Het hoofd VAN DE WETENSCHAPPER

Transcriptie

1

2 2

3 Het hoofd VAN DE WETENSCHAPPER TOM FRANTZEN In dit beeld heb ik de creatieve energie van de wetenschappers willen uitdrukken. Heel de ontwikkeling vertrekt vanuit een half anatomisch hoofd. Ik speel op het contrast tussen de enerzijds strakke gesloten statische vorm van het hoofd en de andere kant die als het ware open bloeit en waarin alles in beweging is. De evolutie van de wetenschap is constant aan de gang. Bovenaan zijn er twee mensen die een vraagteken vanuit de hersenen duwen. Een van de twee figuren neemt steun op een DNA ladder. Vanuit de top van de schedel komt een tekendriehoek tevoorschijn. Deze symboliseert de wiskunde. Ik plaatste deze op een speelse manier zodat hij als een hoedje geïnterpreteerd kan worden en het ernstig onderwerp een ludiek aspect geeft. Vanuit de kern van het hoofd komt een ruimtetelescoop (Hubble) die naar het oneindig verre gericht is. Daaronder maakte ik een tegenbeweging met een microscoop die naar binnen gericht is, dus naar het oneindig kleine. Hieronder zijn er proefbokalen die in de laboratoria gebruikt worden (chemie), een computer en een boek die symbool staan voor de diverse wetenschappen, kunsten en letteren. De spuit (geneeskunde) en de passer maken dan terug een opwaartse beweging net zoals +-x:, die de foetus (biologie) zwevend houden. Boven aan de boord van de holle donkere schedelruimte beweegt een atoom (fysica) juist onder een planeet. Doordat deze elementen zich voor het donker bevinden krijgen we een gevoel van mysterie. Dit doet ons denken aan de donkere oneindigheid van de kosmos waarin nog zoveel ontdekt moet worden. 3

4 4

5 VOORWOORD DR. JURGEN TACK - SECRETARIS-GENERAAL FWO Beste lezer, Wetenschappelijke prijzen zijn voor het FWO door de jaren heen uitgegroeid tot een niet te onderschatten financieringskanaal. Zij betekenen voor de betrokken onderzoekers immers een erkenning voor hun inspanningen en het onderzoek dat zij voeren. Het FWO reikt jaarlijks heel wat wetenschappelijke prijzen uit, vaak in samenwerking met bedrijven. Het levende bewijs van de symbiose die er bestaat tussen de onderzoekswereld en de bedrijfswereld. Vele wetenschappelijke prijzen zijn door de jaren heen uitgegroeid tot een waar kwaliteitslabel binnen hun discipline en staan garant voor een brede erkenning en uitstraling. De Excellentieprijzen, die het FWO eenmaal in de 5 jaar mag uitreiken, zijn ongetwijfeld de belangrijkste hiervan. Deze prijzen, elk goed voor een bedrag van euro, bekronen de wetenschappelijke carrière van eminente Vlaamse onderzoekers. Het FWO startte deze traditie in 1960 en de afgelopen 55 jaar hebben we op die manier een indrukwekkende schare van excellente onderzoekers mogen bekronen. Voor deze editie deed het FWO opnieuw een beroep op 3 onafhankelijke jury s van internationale topwetenschappers, die instonden voor de evaluatie van de kandidaten. De selectieprocedure is, zoals verwacht, steeds weer een bijzonder moeilijke opdracht: Vlaanderen telt tal van wetenschappers die uitmunten in hun vakgebied, nationaal zowel als internationaal. Toch kan uiteindelijk slechts één kandidaat per discipline de prijs krijgen. 5 Het is dan ook met gepaste trots dat ik u, als kersvers secretaris-generaal van het FWO, in deze publicatie de laureaten van de FWO Excellentieprijzen 2015 mag voorstellen. Het zijn alle 5 toppers in hun vakgebied die een overweldigend cv kunnen voorleggen. Ik wil hen oprecht feliciteren met deze erkenning en hoop dat ze nog vele jaren zullen bijdragen aan het kennisgrensverleggend onderzoek, dat als eerste schakel in de innovatieketen onontbeerlijk is voor alle verdere onderzoek. Ik ben er van overtuigd dat zij een bron van inspiratie zullen zijn voor vele jonge wetenschappers en hen zullen stimuleren om door te zetten en verder te timmeren aan de soms moeizame weg die wetenschappelijk onderzoek nu eenmaal is.

6 Al 55 jaar bekroning van excellentie: EEN TERUGBLIK 6 Het legaat van DR. ALPHONSE DE LEEUW 24 augustus 1953: Dr. Alphonse De Leeuw, conservator van de klinische verzamelingen van de Faculteit Geneeskunde en Farmacie van de toen nog Franstalige Université Libre de Bruxelles, overlijdt. Op 16 oktober van datzelfde jaar aanvaardt de Raad van Bestuur van het NFWO zijn legaat ter waarde van 4 miljoen Belgische frank. Zijn testament vermeldt dat dit legaat moet gebruikt worden voor de creatie van een vijfjaarlijkse prijs ter waarde van Belgische frank. De prijs moet, naast zijn naam, ook de namen dragen van zijn echtgenote Marie Damry en haar voormalige echtgenoot Léon Charles Bourlart, de neef van Dr. De Leeuw. De prijs zou voor het eerst uitgereikt worden in 1960 en de laureaat werd gekozen uit een lijst van laureaten van vijfjaarlijkse en tienjaarlijkse wetenschappelijke staatsprijzen (letterkunde, wiskunde, medische wetenschappen, ) en laureaten van de Francqui-prijs. Drie jury s met in totaal tien prominente wetenschappers uit de natuurwetenschappen en medische wetenschappen, wiskunde, fysica en scheikunde, en de menswetenschappen stonden in voor de selectie van de kandidaten. Elke jury droeg één kandidaat voor. Uit deze shortlist koos de Raad van Bestuur dan de eindlaureaat. Zo ging de eerste Dr. A. De Leeuw-Damry-Bourlart-prijs naar Albert Dalcq, vast secretaris van de Académie Royale de Médecine de Belgique. De prijs werd overhandigd op vrijdag 27 mei 1960.

7 Van 1 naar 3 PRIJZEN Voor de uitreiking van de tweede Dr. A. De Leeuw-Damry-Bourlartprijs werd een oproep gelanceerd naar prominente onderzoekers. In tegenstelling tot de eerste prijs, werden de kandidaten voorgedragen door een collega-onderzoeker. Deze procedure is tot vandaag intact gebleven. Voor de editie van 1965 werden niet minder dan 13 kandidaturen ingediend, zowel in de Menswetenschappen als in de Exacte en de Natuurwetenschappen. Opnieuw moest de Raad van Bestuur één enkele laureaat uitkiezen, een bijzonder moeilijke opdracht. Daarom werd de hulp ingeroepen van het Francqui-fonds, dat al elk jaar sinds 1933 met succes de Francqui-prijs uitreikte en daarin een grote expertise had opgebouwd. Het Francqui-fonds stelde voor om twee extra prijzen te creëren. Zo kwam de volgende indeling tot stand: 7 Een prijs voor de Natuur- en de Geneeskundige Wetenschappen Een prijs voor de Wiskundige, Fysische en Scheikundige Wetenschappen Een prijs voor de Menswetenschappen Om deze drie prijzen te kunnen uitreiken, was er echter een extra geldsom van Belgische frank nodig. Op vraag van het NFWO besliste de Raad van Bestuur van het Francqui-fonds op 22 januari 1965 om dit bedrag te investeren in de creatie van twee nieuwe wetenschappelijke prijzen: de Wetenschappelijke Prijs Baron Holvoet en de Wetenschappelijke Prijs Ernest-John Solvay. Met deze schenking bracht het Franqui Fonds meteen een hommage aan twee gewezen Voorzitters van het NFWO en tevens toonaangevende figuren in het uitbouwen van de nodige financieringskanalen voor fundamenteel wetenschappelijk onderzoek in België.

