Brabantse familienamen. Lezing door Frans Roelvink

Transcriptie

1 Brabantse familienamen Lezing door Frans Roelvink

2 Inleiding Deze lezing gaat over de vraag: Hoe Brabants was de Brabantse bevolking tot 1945 Achtergrondinformatie over familienamen Het typische van Brabantse familienamen

3 Familienamen Wat zegt een naam? Dat wat wij een roos noemen zou met elke andere naam even heerlijk ruiken William Shakespeare, in: Romeo en Julia Hij heeft overigens geen gelijk!

4 Van bijnaam tot familienaam Middeleeuwen: Onderscheiding van de ene Jan van de andere Jan. Twee-namigheid (13 e 16 e eeuw): Jan van Piet wordt Jan Peters Jan van de bakker wordt Jan de Bakker Jan uit Gilze wordt Jan van Gils Vanaf (vanuit het zuiden): Vaste familienamen (tot 1700 overheersen patroniemen) 1811: Franse wetgeving, 1825: Nederlandse wetgeving: Iedereen vaste familienaam

5 Familienamen in Nederland Afstammingsnamen: Jansen, Hendriks Herkomstnamen: De Vries, Hollander, Van Rooij Adresnamen (Toponiemen): V.d Broek, V.d. Berg, Van Dijk Beroepsnamen: Smits, De Bakker Eigenschapsnamen: De Wit, De Zwart, De Groot, De Jong Overige familienamen Latijnse achternamen: Paludanus (vd Broek), Faber (Smid) Dubbele achternamen: Jansen de Vries Buitenlandse achternamen: Du Moulin Vondelingen, Bijzondere namen uit voormalig Ned. Indië Veel namen zijn moeilijk te verklaren of te plaatsen

6 Afstammingsnamen

7 Afstammingsnamen Kenmerk: Vadersnamen: Moedersnamen: Genealogische achtergrond Jansen, Hendriks, Aarts Leijten, Luijten, Dirven, Baijens, Clarijs Uitgangstypen: -s (tweede naamval): Peters, Hendriks, Huibrechts -en (verbuigingsvorm): Bastiaansen -ga, -stra en ma: Jansma -ing, -ink: Roelvink Afleidingen: Maas (Thomas), Damen (Adam), Schellekens (Godschalk), Serraris ( s Heer Arendszoon)

8 Herkomstnamen

9 Herkomstnamen Kenmerk: Geografische herkomst Herkenbare plaatsnaam. Typering: Van + plaatsnaam: Uitgang is ing: Uitgang is man: Uitgang is er of -s: De + plaatsnaam: V. Gils, V. Loon, V. Dongen de Vlaming Rooijmans, Breugelmans de Braber, Brabers De Vries Herkomstnaam is soms ook adresnaam

10 Toponiemen (Adresnamen)

11 Adresnamen Kenmerk: Woonplek, elementen uit de natuur Belangrijke vorm van familienamen in N. Brabant Types : Van + lidwoord/toponiem: V.d. Beek, V.d. Ven Van Dijk Het manstype: Beekman, Broekman Huizen, boerderijen, herbergen: De Koning, De Leeuw Soms is adresnaam ook herkomstnaam: Van Beek: Prinsenbeek smal stromend water Van de Berg: Geertruidenberg hoogte in landschap Van den Bosch: s Hertogenbosch veel bomen bij elkaar

12 Beroepsnamen 'De Smit. '13esteed uw v!yt, 'Jér rechter tydt. Het Er.rer 8arts door9/oád met vuur, :J! ntr bewcrckjclclm va.n. Natuur; 'Dan is het tyd van Fatsoen n.eere : ó.m.ens, bewerckt soo uw Gemoed, Jcr 9oecl.cr tyd van J Leeven.r 9loed, 'Dat ll aeen naa be-rouw turbee.c.

