Gymnasium Sorghvliet. Bijbelrooster Periode 1. Gebrandschilderd raam - Taizé. Genesis en Exodus

Transcriptie

1 Gymnasium Sorghvliet Bijbelrooster Periode 1 Gebrandschilderd raam - Taizé Genesis en Exodus

2 De birkat kohanim - de priesterzegen Gelukkig is iedereen er weer na de vakantie! We lezen in deze periode uit het eerste boek van de Bijbel (het boek Genesis ). Wat we gaan doen is denken over het begin (in den beginne was.) en over weggaan en terugkomen. Dat is waarschijnlijk wat je deze zomer hebt gedaan. Gereisd, je bent waarschijnlijk weggeweest en nu ben je weer teruggekomen. Het verhaal Genesis vertelt over het begin van het volk Israël. Iets beginnen is spannend. En opnieuw beginnen is ook spannend. Denken over iets wat gemaakt wordt, door je zelf of door een ander, of samen. Iedereen vindt het geweldig om iets te maken. Zeker als het lukt. Zoiets vormt een bron van grote vreugde. Een tekening, een foto, een brief, een cake, een huis, een toets, een schilderij, een boek, een toneelstuk, een theorie, een selfie, een idee, een plan, een mens... Maar

3 soms heb je helemaal geen zin om te beginnen. Als het gevoel dat het kan mislukken je scheppingsdrang overheerst begin je er liever niet aan. De stap van iets bedenken naar iets daadwerkelijk uitvoeren is spannend en het vergt moed om iets te starten en op te zetten. Iedereen heeft wel eens iets gemaakt wat mislukt. Maar iedereen heeft ook van alles gedaan wat goed gelukt is, anders zat je niet op de middelbare school! Je hebt waarschijnlijk van alles gezien en beleefd in de vakantie wat je meeneemt in dit schooljaar. Ook al zie je dat niet aan de buitenkant. Je hebt van alles ervaren. Dit jaar ga je waarschijnlijk allerlei dingen doen waarvan je het resultaat direct kunt zien. Je kunt ook onzichtbare dingen scheppen, dingen met een eigen charme die niet door iedereen opgemerkt worden. Vaak onzichtbaar aan de buitenkant. Een nieuw schooljaar met allemaal mogelijkheden om iets te maken, iets te scheppen, iets te laten lukken en iets te laten mislukken. Om ergens van te vertrekken, een uitgangspunt hebben en dan weer terugkomen en kijken wat er gebeurd is, wat er veranderd is, wat er verbeterd is, wat er mislukt is, wat er gelukt is. Welnu, gewoon beginnen, en of het goed is, of gelukt is? Gewoon beginnen! Een heel goed schooljaar gewenst! Dinsdag 28 augustus Voordat we beginnen met het lezen van het boek Genesis beginnen we het schooljaar met psalm 8. Gezongen op een melodie die wij niet kennen. De psalm beschrijft de schijnbare tegenstelling van een God die heel hoog verheven is en toch met de stemmen van baby s begaan is. Daar tegenover stelt David de mens die naar de hemelen op kijkt en ziet dat God ver weg lijkt maar volgens David kan die God ook dichtbij zijn, hij verbaast zich erover. Een beetje als Immanuël Kant die zich verbaasde over twee dingen: de sterren aan de hemel en de morele wet in de mens. Leonardo da Vinci tekende de man van Vitruvius en verwonderde zich over de volmaakte verhoudingen van een mens. Hij legde uit dat het lichaam precies in een omgeschreven cirkel of vierkant met de navel als middelpunt past, respectievelijk Homo ad circulum (mens in cirkel) en Homo ad quadratum (mens in vierkant). Vitruvius ging niet in op verschillen tussen man en vrouw, maar beschreef een algemeen menselijk lichaam. Een volmaakte harmonie. Oh ja, David verwonderde zich over het belang dat een mens voor God heeft ook over de planten en dieren. Hoe zie jij dat? Vind jij de wereld perfect, harmonieus, mooi? Of zie jij juist de minder geslaagde kanten, de tekorten, de schaduwzijde van alles? Wat vind jij geslaagd en wat vind jij niet geslaagd?