8 De laureaten VOOR 1965 Jean Dabin voor de Wetenschappelijke Prijs A. De Leeuw-Damry-Bourlart; Ilya Prigogine voor de Wetenschappelijke Prijs Ernest-John Solvay; Albert Claude voor de Wetenschappelijke Prijs Baron Holvoet. Zowel Ilya Prigogine als Albert Claude zou later een Nobelprijs ontvangen. Om de drie prijzen te behouden besliste het Francqui Fonds in 1970 opnieuw Belgische frank te schenken voor de Wetenschappelijke Prijzen Baron Holvoet en Ernest-John Solvay. Op 26 juni 1970 werden de prijzen toegekend aan Pieter De Somer (Prijs A. De Leeuw-Damry-Bourlart), Pol Swings (Wetenschappelijke Prijs Ernest-John Solvay) en Maurits Gysseling (Wetenschappelijke Prijs Baron Holvoet). 8 Tweede HERSCHIKKING Op 6 juni 1971 overlijdt Joseph Maisin, professor aan de KU Leuven, in een auto-ongeluk. Ter nagedachtenis van deze grote geleerde besliste de Raad van Bestuur van het NFWO op 19 november van datzelfde jaar de Wetenschappelijke Prijs Joseph Maisin in te stellen. Op vraag van de familie en de vrienden van professor Maisin werd deze prijs voortaan uitgereikt aan wetenschappers in de Natuurwetenschappen en de Geneeskundige Wetenschappen. De familie Maisin en het Kankerinstituut van de KU Leuven namen gezamenlijk het initiatief voor de oprichting van een Beschermcomité om de nodige fondsen in te zamelen. De Wetenschappelijke Prijs Joseph Maisin wordt, volgens de wens van de familie Maisin, door het Fonds voor Geneeskundig Wetenschappelijke Onderzoek (FGWO) verleend. Verdere steun van het Francqui-fonds was dankzij dit mecenaat niet meer nodig en zo verviel de Wetenschappelijke Prijs Baron Holvoet. De Wetenschappelijke Prijs Ernest-John Solvay bleef door een schenking van de familie Solvay wel bestaan. Dit leidde in 1975 tot de volgende herschikking: Wetenschappelijke Prijs Joseph Maisin voor natuur- en geneeskundige wetenschappen Wetenschappelijke Prijs Dr. A. De Leeuw-Damry-Bourlart voor wiskundige, natuurkundige en scheikundige wetenschappen Wetenschappelijke Prijs Ernest-John Solvay voor humane wetenschappen.

9 Definitieve VORM Voor de periode werden de prijzen ontdubbeld. Voor elke prijs kwam er een Nederlandstalige en een Franstalige laureaat. Deze opsplitsing werd ingegeven door het grote wetenschappelijke potentieel van België en tegelijk konden enkele moeilijke communautaire problemen, die de uitreiking dreigden te overschaduwen, vermeden worden. Op 23 juni 1975 keurde het toenmalige Belgische parlement de wetswijziging goed waardoor prijzen en subsidies, toegekend aan geleerden, van inkomstenbelasting kunnen worden vrijgesteld. Zo kregen in 1975 de vijfjaarlijkse prijzen van het NFWO hun definitieve structuur. 9 Dit stelstel van zes wetenschappelijke prijzen, drie aan Nederlandstalige en drie aan Franstalige onderzoekers, werd tot aan de eeuwwisseling behouden. Alleen het geldbedrag werd nog aangepast. In 1980 werd elke prijs verhoogd tot Belgische frank en in 1985 tot Belgische frank. In 1995 was dit bedrag reeds gestegen tot Belgische frank. In 1995 werd Christine Van Broeckhoven (Universiteit Antwerpen) de eerste vrouwelijke laureaat van een vijfjaarlijkse NFWOprijs.

10 Stijgende reputatie: 3 NAAR 5 PRIJZEN De bekendheid van de vijfjaarlijkse NFWO prijzen werd steeds groter en er werden ook steeds meer kandidaten voorgedragen. Voor de periode waren dit er niet minder dan 33. Door het grote aantal kandidaturen werd in 1999 beslist om de Wetenschappelijke Prijs Dr. A. De Leeuw-Damry-Bourlart en de Wetenschappelijke Prijs Joseph Maisin te splitsen. Zo ontstonden tweemaal vijf prijzen van elk Belgische frank, telkens vijf voor beide taalgroepen: 10 Wetenschappelijke Prijs Dr. A. De Leeuw- Damry-Bourlart exacte wetenschappen Wetenschappelijke Prijs Dr. A. De Leeuw- Damry-Bourlart toegepaste wetenschappen Wetenschappelijke Prijs Joseph Maisin fundamentele biomedische wetenschappen Wetenschappelijke Prijs Joseph Maisin klinische biomedische wetenschappen Wetenschappelijke Prijs Ernest-John Solvay taal-, cultuur-, maatschappij- en gedragswetenschappen De nieuwe stichting FWO zette de traditie verder en besliste voor de editie 2005 het bedrag van zijn prijzen te verhogen tot

11 11 Wetenschappelijke EXCELLENTIE In 2010 wordt er een nieuwe verzamelnaam voor de prijzen gekozen: Excellentieprijzen. Voordien gingen de prijzen onofficieel door het leven onder de beperkende naam Vijfjaarlijkse prijzen. Met deze nieuwe naam koos het FWO voor de wetenschappelijke excellentie van de onderzoeker.

12 12 Laureaten Excellentieprijzen Excellentieprijs DR. A. DE LEEUW-DAMRY-BOURLART DE LAUREATEN 1960 Albert Dalcq ( 29/10/1973) Académie Royale de Médecine de Belgique 1965 Jean Dabin ( 13/08/1972) Université Catholique de Louvain 1970 Pieter De Somer ( 17/06/1985) KU Leuven 1975 Walter Fiers UGent 1980 Severin Amelinckx ( 22/02/2007) UAntwerpen 1985 Jean Bourgain VUB 1990 Marc Van Montagu UGent 1995 Romain Coussement ( 09/07/2012) KU Leuven LAUREATEN VOOR EXACTE WETENSCHAPPEN 2000 Arnold De Loof KU Leuven 2005 Victor Moshchalkov KU Leuven 2010 Dirk Inzé UGent LAUREATEN VOOR TOEGEPASTE WETENSCHAPPEN 2000 Paul Van Houtte KU Leuven 2005 Willy Verstraete UGent 2010 Bart De Moor KU Leuven