13 Beroepsnamen Kenmerk: Naam verwijst naar een beroep Types: Rechtstreeks: De + beroep: Van + lidwoord: Uitgang -man, s: Afleidingen: Smit, Visser, Bakker, Kuiper De Bakker, De Ruiter, De Boer Van der Ploeg, van der Leest Vissers, Timmermans, Dekkers Hamers, Pennings, Vogels Geen traditionele beroepen: machinist, programmeur Uitgestorven beroepen: Bongenaar, Wammes, de Laat, Wagemakers

14 Eigenschapsnamen

15 Eigenschapsnamen Kenmerk: Bepaalde eigenschappen zijn herkenbaar Types: Fysiek: Leeftijd: Karakter: Gedrag: Gezin/familie: Geloof: Bezit: Stand: De Blinde, Zwart, Wit, Groot, de Kort De Jong, Verouden De Woeste, De Hoon, Flink, Vos Sukkel, De Held, de Kruif, Plaisier Oomen, Nefkens, Broeders, de Neve De Joode, De Geus, Vermaning De Knijf, Krediet, Rijkaard Jonkers, Gouverneur, Bruidegoms

16 Overige familienamen

17 Overige familienamen 1 Oorspronkelijk uit het buitenland Hugenoten, Joden, Gelukzoekers (Gouden Eeuw) Vertalingen van buitenlandse familienamen Vrijdag (Freitag) Linnewiel (Lunéville), Valentijn (Valenciennes) Vondelingen Van der Stoep (gevonden op de stoep van het weeshuis) Voormalig Nederlands Indië Bastaards van blanke kolonialen: Rhemrev (Vermehr) Hinderlijke of bespottelijke namen Vooral ontstaan rond 1811: Naaktgeboren, Zondervan, Pik

18 Overige familienamen 2 In het Latijn of het Grieks vertaalde familienamen Van de Broek is zo gewoon, Paludanus klinkt interessanter Vooral een gewoonte uit de 17 e en 18 e eeuw (Humanisme) Dubbele familienamen Niet altijd van adel, zoals in De Vos van Steenwijk Familie van de moeder van de moeder is uitgestorven Toevoeging van 2 e voornaam of bijnaam Veel familienamen zijn onverklaarbaar of kunnen op verschillende manieren verklaard worden.

19 Geografie der familienamen 0 0,00-0,99 ~ 1,00-2,49 êj 2,50-9,99 Il 10,00-19,99 20,00-30,00

20 Namenlandschappen Het typische van familienamen in Nederlandse provincies (Familienamen zijn vaak streekgebonden) Friesland: uitgang van familienamen op -stra, -ma Drenthe: uitgang van familienamen op -ing Twente: boerderijnamen, uitgang -ink N. Holland: in het noorden veel Friese namen Zeeland: Vlaamse import en uitgang op -se N. Brabant: Vlaamse invloed, herkomst- en adresnamen Meer over familienamen: Nederlandse Familienamenbank

21 Brabantse familienamen

22 Onderzoeksvragen bij Brabantse familienamen Thema: Demografie en Brabantse familienamen Hoe Brabants was de Brabantse bevolking voor 1945? Is er sprake van een migratie van oost naar west? Zijn familienamen plaatselijk of regionaal gebonden? Genealogie en heemkunde zijn belangrijk voor demografisch en naamkundig onderzoek

23 Uitgangspunt van het onderzoek Stelling: Veel (46%) Brabantse familienamen zijn afgeleid van aardrijkskundige aanduidingen (toponiemen of adresnamen) en in het bijzonder van herkomstnamen (lokaliseerbare plaatsnamen) De cijfers in het volgende gedeelte van deze presentatie mag u vergeten, het gaat om het beeld, de weergave van het typische van veel Brabantse familienamen

24 Belangrijke bron: het NRF NEDERLANDS REPERTORIUM -,, VAN FAMILIENAMEN 1 NOORDBRABANT VAN C.ORCUM. ~ /111.'. 1 '

25 De volkstelling van 1947 Waarom? Beleid voor wederopbouw. Bijproduct Nederlands Repertorium Familienamen. Inwoners: Nederland Noord-Brabant 9,5 miljoen 1,2 miljoen Bijna 33% van de Brabantse bevolking woont in de vier grootste steden. Ruim 58% van de Brabantse bevolking woont in de 22 gemeentes met meer dan inwoners.

