar, Henri Cartier-Bresson, Robert Capa, Irving Penn, Lewis Hine, Weegee en Robert Doisneau. Speciaal voor deze collectiepresentatie ontwikkelde het FoMu een applicatie die de bezoeker meeneemt langs 20 topstukken uit de collectie. De applicatie geeft meer achtergrondinformatie, weetjes en extra beelden bij de geselecteerde camera s en foto s en kan gratis worden gedownload op ipod, iphone of ipad. Juni 2011 werd de benedenverdieping van het museum heringericht. De museumshop en de ticketbalie zijn samengevoegd, fors uitgebreid en liggen nu beiden vlak bij de ingang. De Collectie FoMu werd op zondag 25 september feestelijk geopend met gratis rondleidingen, muziek, een fotoshoot, workshops voor kinderen en een daguerreotypieworkshop. Isabelle Willems Bezoekercijfer: Expo: Hungry Eyes Tony Le Duc, Valérie Belin, Dimitri Tsykalov ( ) Insight Elke Andreas Boon, Elinor Carucci, Alexandra Cool, Jacques Sonck ( ) Peter Lindbergh, Frank Philippi, Visionaire ( )

17 Gemeentelijk Havenbedrijf - MAS Havenpaviljoen Een virtuele Antwerpse havenfamilie Als trotse founder van het MAS kreeg het Antwerpse Havenbedrijf het voorrecht om één van de vier paviljoenen aan de voet van het museum in te richten. Een locatie die voor de haven van Antwerpen een grote historische en symbolische waarde heeft, want hier startte op voorspraak van Napoleon Bonaparte de definitieve uitbreiding van de Scheldehaven. De ligging tussen het stadscentrum en het uitgestrekte havengebied staat ook symbool voor de verbinding van stad en haven. De haven is immers van de stad weg gegroeid, ruim twintig kilometer noordwaarts tot aan de Nederlandse grens. Met het gratis toegankelijke MAS Havenpaviljoen brengt het Havenbedrijf de haven weer naar de mensen. De eigentijdse inrichting van het paviljoen is naar een ontwerp van Crepain Binst Architecture. Centraal zweeft tussen de begane vloer en de eerste etage een cilindervormig scherm met een doorsnede van zes meter, een verwijzing naar de honderden silo s in de Antwerpse haven, het grootste petrochemisch centrum van Europa. Bezoekers kunnen een indrukwekkende 360 -film over de haven van Antwerpen bekijken. Nooit eerder werd in België een dergelijke film ontwikkeld! Met enkele drukken op de aanraakschermen is in verschillende talen meer te lezen over de schepen die in beeld zijn, de goederen die worden gelost of de natuurgebieden die in de haven liggen. Zes andere infoschermen in de zijwanden van het paviljoen, maken bezoekers wegwijs in het algemene reilen en zeilen van de haven. Een virtuele Antwerpse havenfamilie helpt daar graag bij. Op de reusachtige satellietfoto wordt pas duidelijk hoe groot de haven is in vergelijking met de Antwerpse binnenstad. Voor wie zelf nog eens de haven wil verkennen zijn bij de balie van het MAS Havenpaviljoen handige havenkaartjes, informatiebrochures en de speciaal ontwikkelde havenfietskaart gratis verkrijgbaar. Havenpaviljoen An Teyssen Gemeentelijk Havenbedrijf Antwerpen

18 Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen Dicht maar dichtbij Meesterwerken in het MAS KMSKA - Jesse Willems Na de tentoonstellingsprojecten Anselm Kiefer en Musea in de 21ste Eeuw. Ideeën, Projecten, Gebouwen, die begin 2011 in het museumgebouw op het Zuid plaatsvonden, sloot het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen de deuren voor verbouwingen, maar zijn collecties blijven in en rond Antwerpen te zien. Onder het motto Dicht maar dichtbij zette het museum een aantal langdurige projecten op externe locaties op: 19 de en 20 ste eeuwse kunst was te zien in De Modernen in de Koningin Fabiolazaal Antwerpen (i.s.m. Provincie Antwerpen, vanaf 29 april), de oude kunst in Meesterwerken in het MAS in het nieuwe Museum aan de Stroom (i.s.m. M HKA en Museum Plantin Moretus, vanaf 17 mei). Het KMSKA was ook in andere Vlaamse steden aanwezig, met Bruegelland in Lier (vanaf 18 juni) en met Rik Wouters. Hoogtepunten in Mechelen (vanaf 24 september) was paradoxaal genoeg een uitzonderlijk goed jaar, waarin mensen de collecties zagen, deels nog in het eigen museum en daarna op andere locaties in Antwerpen. Belangrijke pakketten uit de collectie van het KMSKA reisden in 2011 ook naar het buitenland. Grote projecten waren James Ensor. Universum van een fantast in het Gemeentemuseum Den Haag, Vlaamse Meesters. Rubens, Bruegel, Jordaens. Barok uit Antwerpen in het Synebrychoff Art Museum Helsinki en Rubens, Van Dyck, Jordaens in de Nasjonalgalleriet Oslo. Ook gaf het KMSKA belangrijke werken in bruikleen voor de tentoonstellingen Venetian and Flemish Masters in Bozar Brussel en De collectie verrijkt in Museum Boijmans van Beuningen Rotterdam. Het museum verwierf met eigen middelen het album met 32 lithografieën Taferelen uit het Leven van Christus van James Ensor, en kwam door een aankoop van de Vlaamse Gemeenschap in het bezit van een belangrijk Ensorschilderij dat zijn collectie in de toekomst zal aanvullen: De baden van Oostende. Vik Leyten (incl. extra muros) Expo: Anselm Kiefer ( ) Musea in de 21ste Eeuw. Ideeën, Projecten, Gebouwen ( ) Meesterwerken in het MAS. Vijf eeuwen beeld in Antwerpen ( ) De Modernen ( ) Bruegelland ( ) Rik Wouters. Hoogtepunten ( )