13 Excellentieprijs ERNEST-JOHN SOLVAY 1965 Ilya Prigogine ( 28/05/2003) Université Libre de Bruxelles 1970 Pol Swings ( 28/10/1983) Université de Liège 1975 Joseph Nuttin ( 23/12/1988) KU Leuven 1980 Herman Van der Wee KU Leuven 1985 Leo Apostel ( 10/08/1995) VUB 1990 Raoul Van Caenegem UGent 1995 Adriaan Verhulst ( 17/11/2002) UGent 2000 Marc Waelkens KU Leuven 2005 Ronny Lesthaeghe VUB 2010 Sonja Snacken VUB Excellentieprijs DR. JOSEPH MAISIN 1975 Georges Peeters ( 10/07/2014) UGent 1980 Marc Verstraete KU Leuven 1985 Herman van den Berghe KU Leuven 1990 Alfons Billiau KU Leuven 1995 Christine Van Broeckhoven UAntwerpen LAUREATEN VOOR FUNDAMENTELE BIOMEDISCHE WETENSCHAPPEN 2000 Erik De Clercq KU Leuven 2005 Bart De Strooper KU Leuven 2010 Peter Carmeliet KU Leuven LAUREATEN VOOR KLINISCHE BIOMEDISCHE WETENSCHAPPEN 2000 Daniel Pipeleers VUB 2005 Frans Van de Werf KU Leuven 2010 Paul Rutgeerts KU Leuven Voor 1975 werd ook tweemaal de Wetenschappelijke Prijs Baron Holvoet uitgereikt voor onderzoek in de Geneeskundige wetenschappen, in 1965 aan Albert Claude ( 22/05/1983, Université Libre de Bruxelles), en in 1970 aan Maurits Gysseling ( 24/11/1997, UGent). 13

14 14

15 Excellentieprijs DR. DE LEEUW- DAMRY- BOURLART Deze prestigieuze prijs wordt sinds 1960 uitgereikt aan uitmuntende onderzoekers die actief zijn in Vlaanderen. De prijs is genoemd naar een belangrijke mecenas van het FWO, dr. Adolphe De Leeuw ( ), arts, VUB, die 4 miljoen Belgische frank schonk voor het instellen van een vijfjaarlijkse prijs (van, destijds, BEF). De prijs is ook genoemd naar zijn vrouw, Marie Damry, en haar eerste echtgenoot, Charles Bourlart. 15

16 LAUREAAT VOOR DE EXCELLENTIEPRIJS DR. DE LEEUW-DAMRY-BOURLART 2015 IN DE EXACTE WETENSCHAPPEN GUSTAAF VAN TENDELOO 17 MAART 1950 HUIDIGE FUNCTIE Gewoon hoogleraar Universiteit Antwerpen EXPERTISE/INTERESSE Nanomaterialen, defectstructuur van materialen, koolstofgebaseerde materialen, supergeleiders, wisselwerking tussen zachte en harde materie. 16

17 Gustaaf Van Tendeloo onderzoekt het aller-allerkleinste, atomen, maar verliest nooit het grotere plaatje uit het oog: een duurzame economie. In zijn wereldvermaarde EMAT-lab aan de Universiteit Antwerpen bestuderen hij en zijn onderzoekers met de krachtigste elektronenmicroscoop ter wereld hoe atomen interageren, hoe ze zich gedragen in verschillende toestanden, en hoe je nieuwe stoffen kunt creëren. Die kennis levert betere en duurzamere materialen op. Dat je auto niet meer roest, komt door een flinterdun laagje zink, dat de carrosserie beschermt. Dat kwam er nadat wetenschappers op atoomniveau het hele proces van roesten hebben bestudeerd. Of neem een biosensor om bijvoorbeeld je suikerspiegel te meten. Veel van die apparaatjes werken op basis van gouddeeltjes omdat materiaalwetenschappers zagen dat goudatomen aan de buitenkant losser gebonden zijn dan aan de binnenkant, en zo makkelijker kunnen binden met andere stoffen, zoals glucose. Wij zijn de gedragswetenschappers van de materie, zegt Staf Van Tendeloo. Zoals je op basis van een individu en zijn interacties iets kunt zeggen over een gemeenschap of natie, zo kun je door atoombindingen te bekijken de materie begrijpen. Van Tendeloos lab - een productief team van wiskundigen, fysici, chemici, ingenieurs en biologen - heeft een waslijst van bestaande materialen verbeterd. Dat leidde tot betere supergeleiders, materialen die stroom geleiden zonder energieverlies. De onderzoekers vonden recent ook waarom batterijen na verloop van tijd sneller leeglopen. De posities van de lithiumatomen - die kunnen laden en ontladen - worden namelijk steeds meer ingenomen door metaalatomen. Dat voorkomen zou batterijen veel langer doen meegaan. Van Tendeloos team werkt ook op koolstofbuisjes - opgerolde grafeenlaagjes, die eruitzien als kippengaas. Daarmee zou je doelgericht medicijnen in het lichaam kunnen afleveren. Chemotherapie vernietigt alle snel delende cellen, maar met koolstofbuisjes zou je de chemo gericht tot bij de tumor kunnen afleveren. Je kan de buisjes aansporen hun medicijn vrij te geven door er bijvoorbeeld een laserstraal op te richten of lokaal de zuurgraad aan te passen met een injectie. In een van onze Europese projecten testen we dat uit. Qu-Ant-Em Raadsel: je vult een kubieke millimeter door atomen te stapelen aan een snelheid van een miljoen atomen per seconde. Hoelang duurt het voor je kubusje vol is? - Een paar miljoen jaar, glundert Van Tendeloo. Zó klein zijn atomen. Om die minuscule bouwstenen van alle materie te kunnen zien, heb je een elektronenmicroscoop nodig. De groep van Van Tendeloo heeft de krachtigste ter wereld in huis gehaald. De Qu-Ant-Em-microscoop (intussen is er ook een tweede type) is zo groot als een ruime douchecabine en staat in een bunker om trillingen tegen te gaan. De microscoop kan inzoomen tot op het atoom - tot op een halve Ångström, een twintigste van een nanometer. Bovendien kun je een groep atomen - een nanodeeltje - in drie dimensies zien, zo toonde het team van Van Tendeloo aan. Onze microscoop zoomt in tot op het atoom en toont een nanodeeltje in 3D. Het maakt EMAT (Electron Microscopy of Materials Sciences) tot het belangrijkste centrum voor elektronenmicroscopie en materiaalwetenschap in de wereld. Onderzoek naar het verbeteren van materialen is hot. Maar door de Qu-Ant-Em-microscoop en door onze expertise werken buitenlandse onderzoeksgroepen heel graag met ons samen. Het onderzoekscentrum bestaat al sinds 1965 en leverde in 1980 al een De Leeuw-Damry-Bourlartprijs op: voor Severin Amelinckx, die Van Tendeloo enorm inspireerde. Ook de opvolging is verzekerd: jonge talenten nemen nu al de fakkel over. Tijd KOPEN Ondanks het succes van zijn lab is Van Tendeloo bezorgd over de toekomst van het fundamenteel onderzoek. Als wij vandaag toepassingen ontwikkelen maken ze het binnen de kortste keren goedkoper in landen als China. We moeten ze dus voor blijven met innovatief fundamenteel onderzoek. Maar er zijn te weinig fondsen. Verdeel en heers, is het adagium: geef iedereen een beetje geld. Daardoor krijgt veel echt vernieuwend toponderzoek weinig kans. 17