26 Kerncijfers Brabantse familienamen Totaal aantal familienamen: Bevolking in NB in 1947: Gemiddeld aantal naamdragers: 30,73 Ruim familienamen komt slechts één of twee keer voor. Dat is bijna 47% van alle familienamen in Noord Brabant. Er zijn 2173 familienamen met meer dan 100 naamdragers. Die familienamen worden door inwoners gedragen. Dat is bijna 70% van de totale bevolking.

27 Meest voorkomende namen Nederland Noord Brabant De Jong, Jansen, 7494 De Vries, V.d. Ven, 6311 Jansen, V.d. Heijden, 5864 V.d. Berg, V.d. Broek, 5610 Bakker, Verhoeven, 5574 Van Dijk, Smits, 5477 Visser, Janssen, 5323 Janssen, Maas, 5031 Smit, V.d. Heuvel, 4962 Meijer, De Jong, 4550

28 Top 10 nader bekeken Ten opzichte van landelijke top tien: Veel nieuwe namen. Ook veel meer toponiemen Dit is een aanwijzing voor een autochtone bevolking Regionale verspreiding: V.d. Ven: V.d. Heijden: Verhoeven: Maas: V.d. Broek: 67% woont in Noord Brabant 57% woont in Noord Brabant 57% woont in Noord Brabant 49% woont in Noord Brabant 49% woont in Noord Brabant

29 V.d. Ven in 1987 Nederland: naamdragers Eindhoven: 894 naamdragers Tilburg: 766 naamdragers Den Bosch: 540 naamdragers

30 Verhoeven in 2007 Nederland: naamdragers Tilburg: 957 naamdragers Eindhoven: 492 naamdragers Den Bosch: 334 naamdragers

31 Verhoeven in België (2008)

32 Verspreiding Top 10 Jansen komt het in 1947 het vaakst voor in: Tilburg, Eindhoven, Breda, Den Bosch, Oosterhout V.d. Ven komt in 1947 het vaakst voor in: Eindhoven, Tilburg, Den Bosch, Veghel, Breda V.d. Heijden komt in 1947 het vaakst voor in: Eindhoven, Den Bosch, Schijndel, Helmond, Nistelrode V.d. Broek komt in 1947 het vaakst voor in: Eindhoven, Tilburg, Breda, Rucphen, Den Bosch Verhoeven komt in 1947 het vaakst voor in: Tilburg, Eindhoven, Oisterwijk, Den Bosch, Breda

33 De top 10 lokaal Elke gemeente heeft zijn eigen top 10 Nw Ginneken (5979 inwoners) Oirschot (6419 inwoners) Martens, 126 Smetsers, 204 Jansen, 122 V.d. Schoot, 140 Bastiaansen, 106 V.d. Wal, 95 V.d. Broek, 105 V.d. Ven, 87 V.d. Velden, 100 Van Nunen, 81 Van Gils, 89 Van Beers, 76 Oomen, 89 Roefs, 73 Marijnissen, 82 Van Loon, 67 Van Riel, 67 Van Kollenburg, 64 Diepstraten, 60 Van Straten, 61

34 Diepstraten in 2007 Nederland 964 Breda 142 Drimmelen 101 Gilze R. 74

35 Smetsers in 1987 Oirschot: 293 Tilburg: 143

36 Regionale gebondenheid Spreidingskaarten Spreidingskaarten van de Nederlandse familienamenbank maken duidelijk zichtbaar dat: Veel familienamen met meer dan 100 maar minder dan 500 naamdragers een regionale gebondenheid kennen.

37 Familienamen in de grote steden Meest voorkomende familienamen in: Eindhoven: V.d. Ven, Jansen, Janssen, V.d. Heuvel, V.d. Heijden, V.d. Broek, V. Rooij, Smulders, Smits, V.d. Linden Tilburg: Jansen, Smulders, V. Berkel, Verhoeven, V. Loon, Mutsaers, De Beer, V. Iersel, De Jong, V. Gorp Breda: Jansen, V. Dongen, V. Gils, Janssen, Maas, V.d. Broek, Vermeulen, Mol, De Jong, V.d. Linden Den Bosch: V.d. Heuvel, V.d. Heijden, Damen, Janssen, V.d. Ven, Jansen, Hendriks, Smits, V.d. Broek, V. Dijk