4 Vitruviusmens Leonardo da Vinci De Psalm Voor de koorleider. Op de wijs van De Gatitische. Een psalm van David. 2 H E E R, onze Heer, hoe machtig is uw naam op heel de aarde. U die aan de hemel uw luister toont 3 met de stemmen van kinderen en zuigelingen bouwt u een macht op tegen uw vijanden om hun wraak en verzet te breken. 4 Zie ik de hemel, het werk van uw vingers, de maan en de sterren door u daar bevestigd, 5 wat is dan de sterveling dat u aan hem denkt, het mensenkind dat u naar hem omziet? 6 U hebt hem bijna een god gemaakt, hem gekroond met glans en glorie,

5 7 hem toevertrouwd het werk van uw handen en alles aan zijn voeten gelegd: 8 schapen, geiten, al het vee, en ook de dieren van het veld, 9 de vogels aan de hemel, de vissen in de zee en alles wat trekt over de wegen der zeeën. 10 H E E R, onze Heer, hoe machtig is uw naam op heel de aarde. Woensdag 29 augustus De Speedwell (de boot waarmee de eerste pelgrimvaders vanuit Rotterdam naar Amerika gevaren zijn). Onderweg stapten de passagiers over op de Mayflower. (Pelgrimvaderskerk -Delfhaven). Als je iets tegenkomt wat je boeiend vindt dan ga je het onderzoeken. Wie van de wereld houdt onderzoekt de wereld. Aan het eind van de Middeleeuwen ontstond er een grote behoefte om vanuit Europa de wereld te verkennen. Een groep pelgrims vertrok aan het begin van de 17 e eeuw vanuit Delfshaven naar Amerika. De pelgrims hadden een verlangen om helemaal opnieuw te beginnen. Hun ideaal was om een nieuw leven op te bouwen in Amerika (Virginia). De pelgrims hadden een diep geloof en zij hoopten dat hun leven in Amerika beter zou worden dan het leven dat zij in Nederland hadden. Zij wilden vooral een leven gebaseerd op het christelijk geloof leiden. Het begin van ware wijsheid is het ontzag voor de Heer. TIMOR DEI INITIUM SAPIENTIAE. De psalm van David verwoordt dat vertrouwen dat de pelgrims op de Speedwell hadden. Deze pelgrims hadden zich geen enkele voorstelling kunnen maken van Amerika, hoe het land eruit zag, welke mensen er woonden, of zij er een bestaan konden opbouwen. Zij gingen gewoon en vertrouwen erop dat het wel goed zou komen. Het idee dat je helemaal opnieuw kunt beginnen. Dat je alles vanaf het allereerste begin kunt opbouwen. Heb jij dat wel eens gehad, dat je helemaal opnieuw ging beginnen en dat je alles voor het eerst helemaal goed gaat doen? Het verschil van de idealen van deze pelgrims die naar Amerika reisden en de vakantiereizen is natuurlijk dat deze pelgrims op reis gingen om te blijven in het land waar zij aan wal gingen. Als wij op vakantie gaan is dat tijdelijk, we komen weer terug. Heb jij idealen als