18 Van Tendeloo geeft met de inkomsten van opdrachten voor de industrie zuurstof aan het fundamenteel onderzoek in zijn lab. Ik wil mijn onderzoekers tijd geven om op projecten te werken die niet meteen iets moeten opleveren. Net zoals in zijn prille carrière, toen hij nog onderzoek deed naar symmetrie en defecten in materialen. Artiesten ALS HEFBOOM 18 Als je met Van Tendeloo praat, gaat het al snel over kunst. Hij publiceerde in 2006 het boek De schone en het beest over de gemene delers tussen wetenschappers en kunstenaars, zoals verwondering, een scherpe observatie, originaliteit en toeval. Van Tendeloo ziet mediafiguren en kunstenaars in het bijzonder als ideale woordvoerders voor de duurzame economie waar wetenschappers en ingenieurs aan bouwen. Wetenschappers staan nog te veel geïsoleerd. Ze moeten kunstenaars, artiesten, filmmakers, auteurs en muzikanten overtuigen van hun ideeën over een duurzame wereld. Publieke figuren kunnen het bewustzijn van het brede publiek veranderen. Kijk maar wat de Live Aid-campagne van Bob Geldof in 1985 teweegbracht. Wetenschappers staan nog te veel geïsoleerd. Omgekeerd dienen materiaalfysici ook kunst. We kijken hier hoe we schilderijen kunnen herstellen zonder het oorspronkelijke werk oneer aan te doen. Geef ons een tiende van een millimeter van Van Goghs gele verf, en wij kunnen zeggen waarvan het gemaakt is. Wetenschap en kunst gaan hand in hand, ook op nanoschaal.

19 LAUREAAT VOOR DE EXCELLENTIEPRIJS DR. DE LEEUW-DAMRY-BOURLART 2015 IN DE TOEGEPASTE WETENSCHAPPEN LUC VAN GOOL 18 APRIL 1959 HUIDIGE FUNCTIES Buitengewoon hoogleraar KU Leuven - Gewoon hoogleraar ETH Zürich EXPERTISE/INTERESSE Textuuranalyse, voorwerpsherkenning, 3D modellering, robotcontrole en -navigatie, bewegings- en emotieinterpretatie. 19

20 20 Twee jonge onderzoekers zijn codes aan het schrijven voor Toyota s Highway Teammate, de zelfrijdende auto van de Japanse autoconstructeur. Die zal niet op dezelfde manier werken als de bekendere versie van Google. Op het dak van een Google Driverless Car staat een behoorlijk opzichtige LIDAR, een soort radar op basis van laserpulsen, een zelfrijdende Toyota werkt vooral met ingebouwde cameraatjes. Niet verwonderlijk dat de autogigant bij Luc Van Gool aanklopt. Automatische interpretatie van videobeelden is de core business van zijn onderzoek. Autofabrikanten als Toyota zijn veel voorzichtiger dan Google, zegt Van Gool. Bij ongevallen met zelfrijdende auto s zal de fabrikant bijna altijd verantwoordelijk worden verklaard. Het zal dus schadeclaims regenen. Daarom zie ik de komende jaren niet zozeer bestuurderloze auto s in het straatbeeld, maar zullen we wel steeds meer computerassistentie krijgen bij het rijden. Maar de bestuurderloze auto is uiteindelijk wel onvermijdelijk, denk ik. De geesten zijn nog niet helemaal rijp voor de bestuurderloze auto. Zelfrijdende en assisterende auto s zijn veiliger dan gewone wagens. Je kunt harder rijden zonder dat het onveiliger wordt, zegt Van Gool. En omdat ze communiceren met de andere wagens kunnen ze dichter bij voorliggers blijven, waardoor het wegdek minder snel verzadigd raakt. Ze rijden ook gelijkmatiger en dus zuiniger. Maar het brede publiek moet de technologie aanvaarden. In een Amerikaanse bevraging over zelfrijdende auto s maakte minstens een derde zich zorgen over de veiligheid. En vooral: maar zes procent zou zijn kinderen alleen wegsturen met een zelfrijdende auto. Goeie communicatie wordt dan cruciaal om het vertrouwen te winnen. De pers zal elk ongeval met een zelfrijdende auto enorm uitvergroten. Een robot die een mens doodt, is moeilijk te verteren. Computer VISION In de zelfrijdende auto komen de drie pijlers in Van Gools onderzoek in computer vision samen: het automatisch herkennen van voorwerpen in foto s of video s (object class detection), automatisch 3D-informatie halen uit videobeelden (3D acquisition and modeling), en het volgen van voorwerpen doorheen video s en het interpreteren van gebaren (tracking). Van Gool leidt maar liefst twee onderzoeksgroepen voor computer vision: 15 wetenschappers aan de KU Leuven en 25 aan de ETH Zürich. We hebben 3D in de handen van het brede publiek gestopt. We hebben 3D gebruiksvriendelijk gemaakt, stipt Van Gool aan als we vragen naar zijn belangrijkste bijdrage. We hebben 3D-technologie in de handen van veel mensen gestopt. Neem nu de allereerste 3D-camera die we eind jaren negentig, vijftien jaar voor de Kinect van Microsoft, hebben ontwikkeld. Dat was een draagbaar fototoestel dat het patroon van een geprojecteerd raster capteerde en uit de vervorming ervan de 3D-vorm presenteerde, zoals de Kinect-1 later. De technologie is uitvoerig gebruikt in tal van Hollywoodfilms,!waaronder James Bond en Lara Croft. Jammer dat we toen geen geld kregen om de Kinect-avant-la-lettre verder te ontwikkelen. Toegegeven, het prijskaartje zou ook enorm zijn geweest. Microsoft is uiteindelijk op de kar gesprongen door Kinect van de Israëli s over te kopen. De Kinect-technologie, met krachtige GPU-processoren, heeft intussen miljoenen gebruikers. Om 3D buiten het lab te krijgen, heeft Van Gool onder meer ook een gratis webservice gebouwd (ARC3D) waarmee je videobeelden (ook van je smartphone) automatisch kunt omzetten in 3D. Hulp voor archeologen EN CONSERVATOREN Een ander opvallend toestel in de demonstratieruimte in Van Gools lab is een kleine iglo, de mini dome. Als je er een voorwerp onder legt, neemt een camera 260 beelden van bovenuit, met het voorwerp telkens vanuit een andere hoek belicht. Led-lichtjes creëren telkens een ander schaduwpatroon op het voorwerp. Aan de hand van die schaduwpatronen wordt dan een 3D-weergave van het object gemaakt in uiterste hoge resolutie. Conservatoren gebruiken dit toestel om hun museumcollecties te digitaliseren. Van Gool - die zelf eerst archeologie wou studeren - werkt vaak samen met archeologen. Wij vergemakkelijken hun veldwerk. Neem nu catacomben waar ze niet gemakkelijk toegang toe hebben: wij kunnen de hele site aan de hand van camerabeelden of een fotoreeks, opgenomen met een mobiele robot, voor hen recon-