38 Waor kumde gij vandaon? Volgende hoofdstuk: toponiemen en herkomstnamen

39 Toponiemen I / I Meest voorkomende familienamen, afgeleid van toponiemen Familienaam NL NB NB in % van NL V.d. Ven ,92 V.d. Heijden ,73 V.d. Broek ,34 Verhoeven ,27 V.d. Heuvel ,89 Van Dijk ,40 V.d. Linden ,71

40 Brabantse toponiemen I / I De meest Brabantse familienamen met dit kernmerk zijn: Familienaam NL NB NB in % van NL Van Gorp ,44 Van Laarhoven ,12 Van Grinsven ,01 Van Hoof ,92 V.d. Sanden ,62 Pijnenburg ,55 Er is alleen gekeken naar familienamen met meer dan 1000 naamdragers.

41 Herkomstnamen Familienamen, afgeleid van lokaliseerbare plaatsnamen Van Gool is afgeleid van Van Hezik is afgeleid van Van Balkom is afgeleid van Van Eijl komt van Van Aperen komt van Valentijn komt van Kimenai komt van Goirle Heeswijk Berlicum Hedel Hapert Valenciennes Kemenade (Kempen)

42 Familienaam = plaatsnaam I / I Meest voorkomende familienamen, afgeleid van plaatsen Familienaam NL NB NB in % van NL V. Dongen ,79 V. Loon ,88 V. Rooij ,83 V. Lieshout ,24 V. Gils ,10 V. Boxtel ,70 V. Gestel ,34 V. Erp ,59

43 Opvallend Veel plaatsnamen uit midden Brabant en oost Brabant Nauwelijks plaatsnamen uit West Brabant Sterk verbonden aan / met Brabant Opmerking: Er zijn familienamen die afgeleid kunnen zijn van zowel een plaatsnaam als een toponiem, zoals: V.d. Berg, 3181 naamdragers, Van Beek, 2181 naamdragers V.d. Bosch, 1284 naamdragers, V.d. Hout, 1047 naamdragers

44 Van Dongen in 1987 Nederland: Breda: 629 Tilburg: 557

45 Van Loon in 1987 Nederland: Tilburg: 750 B op Zoom: 474 Breda 341

46 Van Rooij in 1987 Nederland: 7640 Eindhoven: 614 Tilburg: 424 Den Bosch: 357

47 West-Brabantse plaatsnamen I / I Ten westen van de lijn Waspik Baarle Familienaam NL NB NB in % van NL V. Dongen ,79 V. Gils ,10 V. Oosterhout ,44 V. Riel ,80 V. Dorst ,95 V. Alphen ,20* V.d. Wouw ,77 V. Zundert ,46 * Er zijn meer plaatsen die Alphen heten: Alphen aan de Rijn, Alphen aan de Maas

48 Kernnamen l':llovi.nct.e N OOJlDBilAUAN'l'. G.l!:MEEN'l'.1'~ 1'ILBURG. -- c.--,, JPJ00nn,l,..r3. M'IJf)OJ,,_,,,,. Uttjtn nn Haft Sunnfu lt Lminrdm Volgende hoofdstuk: kernnamen

49 Wat zijn kernnamen? Familienamen met meer dan 100 naamdragers in Noord Brabant, waarvan meer dan de helft in één gemeente woont. s-hertogenbosch Breda Eindhoven Tilburg 11 kernnamen 16 kernnamen 30 kernnamen 68 kernnamen Niet alle kernnamen zijn vanouds inheems, veel import!

50 Tilburgse kernnamen Opvallend: Maar liefst 68 kernnamen, waaronder veel namen, die vanouds inheems zijn, zoals: De Beer, Bertens, Donders, Haans, Van Hest, Mutsaers, Spijkers, Van Huijgevoort, Mommers. Van Spaendonk Veel Tilburgers hebben één of meer van deze familienamen in hun kwartierstaat. Dit duidt op weinig familienamen die afkomstig zijn uit een verre omgeving of van buiten Brabant

51 Tot slot Bedankt voor uw aandacht Frans Roelvink