6 je reist? Als je aan land gaat in een land waar je nog niet eerder bent geweest? Ben je nieuwsgierig? Wat heb jij op jouw vakantie geleerd? Heb jij iets gezien wat je meeneemt, wat indruk op je gemaakt heeft? Heb je wijsheid gezien op jouw vakantie? Psalm Halleluja! Ik wil de H E E R loven met heel mijn hart in de grote kring van oprechten. 2 Machtig zijn de werken van de H E E R, wie ze liefheeft, onderzoekt ze. 3 Zijn daden hebben glans en glorie, zijn rechtvaardigheid houdt stand, voor altijd. 4 Hij stelde een gedenkdag in voor zijn wonderen, genadig en liefdevol is de H E E R. 5 Hij gaf voedsel aan wie hem vrezen, eeuwig gedenkt hij zijn verbond. 6 Hij toonde zijn volk de kracht van zijn daden en gaf hun het land van andere volken. 7 Waarheid en recht zijn het werk van zijn handen, uit al zijn regels blijkt zijn trouw, 8 ze zijn onwrikbaar, voor altijd en eeuwig, gemaakt volgens waarheid en recht. 9 Hij heeft zijn volk verlossing gebracht, voor eeuwig zijn verbond ingesteld. Heilig en ontzagwekkend is zijn naam. 10 Het begin van wijsheid is ontzag voor de H E E R, (TIMOR DEI INITIUM SAPIENTIAE) wie leeft naar zijn wet, getuigt van goed inzicht. Zijn roem houdt stand, voor altijd. Donderdag 30 augustus De cabaretier Paul van Vliet (oud-leerlingen van Sorghvliet) zong het lied Ik ben zo vaak opnieuw begonnen. Het lied drukt uit hoe hij met een schone lei zou willen beginnen, een blanco begin. Helemaal zonder voorgeschiedenis. Een nieuwe wereld, een soort paradijs, een waarin geen ellende bestaat, waarin de dingen die je gaat doen allemaal slagen. Het lied is prachtig. Het klinkt hoopvol (en ook een beetje naïef). Je hebt het voorgevoel dat Paul van Vliet al aanvoelt dat zijn nieuwe plannen in werkelijkheid niet haalbaar zijn, maar hij gaat wel een nieuw begin maken. Een opvallende zin is gewijd aan het reizen. Westerlingen gaan makkelijk weg uit de wereld waarin zij leven. Er even tussenuit. Op vakantie. Naar andere landen, alles nieuw, alles ongewoon. Maar daarna kom je weer terug in Nederland. En dan begin je gewoon weer opnieuw. Veel pessimistischer (of realistischer) is

7 Prediker. Die heeft het allemaal al wel eens gezien. Het maakt de prediker, zo lijkt het, weinig uit of je iets over de wereld weet en wat je over God denkt. Maar wat er wel toe doet is hoe je omgaat met de wereld en of je omziet naar mensen (of dieren) in verdrukking. De prediker beschouwt het als een voorrecht voor de mens dat hij zich bewust is van het feit dat hij als een dier is. Je kunt kiezen het lied van Paul van Vliet of Prediker 3 (je mag ze ook allebei doen). Ik ben zo vaak opnieuw begonnen Paul van Vliet 4 minuut 57 seconden Ik ben zo vaak opnieuw begonnen En niet zo'n beetje nieuw, maar radicaal Ik heb zo vaak iets nieuws verzonnen Waarvan ik dacht: dit is het helemaal Zoals die keer dat ik ons rozenperk heb wegespit En heb vervangen door een prachtig groen gazon Maar toen het gras bij onze buren altijd groener was Op diezelfde plek een groentetuin begon Ik heb geloofd in eigen sla en bonenstaken Ik heb genoten van het onbespoten werk Maar ineens wist ik wat ik daar moest gaan maken Een schitterend nieuw idee: een rozenperk Ik heb zo vaak de wereld rondgezworven Als ik hier niet verder kwam of verder kon Als Holland mijn humeur weer 's had bedorven Dan zocht ik naar een nieuwe horizon In andere steden, andere mensen, andere landen Je weet wel: nieuwe bezems vegen schoon Met de ongekende luxe in mijn handen Van: Alles anders, alles nieuw en ongewoon En als ik dan weer terug was van mijn reizen Mijn eigen stad, mijn eigen bed, mijn eigen huis Dan kreeg je weer het nieuwste Dan kon ik zeggen: Jongens, ik ben weer thuis Er loopt een optocht door de tijd: Van de schepping tot de eeuwigheid En die optocht komt En dat is gek Steeds weer langs dezelfde plek En wij lopen mee met het misverstand