21 strueren. Van Gool maakte ook al een paar mogelijke 3D-reconstructies van de stad Pompei, op basis van de archeologische vondsten. Kijk, op die manier ben ik toch een beetje archeoloog (lacht). Tekort aan DURF Van Gool bewijst dat wetenschap jobs oplevert. Hij is mede-oprichter van liefst tien spin-offs, waaronder Eyetronics (3D voor de filmindustrie), esaturnus (digitale beeldvorming voor de medische sector), kooaba (beeldherkenning op smartphones) en Parquery (mobiele parkeer-assistentie). Van de tien spin-offs is er maar eentje overkop gegaan, zegt Van Gool. Dat betekent eigenlijk dat we te weinig risico nemen. In Amerika bestaan de meeste spinoffs na vijf jaar niet meer. Maar het zijn de gekste ideeën die vaak het grootste succes en de grootste veranderingen teweegbrengen. In Europa is er een tekort aan durfkapitaal. Europese kapitaalverstrekkers zijn te voorzichtig: ze komen maar over de brug als het succes al bijna zeker is. We durven niet falen. Maar kijk naar Google: Andy Bechtolsheim, een gereputeerd computerfabrikant, investeerde dollar in Larry Page en Sergey Brin toen ze nog in een garage aan het knutselen waren aan hun zoekmachine. Toen we kooaba oprichtten hadden we een technologische voorsprong op Snaptel, dat wat later in de VS werd gestart. Maar die kregen wel het tienvoudige startkapitaal. Dan kun je je op het product en de verkoop concentreren, in plaats van op een volgende kapitaalronde. Een jaar later had Amazon Snaptel gekocht. De investeerders deden een goeie zaak. Als dat niet meer mag, dan is het hek van de dam. Snel publiceren is niet altijd slecht, vindt hij. Snel publiceren komt ook de verspreiding van ideeën ten goede. Ik zie het bij archeologen: velen sterven met volle notaboekjes die in de lade zijn blijven liggen. Ondanks het vele heen-en-weer tussen Leuven en Zürich, het coördineren van al dat onderzoek, het begeleiden van de spin-offs, voelt Van Gool zich nog het meest onderzoeker. Wanneer wist hij dat hij wetenschapper wou worden? Toen ik als tiener op tv een robot zag die beelden nam van voorwerpen op een tafel en die dan greep. Dat vond ik intrigerend. Toen was dat nagelnieuw. Nu ik het zo bekijk: daar ben ik behoorlijk dichtbij geraakt (lacht). 21 Geen EMO Kapitaalverstrekkers in Europa durven te weinig risico nemen. Objectiviteit en meetbaarheid staan hoog in het vaandel bij Van Gool. Emo is in het wetenschappelijke bedrijf vaak nefast. In de discussie over publicatiedruk hoop ik dat de slinger niet terugslaat naar méér subjectiviteit. Dan krijgen we in de evaluatie van onderzoekers ongetwijfeld weer vriendjespolitiek. Onderzoekers moeten door onafhankelijke vakgenoten beoordeeld worden, en wel op hun merites: welke waardevolle publicaties kunnen ze voorleggen en staan ze in goeie vaktijdschriften?

22 Samenstelling VAN DE JURY CLIVIA SOTOMAYOR TORRÉS Institut Català de Nanociència i Nanotecnologia Spanje FREDE BLAABJERG Aalborg University Denemarken FRANÇOIS FLEURET Idiap Research Institute Frankrijk 22 SINE LARSEN University of Copenhagen Denemarken HELMUT LEEB TU Wien Oostenrijk BENGT NORDÉN Chalmers University of Technology Zweden KARL SIGMUND University of Vienna Oostenrijk

23 23

24 24

25 Excellentieprijs ERNEST-JOHN SOLVAY Deze prestigieuze prijs wordt sinds 1965 uitgereikt aan uitmuntende onderzoekers die actief zijn in Vlaanderen. De prijs is genoemd naar Ernest-John Solvay ( ), ondernemer en van november 1955 tot 1965 ook voorzitter van het NFWO. Ernest-John Solvay was een kleinzoon van de beroemde Belgische grootindustrieel en scheikundige Ernest Solvay ( ), die in 1863 het bedrijf Solvay had opgericht en zo één van de voornaamste industriële ondernemers van België werd. Het omvangrijke kapitaal dat Solvay zo verwierf, heeft hij ondermeer ook aangewend voor filantropische doeleinden, zoals de oprichting van het Institut des Sciences Sociales en de Solvay Business School. In 1911 startte hij met de wereldberoemde Solvay-conferenties, een reeks belangrijke fysicacongressen waaraan alle vooraanstaande fysici van die tijd deelnamen, zoals Albert Einstein, Max Planck, Marie Curie etc 25 De familie Solvay is bovendien steeds actief geweest als mecenas voor de Belgische wetenschap, en heeft in belangrijke mate bijgedragen tot het startkapitaal van het NFWO (25 miljoen BEF). Hun bijdrage gaf de aanzet tot een nationale fondsenwerving die uiteindelijke leidde tot de oprichting van het NFWO in In 1975 heeft de familie Solvay een schenking gedaan om de eerder reeds ingestelde vijfjaarlijkse prijs Ernest-John Solvay te kunnen verderzetten.

26 LAUREAAT VOOR DE EXCELLENTIEPRIJS ERNEST JOHN SOLVAY 2015 IN DE TAAL-, CULTUUR- EN MAATSCHAPPIJWETENSCHAPPEN MARC LEMAN 30 NOVEMBER 1958 HUIDIGE FUNCTIE Gewoon hoogleraar Universiteit Gent EXPERTISE/INTERESSE Op waarneming gebaseerde muziekanalyse, muzikale audiomining, onderzoek naar emoties en bewegingen in reactie op muziek, neurowetenschappen en muziek, forensische musicologie. 26