19 Letterenhuis Dans la petite ville Het Letterenhuis ontwikkelde in 2011 samen met het Anet-team van de universiteitsbibliotheek Antwerpen een nieuw archiefbeheersysteem: Agrippa. Het systeem geeft een duidelijk overzicht van welke archieven het Letterenhuis bewaart. Via dit systeem zal de bezoeker ook alle archieven in verband met de Vlaamse letteren kunnen lokaliseren. Paul Van Ostaijen is bekend als schrijver en als dichter. Een van zijn aquarellen, Dans la petite ville, behoort sinds 1956 tot de collectie van het Letterenhuis, waar het wordt tentoongesteld. Een ander origineel en tot nu toe onbekend kunstwerk van Paul van Ostaijen, een gouache/collage werd in 2011 in langdurig bruikleen aan het Letterenhuis afgestaan. Het is nu te bekijken in de tentoonstelling N.a.v. de productie Gregoria in Het Toneelhuis werd een keuze getoond uit de typoscripten van Gregoria, foto s en ander archiefmateriaal van Maurice Gilliams. De vijftigste verjaardag van het verschijnen van de bundel Soldatenbrieven van Hugues C. Pernath en Paul Snoek was aanleiding voor een kleine presentatie in het Letterenhuis. Naast originelen van teksten, waren er ook een aantal van de échte brieven te zien die Snoek en Pernath elkaar schreven. Boek.be en het Letterenhuis presenteerden een tentoonstelling over de geschiedenis van de Boekenbeurs. Stadsdichter Peter Holvoet-Hanssen ondernam gedurende twee jaar een avontuurlijke reis door de stad (tot in Oostende toe). De presentatie bracht een overzicht van de Stadsgedichten, de vormgeving van ontwerper Jelle Jespers en fotograaf en kunstenaar Jo Clauwaert. Anneleen De Craene Expo: Maurice Gilliams: Gregoria ( ) Hugues C. Pernath & Paul Snoek Soldatenbrieven ( ) 75 jaar Boekenbeurs ( ) Letterenhuis Bert Weis Stadsgedichten, van Antwerpen tot Oostende. Peter Holvoet-Hanssen i.s.m. Jelle Jespers en Jo Clauwaert ( )

20 Letterenhuis Antwerpen Boekenstad Stadsgedichten, van Antwerpen tot Oostende Begin 2010 werd Peter Holvoet-Hanssen aangesteld als vijfde Stadsdichter van Antwerpen. Hij trok de stad en de districten in, op zoek naar de stem van de stadsbewoners, naar zielsverwanten en reisgezellen, om samen met hem te dichten. Peter Holvoet-Hanssen schonk maar liefst zeventien stadsgedichten en vier gedichten van t Stad, die volledig bestaan uit bijdragen van stadsbewoners. Ontwerper Jelle Jespers gaf de gedichten ook op allerlei manieren een bijzondere vorm. In de expo Stadsgedichten, van Antwerpen tot Oostende in het Letterenhuis, deelde Peter Holvoet-Hanssen zijn herinneringen aan het stadsdichterschap met de Antwerpenaar. De grote banieren, foto s en filmpjes van de inhuldigingen, pamfletten van alle stadsgedichten, het was er allemaal te zien. Antwerpen zette poëzie op het voorplan met een nieuwe reeks Donderdagen van de Poëzie in het Letterenhuis en bibliotheek Permeke en de derde editie van het internationale poëziefestival Felix Poetry Festival. In 2011 kreeg Antwerpen er ook twee gedichtenmuren bij, van de nog levende dichter Adriaan de Roover, op een woonblok op Linkeroever, en van Jan van Nijlen ( ), in het Centraal Station. De structurele ondersteuning door Antwerpen Boekenstad droeg bij tot de verankering van Mind the Book, Boekenbeurs, ZuiderZinnen en Crossing Border. Verder ondersteunde Antwerpen Boekenstad de PENschrijversflat, het Vertalershuis van het Vlaams Fonds voor de Letteren, Schrijverspodium, de lezingenreeks Uitgelezen in het FelixArchief, het spoken word podium Nuff Said, het jongeren schrijfproject De Wondere Pluim en de literaire programmering van Behoud de Begeerte in bibliotheek Permeke. Michaël Vandebril Het kaaiengedicht Welkom Pierewaaiers Jelle Jespers