8 Alleen en soms in groepsverband Op zoek naar het beloofde land In de optocht door de tijd Ik ben zo vaak opnieuw begonnen Dan dacht ik: Nu ben ik los van toen Nu heb ik het verleden overwonnen Van vandaag af ga ik alles anders doen Maar in vandaag ligt een deel van het verleden En dat samen neem je weer naar morgen mee En uit de dingen dij wij gisteren deden Ontstaat uiteindelijk ieder nieuw idee Het is niet nieuw, het is niet 'anders' of bijzonder En het is in het verleden meer gedaan Maar voor een kind is het het grootste wereldwonder Als het zit en voor de eerste keer gaat staan Er loopt een optocht door de tijd: Van de schepping tot de eeuwigheid En die optocht komt En dat is gek Steeds weer langs dezelfde plek En op het domme tikken van de klok Gaat de optocht door van sjokke sjok Eerst achter, dan voor moeders rok In de optocht door de tijd En op minder dan een sukkeldraf Van heuvel op en heuvel af Van de wieg tot aan het graf In de optocht door de tijd

9 Prediker 3,16-4,6 Onrecht en onderdrukking 16 Ik heb nog iets onder de zon gezien: op de plaats waar recht gesproken wordt, heerst onrecht. Ik zag de plaats waar gerechtigheid zou moeten zijn, en er heerst onrecht. 17 Ik zei tegen mezelf: God zal zowel de rechtvaardigen als de goddelozen aan zijn oordeel onderwerpen, want er is bij hem voor alles wat gebeurt en voor elke daad een tijd en een plaats. 18 Ik zei tegen mezelf dat God de mensen heeft bevoorrecht: ze beseffen dat ze als de dieren zijn. Niet meer dan de dieren zijn ze, 19 want de mensen en de dieren treft hetzelfde lot. Zoals een dier sterft, zo sterft ook een mens; ze delen in dezelfde adem. Dat is hun beider lot. Een mens is niet beter af dan een dier, want alles is leegte. 20 Alles gaat naar dezelfde plaats, alles is uit stof ontstaan en alles keert terug tot stof. 21 Wie zal ooit weten of de adem van een mens naar boven opstijgt en die van een dier afdaalt naar de aarde? 22 Daarom, zo heb ik vastgesteld, is het maar het beste voor een mens dat hij vreugde put uit alles wat hij onderneemt. Dat is wat hem is toebedeeld, want wie zal hem van iets laten genieten na zijn dood? Vrijdag 31 augustus De prediker benadrukt de donkere kant van het leven. Als je een gelukkig leven hebt en je woont in een land waar vrede heerst en alles rechtvaardig lijkt te zijn ingericht dan kun je je weinig voorstellen bij de aandacht voor onderdrukten en onderdrukkers. Maar kijk eens goed, dan valt je op dat er veel onrecht is. Not to be born is the best for man. Wat is dat voor tekst? Wil de prediker dat mensen het bijltje er maar bij neer gooien? 4 1 Ik vestigde mijn aandacht op alle onderdrukking die er is onder de zon en zag de tranen van de onderdrukten. Er is niemand die hen bijstaat. De onderdrukkers onderdrukken hen met harde hand, en er is niemand die hen bijstaat. 2 De doden, meende ik, zijn gelukkiger te prijzen dan de levenden. Zij die al gestorven zijn, zijn beter af dan zij die nog in leven zijn. 3 Maar beter af dan

10 beiden is degene die nog niet geboren is en nog geen weet heeft van het onrecht dat er wordt begaan onder de zon. 4 Ik heb al het gezwoeg gezien, en vastgesteld dat alles wat een mens bereikt het resultaat is van zijn afgunst op een ander. Ook dat is enkel lucht en najagen van wind. 5 Het is waar, een dwaas zit met zijn handen in zijn schoot en kwijnt zo langzaam weg. 6 Maar beter is één hand gevuld met rust dan beide vuisten vol gezwoeg en najagen van wind. Maandag 3 september In het gedicht to make a prairie schrijft Emily Dickinson dat er maar drie dingen nodig zijn om een prairie te maken. Twee hele tastbare dingen, een klavertje (vier!) en een bij. Maar de derde is de echte kans om een prairie te maken. Revery soms vertaald met verbeelding, soms met fantasie. Soms met dromen. Het woord revery heeft ook iets te maken met ontzag, to revere te maken. En dan die prairie. Je hoeft het woord prairie maar een beetje krom uit te spreken je hebt het woord prayer gebed. Claude Debussy Rêverie 4 minuten 21 seconden To make a prairie it takes a clover and one bee, One clover, and a bee, And revery. The revery alone will do If bees are few. Emily Dickinson ( ). Complete Poems