27 Een van de doctoraalstudenten van Marc Leman komt aangelopen met een armbandje dat trilt op het tempo dat de onderzoeker ingeeft in een smartphone-app. Een goeie piste, merkt Leman op. We moeten alleen het tempo nog preciezer kunnen doorgeven. Hij had een telefoontje gekregen van een dove vrouw, die wou leren tangodansen. Of het IPEM - het Instituut voor Psychoakoestiek en Elektronische Muziek - daar iets op kon verzinnen. Het verzoek van de dove vrouw bevat alvast drie centrale elementen in het onderzoek van het Instituut: muziek, lichaam en brein. Leman ontwikkelde een nieuw denkkader in de muziekwetenschappen: embodied music cognition. Vragen die de wetenschappers zich stellen: hoe interageren mensen met muziek, zowel individueel als in groep? Wanneer is die interactie zinvol en motiverend? En welke rol spelen expressie, lijfelijkheid en verwachtingspatronen daarin? Muziek trekt mensen mee en lokt een expressief antwoord uit, zegt Leman. Wij bestuderen de lijfelijke en biologische feedback op muziek en wat het effect daarvan is op motivatie en ervaring. We kijken bijvoorbeeld hoe een muziektempo je stap- of loopervaring beïnvloedt. Hij troont ons mee naar zijn D-Jogger, een interactieve loopband. Die meet voortdurend je looptempo en speelt daarna een even snel nummer uit een digitale muziekbibliotheek. Het looptempo van de sporter bepaalt het tempo van de muziek, en niet andersom. In de beat lopen werkt motiverend, waardoor je het joggen langer volhoudt. De D-Jogger helpt bij revalidatie, en tests wezen uit dat parkinsonpatiënten er tijdens het stappen minder door beven. Toepassingen toetsen voortdurend ons fundamenteel onderzoek. Muziekstreamingdienst Spotify en nog een tiental andere muziekdatabanken hebben een gelijkaardige joggersfunctie op de markt gebracht, maar Leman komt binnenkort met een eigen app, die volgens hem preciezer werkt. Wij zijn vooral geïnteresseerd in de data die de app ons oplevert om ons theoretisch onderzoek verder mee te staven. Dat is het doel van de vele toepassingen die we hier ontwikkelen: ons fundamenteel onderzoek toetsen. Dat theoretische werk geeft ons een stabiele kern voor al onze toepassingen. Weg van de PARTITUREN In een ruimte op de benedenverdieping zijn onderzoekers intussen in de weer met een fietstoestel op basis van de D-Jogger-technologie, en in een grote testruimte zien we onder meer de Music Paint Machine, waarbij je trompet spelend een digitaal verfkunstwerkje maakt op een scherm. De intensiteit van het geluid bepaalt de dikte van de strepen, de tekenlijn gaat omhoog of omlaag met de toonhoogte. De toepassing is erg geschikt voor het muziekonderwijs. Muziekonderwijs is nog vaak te elitair, vindt Leman. Met de Music Paint Machine kun je een instrument intuïtiever, creatiever en lichamelijker leren spelen, ook als je nog geen noten kunt lezen. Lemans onderzoeksgroep - vandaag een divers en jong gezelschap van onder meer musicologen, ingenieurs, computer- en kunstwetenschappers - maakte in de jaren negentig de omslag van musicologie als partituuranalyse naar computeranalyse van audiobestanden, en later ook naar empirisch onderzoek. Het was de tijd van Lernout en Hauspie. We hebben nog bijna met hen samengewerkt. De computeranalyses van muziek worden nog altijd gebruikt om de hersenactiviteit van een luisteraar te interpreteren. Vandaag ligt de focus helemaal op de rol van het lichaam in het ervaren en spelen van muziek. Leman heeft er een nieuwe monografie over klaar. Veel internationale groepen werken nu op die embodiment, vooral in Groot-Brittannië. Ik heb een groot buitenlands netwerk aangelegd, vaak door onderzoekers bij mij thuis uit te nodigen aan tafel (lacht). Op die manier smeed je banden. Interdisciplinair Samenwerken met onder meer hersen-, sport- en revalidatiewetenschappers, over de grenzen van vakdomeinen heen, is heel natuurlijk voor Lemans onderzoekers. Zo verbeterden ze samen de software van cochleaire implantaten zodat slechthorenden beter muziek kunnen capteren, en hun implantaat via een synthesizer zelfs kunnen finetunen. Of ze helpen patiënten die wat scheef lopen na een beroerte door muziekfragmenten te spelen die steeds beter klinken naarmate ze rechter stappen op een oefenplaat. De toekomst van de humane wetenschappen is interdisciplinair. Die interdisciplinaire aanpak wekte lang vooroordelen, vooral bij mijn collega s in de humane wetenschappen, zegt Leman. Maar samenwerken met bèta- en gammawetenschappers is juist het toekomstmodel voor de alfa s. Ik hoop dat deze Excellentieprijs een stimulans kan zijn, voor onderzoekers en voor fondsverstrekkers. Leman wil ook zelf een duwtje in de rug geven. Ik ga met een deel van het prijzengeld een aantal crowdfundingprojecten steunen die in het verlengde liggen van ons onderzoek. 27

28 Samenstelling VAN DE JURY MICHEL DENIS CNRS-LIMSI Frankrijk KIRSTEN DROTNER Syddansk Universitet Denemarken NICOLAI J. FOSS Copenhagen Business School Denemarken 28 THOMAS Y. LEVIN Princeton University USA KERSTIN LIDÉN Stockholm University Zweden BRIGITTE RÖDER Universität Hamburg Duitsland SHEARER WEST Oxford University UK

29 29

30 30

31 Excellentieprijs JOSEPH MAISIN Deze prestigieuze prijs wordt sinds 1975 uitgereikt aan uitmuntende onderzoekers die actief zijn in Vlaanderen. De prijs is genoemd naar een groot wetenschapper en geneeskundige, prof. dr. Joseph Maisin, op vraag van de familie Maisin. Maisin was een gerenommeerde oncoloog die een belangrijke bijdrage heeft geleverd tot het kankeronderzoek. Hij was professor aan de KU Leuven (vanaf 1924) en richtte er het Kankerinstituut op in

32 LAUREAAT VOOR DE EXCELLENTIEPRIJS JOSEPH MAISIN 2015 IN DE FUNDAMENTELE BIOMEDISCHE WETENSCHAPPEN PETER VANDENABEELE 3 APRIL 1961 HUIDIGE FUNCTIE Gewoon hoogleraar Universiteit Gent EXPERTISE/INTERESSE Ontsteking en immuniteit, kanker, proteomica. 32

33 Voor een boek ter gelegenheid van de twintigste verjaardag van het Vlaams Instituut voor Biotechnologie werd Peter Vandenabeele in een fotostudio gezet. Hij moest witte ballonnen stukprikken. De witte ballonnen staan symbool voor cellen, de prikkende Vandenabeele voor de ontdekking van het mechanisme in ons lichaam dat cellen doet ontploffen. Het lichaam is op celniveau een eb en vloed van dood en leven. Elke seconde sterven 1 miljoen cellen, en de volgende seconde komen er telkens ongeveer evenveel weer bij. Beide processen zijn in een gezond organisme in balans. Bij heel wat ziektes is er een teveel aan celdood - zoals bij ontstekingsziekten en degeneratieve ziekte - of een tekort - zoals bij tumorgroei en therapeutische resistentie. Het proces van celdood op moleculair niveau ontrafelen is belangrijk om die ziekten te lijf te kunnen gaan. Het stervensproces van cellen zorgt voor een voortdurende vervanging van de componenten in ons lichaam, zodat we heel ons leven schijnbaar met dezelfde carroserie kunnen blijven rijden. Het onderzoeksdomein maakte pas de voorbije twintig jaar opgang, omdat biologen, zoals het woord zelf zegt, het leven bestuderen, en ze dood eeuwenlang beschouwden als een mislukt experiment, een accident dat geen deel uitmaakt van het leven zelf, zegt Peter Vandenabeele. Maar dood en leven zijn op celniveau juist innig met elkaar verbonden. Door de juiste balans tussen celdood en celgroei worden onze organen gevormd, krijgen onze ledematen de juiste lengte, en ontstaan de netwerken in onze hersenen. En als cellen sterven, gaan ze niet zomaar weg, maar stimuleren vrijgekomen stoffen de herstellingswerken, en worden de dode cellen bouwstoffen voor de nieuwe. Zelfmoordcommando s Als een cel geïnfecteerd, beschadigd of verouderd is, treden normaal zelfmoordprogramma s in werking. Sedert begin jaren negentig ontdekten wetenschappers het celdoodmechanisme apoptose : de cel stuurt vind-mij- en eet-mij-signalen uit, vormt blaasjes en kookt over zoals melk. Haar celkern met DNA valt dan uit elkaar, waarna de gealarmeerde witte bloedcellen (fagocyten) de brokstukken opruimen. De pioniers van de moleculaire biologie zagen het genetisch programma van apoptosis aan het werk in het doorzichtige rondwormpje C. elegans. Het wormpje verliest tijdens het volwassen worden precies 131 van zijn 1090 cellen. Elk van die cellen sterft op een welbepaalde plaats en op een perfect voorspelbaar tijdstip in de levenscyclus. Daar moest een genetisch mechanisme achter schuilen, dachten ze. De vondst bij het rondwormpje van alle genen die apoptose in gang zetten en de stervende cel herkennen en opruimen, leverde Sydney Brenner, Bob Horvitz en John Sulston in 2002 de Nobelprijs voor Geneeskunde op. Peter Vandenabeele en zijn team ontrafelden in de voorbije twintig jaar, via celculturen en genetisch gewijzigde muizen, een andere geprogrammeerde kamikaze bij cellen: necroptose. Daarbij ontploft de cel en komt de inhoud onmiddellijk vrij in de omgeving van de cel, waar het een ontstekingsreactie in gang zet. Apoptose is elke seconde aan het werk, maar voelen we niet, terwijl we necroptose vaak aan den lijve ondervinden bij virale infecties, bij afstotingsverschijnselen na orgaantransplantatie, bij multiple sclerose, hartaanvallen, zware leverschade of bij verlies van gehoorzenuwcellen. Vandenabeele en collega s in China, de VS, Europa en Australië hebben de hele moleculaire cascade naar zo n ontploffende cel blootgelegd, een ingewikkeld spel van TNF (Tumor Necrosis Factor), RIP-kinasen (RIPK1 en RIPK3), caspasen en MLKL-eiwitten. Die laatste boren gaatjes in het celmembraan waarna de cel volloopt en als een te zware waterballon ontploft. Recent startte het lab van Vandenabeele onderzoek naar nog een ander type van necrotische celdood, ferroptosis, celdood onder invloed van ijzer. Ferroptosis komt vooral voor bij gestresseerde zenuwcellen en bij organen met zuurstoftekorten. Betere KANKERTHERAPIE Celdood tegenhouden kan de schade beperken, ontstekingsreacties verminderen of ziektes genezen, Als je bij een patiënt die een bloedvergiftiging (sepsis) doormaakt de necrotische celdood blokkeert, verhogen zijn overlevingskansen. Muizenonderzoek toonde aan dat bij hartinfarcten en beroertes de blokkering van necrotische celdood serieuze verbetering brengt. En dezelfde tactiek verlengt de houdbaarheid van transplantatieorga- 33

34 nen of onderdrukt de afstotingsverschijnselen bij nier- en harttransplantaties. Celdood stimuleren of gevoeliger maken kan ook interessante toepassingen hebben. We weten dat kankercellen een strategie hebben ontwikkeld om apoptose te omzeilen, waardoor ze kunnen woekeren. Die strategie counteren zou een grote stap in de strijd tegen kanker zijn. Maar tussen fundamenteel onderzoek en klinische praktijk staan soms praktische bezwaren in de weg. Bij dierproeven leverde een combinatie van verschillende antikankermedicijnen en stoffen die het celdoodprogramma gevoeliger maken, hoopgevende resultaten. Daardoor zou er minder moeten worden bestraald of volstaan lagere dosissen chemotherapeutica. Maar veel farmabedrijven willen er voorlopig niet in meestappen, omdat ze daarvoor patenten of licenties zouden moeten delen met concurrerende farmabedrijven, en omdat de regelgeving vooral is gebaseerd op de ontwikkeling van monotherapieën. Ik vind dat een ethisch probleem. Gelukkig zijn de inzichten hierover langzaam aan het veranderen. Vergelijk het met de behandeling tegen HIV: daar kan ook alleen een cocktail van verschillende werkzame stoffen het virus de baas. vandaag ook niet altijd de nodige tijd en de financiële ruimte om met heel fundamentele wetenschap bezig te zijn. Vandenabeele: John Sulston gaf het zelf in zijn Nobelprijs-speech aan: hij zou voor de beschrijving van die dode cellen in een minuscuul, onbeduidend rondwormpje vandaag geen financiering krijgen. Zouden wij in deze utilitaire en translationele tijden nog financiering krijgen om celdood in een onogenlijk wormpje te bestuderen? Het FWO durft resoluut de koers van ondersteuning van fundamenteel onderzoek te varen. Maar kijk, het labo-onderzoek naar celdood groeide uit tot een belangrijke tak in de levenswetenschappen. Begin jaren negentig verschenen jaarlijks een honderdtal papers over celdood, vandaag liefst Peter Vandenabeele heeft de weg voor een groot stuk vrijgekapt, en we staan nog maar aan het begin. Is dat niet de eigenschap van elk degelijk fundamenteel onderzoek: nieuwe poorten openen en tekens opnieuw een beginpunt zijn? 34 Vandenabeele en zijn team zoeken nog andere pistes om tumoren aan te pakken. Zo bestuderen ze hoe je via necrotische celdood van kankercellen ons immuunsysteem kunt stimuleren zelf de kanker te lijf te gaan. Fundamenteel ONDERBELICHT De stap van bench naar ziekenhuis is niet altijd makkelijk, omdat celdood vaak op het einde komt, als de schade er al lang is. Maar nog geen zes jaar na Vandenabeeles ontdekking van de rol van het RIPK3-eiwit, dat necrotische celdood tijdens acute ontstekingsreacties mee in gang zet, starten nu klinische proeven. Als blokkering van necroptosis mensenlevens gaat redden, zal ik fier zijn dat mijn onderzoeksgroep daartoe heeft bijgedragen. Maar ik ben geen arts; ik zal altijd wel een man van de fundamentele mechanismen blijven. Toepassingen zijn belangrijk, vindt Vandenabeele, maar de aandacht en liefde voor het fundamentele onderzoeksproces dat geneeskundige of andere toepassingen voorafgaat, blijft volgens hem onderbelicht, vooral in de media. Wetenschappers krijgen

35 LAUREAAT VOOR DE EXCELLENTIEPRIJS JOSEPH MAISIN 2015 IN DE KLINISCHE BIOMEDISCHE WETENSCHAPPEN GREET VAN DEN BERGHE 14 FEBRUARI 1960 HUIDIGE FUNCTIE Buitengewoon hoogleraar KU Leuven EXPERTISE/INTERESSE Anesthesiologie, intensieve geneeskunde, biostatistiek, endocrinologie. 35