11 Part Two: Nature - XCVII Dinsdag 4 september Thomas Twaites In 2009 begon de ontwerper Thomas Thwaites aan een project om een broodrooster te maken. Niet een gewoon broodrooster. Thwaites wist best dat je voor ± 10 euro een broodrooster kunt kopen maar hij wilde alle onderdelen voor het broodrooster helemaal van het begin zelf maken. Dat betekende dat hij alle materialen (olie, koper, ijzer, nikkel, mica, plastic, etc) die nodig waren zelf moest ontwikkelen. Thwaites smokkelde een beetje want hij maakte bij het zoeken naar de materialen gebruiken van de trein (die was er al) en hij liep op schoenen (die al waren gemaakt) en de mijnen waar hij de stoffen uit dolf waren er al. Maar voor het ontwikkelen van het apparaat gebruikte hij alleen ruw materiaal. Het duurde ruim twee jaar voordat het apparaat af was. Helaas, bij het

12 eerste geroosterde boterhammetje smolt helaas het element. Thwaites kwam tot de conclusie dat je een hele beschaving nodig hebt om een eenvoudig apparaat als een broodrooster te maken! Broodrooster gemaakt door Thomas Thwaites 2011 Voor de liefhebber. Er is veel meer over het project te vinden op : In het begin schiep God hemel en aarde. We lezen Genesis. What a wonderful world - Louis Armstrong 2 min 19 sec De schepping van hemel en aarde Genesis 1 1 In het begin schiep God de hemel en de aarde. 2 De aarde was nog woest en doods, en duisternis lag over de oervloed, maar Gods geest zweefde over het water. 3 God zei: Er moet licht komen, en er was licht. 4 God zag dat het licht goed was, en hij scheidde het licht van de duisternis; 5 het licht noemde hij dag, de duisternis noemde hij nacht. Het werd avond en het werd morgen. De eerste dag. 6 God zei: Er moet midden in het water een gewelf komen dat de watermassa s van elkaar scheidt. 7 En zo gebeurde het. God maakte het gewelf en scheidde het water onder het gewelf van het water erboven. 8 Hij noemde het gewelf hemel. Het werd avond en het werd morgen. De tweede dag.

13 9 God zei: Het water onder de hemel moet naar één plaats stromen, zodat er droog land verschijnt. En zo gebeurde het. 10 Het droge noemde hij aarde, het samengestroomde water noemde hij zee. En God zag dat het goed was. 11 God zei: Overal op aarde moet jong groen ontkiemen: zaadvormende planten en allerlei bomen die vruchten dragen met zaad erin. En zo gebeurde het. 12 De aarde bracht jong groen voort: allerlei zaadvormende planten en allerlei bomen die vruchten droegen met zaad erin. En God zag dat het goed was. 13 Het werd avond en het werd morgen. De derde dag. 14 God zei: Er moeten lichten aan het hemelgewelf komen om de dag te scheiden van de nacht. Ze moeten de seizoenen aangeven en de dagen en de jaren, 15 en ze moeten dienen als lampen aan het hemelgewelf, om licht te geven op de aarde. En zo gebeurde het. 16 God maakte de twee grote lichten, het grootste om over de dag te heersen, het kleinere om over de nacht te heersen, en ook de sterren. 17 Hij plaatste ze aan het hemelgewelf om licht te geven op de aarde, 18 om te heersen over de dag en de nacht en om het licht te scheiden van de duisternis. En God zag dat het goed was. 19 Het werd avond en het werd morgen. De vierde dag. 20 God zei: Het water moet wemelen van levende wezens, en boven de aarde, langs het hemelgewelf, moeten vogels vliegen. 21 En hij schiep de grote zeemonsters en alle soorten levende wezens waarvan het water wemelt en krioelt, en ook alles wat vleugels heeft. En God zag dat het goed was. 22 God zegende ze met de woorden: Wees vruchtbaar en word talrijk en vul het water van de zee. En ook de vogels moeten talrijk worden, overal op aarde. 23 Het werd avond en het werd morgen. De vijfde dag. 24 God zei: De aarde moet allerlei levende wezens voortbrengen: vee, kruipende dieren en wilde dieren. En zo gebeurde het. 25 God maakte alle soorten in het wild levende dieren, al het vee en alles wat op de aardbodem rondkruipt. En God zag dat het goed was. Woensdag 5 september in de Sixtijnse kapel Rome Michelangelo De schepping van de mens Op de zesde dag zegt God: Laten wij mensen maken naar ons beeld. Het is interessant dat God wij zegt en dat de mens geschapen wordt naar ons (Gods) beeld. De mens wordt geschapen naar het beeld van God. Erich Fromm schrijft over een chassidische leraar in een boek dat het opvalt dat in het