36 36 De intensive care van het UZ Gasthuisberg in Leuven ontvangt per jaar meer dan drieduizend patiënten, en is daarmee een van de grootste van Europa. Leven of dood is er vaak een kwestie van minuten, en daar moet je als arts of verplegend personeel mee om kunnen gaan. De frequente confrontatie met de dood is best wel belastend, zegt Greet Van den Berghe, die de intensive care unit leidt: zo n 180 verplegers en 30 artsen. Van den Berghe is tegelijk hoofd van het onderzoekslab intensieve geneeskunde, met een 30-tal vorsers. Hoe vermoeiend ook, die combi is nodig, vindt ze. De patiëntenzorg geeft de prikkel voor mijn onderzoek. Scherpe ideeën ontstaan pas door zowel praktijk als theorie in het oog te houden. Door de intensive care én het lab te leiden ontstaan scherpe ideeën voor onderzoek. De meeste patiënten op de afdeling intensieve zorgen blijven er kort. Van den Berghe spitst zich in haar onderzoek toe op de langblijvers onder de kritiek zieke patiënten, ongeveer een derde. Zij worden maar niet beter, ook al zijn factoren die de kritieke ziekte uitlokken, een trauma of een ernstige infectie, onder controle. Het lichaam van al die patiënten vertoont eenzelfde vorm van chronische stress. Als reactie op die stress verandert de stofwisseling en de hormoonhuishouding. Van den Berghe gaat na welke metabole en hormonale veranderingen die patiënten precies doormaken, en welke stressreacties nuttig dan wel schadelijk zijn. Suikerspiegel OMLAAG Daarbij werpt Van den Berghe vaak de gangbare praktijk omver. Zo doorprikte ze de lang bestaande overtuiging dat een verhoogde bloedsuikerspiegel een nuttige reactie van het lichaam is tijdens kritieke ziekte. Van den Berghe en haar team toonden met labtests en met klinische studies aan dat een hoge bloedsuikerspiegel tijdens kritieke ziekte het risico op overlijden juist vergroot. De suikerspiegel op een normaal peil houden, met insuline, vermindert orgaanfalen, verkort de duur van de ziekte en reduceert het aantal sterfgevallen. We moeten gewoonten in de zorg, die eerder gebaseerd zijn op opinies dan op resultaten van interventionele studies, in vraag durven stellen, vindt Van den Berghe. We moeten hardnekkige gewoonten in de zorg in vraag durven stellen. De studie had een enorme impact. De respons kwam zelfs te snel, blikt ze terug. Alle intensive cares ter wereld begonnen de bloedsuikerspiegel omlaag te halen. Maar het protocol toepassen dat hier in Gasthuisberg was geperfectioneerd - op de juiste momenten de juiste hoeveelheid insuline toedienen - bleek moeilijker dan gedacht. Ook een te lage bloedsuikerspiegel heeft negatieve effecten. Sommige ziekenhuizen begonnen zich daarom tegen het concept te keren. Maar herhaalonderzoek bevestigde de eerste bevindingen. Hoewel er nog steeds discussie is over welke bloedsuikerwaarde de meest optimale en haalbare is voor centra met minder ervaring, voorkomen intensive cares over de hele wereld - met aangepaste protocollen - een te hoge bloedsuiker. Om een veiligere en efficiëntere toepassing van het concept toe te laten, werkte Van den Berghe samen met de onderzoeksgroep van ingenieur Bart De Moor (KU Leuven en FWO Excellentieprijswinnaar in 2010). Samen ontwikkelden ze een systeem dat automatisch de juiste dosissen insuline berekent, volledig aangepast aan de patiënt. Zo n toestelletje klopte in de testfase alvast de verplegers en verpleegsters. Vasten De suikerspiegel is niet het enige dogma dat Van den Berghe en haar onderzoekers deden sneuvelen. Ze zagen dat bij kritieke ziekte het opruimsysteem voor celschade slecht functioneert en dat er een verband was met de hoeveelheid voeding die de patiënt kreeg. Vroeg voeden zou het herstel bevorderen, dacht men altijd. Daardoor bevalen artsen en ook de industrie sterk aan vroeg intraveneuzen voeding toe te doenen. Maar volgens Van den Berghes bevindingen bleek het omgekeerde waar. Ze toonde aan dat vasten - gedurende de eerste week van kritieke ziekte geen intraveneuze voeding toedienen en het tekort aan voeding via de normale weg aanvaarden - een mechanisme in het lichaam activeert dat de organen beschermt, infecties voorkomt en herstel bevordert. In de VS waren de afdelingen voor intensieve geneeskunde meteen mee, hier in Europa duurde het wat langer onder meer door druk van de producenten van intraveneuze voeding. Maar ook hier is het gebruik van intraveneuze voeding inmiddels flink gereduceerd.

37 Of ze gericht op zoek gaat naar spraakmakende studies? Neen, ik bots er gewoon op. Intensieve zorgen is nog een heel jonge discipline, die nog maar sinds de jaren vijftig bestaat, met de opkomst van beademingstoestellen. Er zijn nog veel lacunes in onze kennis van kritieke ziekte. Door wetenschappelijk onderzoek proberen we die lacunes stukje bij beetje in te vullen en zo het herstel van veel patiënten te verbeteren. Patiënten zijn in zekere zin complexer dan atomen of cellen: in een lichaam spelen veel meer parameters en variabelen mee. Hoe ga je om met die complexiteit? Je moet patronen in de chaos zien, de ruis wegnemen, de zaken ordenen en eenvoudiger maken. Dan wordt het beheersbaar. En nog moeilijker is het patronen te zien over een lange periode - de gevolgen van kritieke ziekte pakweg twintig jaar later. Van den Berghe zet vandaag sterk in op die langetermijnstudies. Praktisch gezien niet altijd makkelijk, zegt ze. Mijn onderzoekers moeten voormalige patiënten vaak bij hen thuis gaan opzoeken. Het duurt ook heel lang voor je je spannende resultaten hebt. Ik geef jonge onderzoekers de vrijheid om eigen ideeën na te jagen. Vrijheid GUNNEN Toen haar jongste broer als kind voor een hartafwijking werd geopereerd, besliste Van den Berghe geneeskunde te gaan studeren. Ik ben een doener en een denker dus kwam ik eerst bij de intensieve geneeskunde en daarna bij de endocrinologie terecht. Ik kreeg van mijn opleiders de vrijheid om mijn eigen hypotheses te formuleren en uit te testen, ook al waren die risicovol. Die vrijheid is mijn grote geluk geweest. Daarom wil ik mijn lab ook niet volledig dirigeren. Ik stimuleer jonge onderzoekers ook hun eigen ideeën na te jagen. Al moet je ze ook op tijd durven zeggen: dit wordt niks. En dan leid ik ze weer naar bekender terrein. Meer ONAFHANKELIJK 37 De meeste klinische studies, en zeker langetermijnstudies, zijn erg duur en de middelen schaars. Veel onderzoekers kiezen daarom voor financiële steun van de (farma)industrie. Samenwerken met de industrie is goed, zegt Van den Berghe, Ook sommige van mijn studies werden voor een klein deel meebetaald door de industrie, maar een contract bepaalt altijd dat de sponsors geen inspraak hebben in de opzet van de studie, de analyse en de publicatie van de resultaten. Toch betreurt Van den Berghe dat weinig onderzoek onafhankelijk gebeurt. Ze ging het zelf na voor het toptijdschrift New England Journal of Medecine: minder dan 10 procent van de papers. Dat is te weinig. Van den Berghe vindt ook herhaalonderzoek belangrijk, zeker voor klinische studies. Vooraleer artsen nieuwe bevindingen uitrollen in hun praktijk - die studie over voeding bijvoorbeeld - moet de proof of concept bewezen en herhaald zijn. Andere labs proberen vaak enthousiast onze bevindingen onderuit te halen. En dat is goed. In de klinische wereld zie ik geen zogenoemde replicatiecrisis.