14 verhaal van Genesis 1 bij iedere dag een afsluiting is dat God zag dat het goed was. Dag één, licht en duisternis. En God zag dat het goed was. Dag twee, water wordt gescheiden van land. En God zag dat het goed was. Zo gaat het tot de zesde dag. Als de mens gemaakt wordt volgt er niet direct dat God zegt dat het goed was. De chassidische leraar wil er op wijzen dat de schepping bij alle dagen voltooid was maar dat de mens niet voltooid was. Het is aan de mens zelf om zichzelf in de natuur tot ontwikkeling te brengen. En op de zevende dag was het sabbath (een rustdag). Genesis 1: God zei: Laten wij mensen maken die ons evenbeeld zijn, die op ons lijken; zij moeten heerschappij voeren over de vissen van de zee en de vogels van de hemel, over het vee, over de hele aarde en over alles wat daarop rondkruipt. 27 God schiep de mens als zijn evenbeeld, als evenbeeld van God schiep hij hem, mannelijk en vrouwelijk schiep hij de mensen. 28 Hij zegende hen en zei tegen hen: Wees vruchtbaar en word talrijk, bevolk de aarde en breng haar onder je gezag: heers over de vissen van de zee, over de vogels van de hemel en over alle dieren die op de aarde rondkruipen. 29 Ook zei God: Hierbij geef ik jullie alle zaaddragende planten en alle vruchtbomen op de aarde; dat zal jullie voedsel zijn. 30 Aan de dieren die in het wild leven, aan de vogels van de hemel en aan de levende wezens die op de aarde rondkruipen, geef ik de groene planten tot voedsel. En zo gebeurde het. 31 God keek naar alles wat hij had gemaakt en zag dat het zeer goed was. Het werd avond en het werd morgen. De zesde dag. Genesis 2 Die Schöpfung Joseph Haydn gedirigeerd door Leonard Bernstein (als je veel tijd hebt : ) De uitvoering duurt 1 uur en 46 minuten) 1 Zo werden de hemel en de aarde in al hun rijkdom voltooid. 2 Op de zevende dag had God zijn werk voltooid, op die dag rustte hij van het werk dat hij gedaan had. 3 God zegende de zevende dag en verklaarde die heilig, want op die dag rustte hij van heel zijn scheppingswerk. Donderdag 6 september In hoofdstuk 1 van Genesis wordt de schepping van de hemel en de aarde verteld. In hoofdstuk 2 wordt er voor de tweede keer een scheppingsverhaal verteld. Een tweede scheppingsverhaal, dat geeft te denken. Op de kale aarde groeide nog niets (de aarde was woest en ledig) het had nog niet geregend, er was wel water. Opnieuw wordt gezegd dat God de mens (Adam = mens in het Hebreeuws) maakt uit stof en aarde (Aarde = Adama in het Hebreeuws). De mens mag in een mooie tuin (de tuin van Eden) leven. Hij mag (bijna) alles. Één ding mag hij niet. De mens moet van de boom van de kennis van goed en kwaad afblijven.

15 De Psalter kaart uit 1265 (er zijn vier rivieren afgebeeld maar de cartograaf heeft de Ganges (als vijfde rivier) er op de kaart bijgevoegd. De tuin van Eden In de tijd dat God, de HEER, aarde en hemel maakte, 5 groeide er op de aarde nog geen enkele struik en was er geen enkele plant opgeschoten, want God, de HEER, had het nog niet laten regenen op de aarde, en er waren geen mensen om het land te bewerken; 6 wel was er water dat uit de aarde opwelde en de aardbodem overal bevloeide. 7 Toen maakte God, de HEER, de mens. Hij vormde hem uit stof, uit aarde, en blies hem levensadem in de neus. Zo werd de mens een levend wezen. 8 God, de HEER, legde in het oosten, in Eden, een tuin aan en daarin plaatste hij de mens die hij had gemaakt. 9 Hij liet uit de aarde allerlei bomen opschieten die er aanlokkelijk uitzagen, met heerlijke vruchten. In het midden van de tuin stonden de levensboom en de boom van de kennis van goed en kwaad. 10 Er ontspringt in Eden een rivier die de tuin bevloeit. Verderop vertakt ze zich in vier grote stromen. 11 Een daarvan is de Pison; die stroomt om heel Chawila heen, het land waar goud gevonden wordt. 12 (Het goud van dat land is uitstekend, en er is daar ook balsemhars en onyx.) 13 De tweede rivier heet Gichon; die stroomt om heel Nubië heen. 14 De derde rivier heet Tigris; die loopt ten oosten van Assyrië. De vierde ten slotte is de Eufraat.

16 Vrijdag 7 september. In het vorige verhaal wordt er alleen over de mens (ADAM) gesproken, laten we er van uit gaan dat die mens een man was, al wordt dat niet met zoveel woorden gezegd. Maar nu komt de vrouw (Eva) er bij. De naam Eva betekent in het Hebreeuws de leven gevende. Zij wordt gemaakt uit de rib van de mens (ADAM), terwijl hij slaapt. Adam is heel gelukkig met Eva. Eindelijk iemand die aan hem gelijk is (ADAM bedoelt vast gelijkwaardig). Er is in de tuin van Eden geen schaamte.. 15 God, de HEER, bracht de mens dus in de tuin van Eden, om die te bewerken en erover te waken. 16 Hij hield hem het volgende voor: Van alle bomen in de tuin mag je eten, 17 maar niet van de boom van de kennis van goed en kwaad; wanneer je daarvan eet, zul je onherroepelijk sterven. 18 God, de HEER, dacht: Het is niet goed dat de mens alleen is, ik zal een helper voor hem maken die bij hem past. 19 Toen vormde hij uit aarde alle in het wild levende dieren en alle vogels, en hij bracht die bij de mens om te zien welke namen de mens ze zou geven: zoals hij elk levend wezen zou noemen, zo zou het heten. 20 De mens gaf namen aan al het vee, aan alle vogels en alle wilde dieren, maar hij vond geen helper die bij hem paste. 21 Toen liet God, de HEER, de mens in een diepe slaap vallen, en terwijl de mens sliep nam hij een van zijn ribben weg; hij vulde die plaats weer met vlees. 22 Uit de rib die hij bij de mens had weggenomen, bouwde God, de HEER, een vrouw en hij bracht haar bij de mens. 23 Toen riep de mens uit: Eindelijk een gelijk aan mij, mijn eigen gebeente, mijn eigen vlees, een die zal heten: vrouw,

17 een uit een man gebouwd. 24 Zo komt het dat een man zich losmaakt van zijn vader en moeder en zich hecht aan zijn vrouw, met wie hij één van lichaam wordt. 25 Beiden waren ze naakt, de mens en zijn vrouw, maar ze schaamden zich niet voor elkaar. Maandag 10 september De mensen mogen alles behalve eten van die ene boom. Oh oh, als dat maar goed gaat. De schilder Edvard Munch schilderde een portret van een mens op een brug die om zich heen kijkt en naar de ondergaande zon keek en angstig werd. Munch had een relatie met een vrouw die stuk liep en hij was wanhopig. Hij had voor het eerst een soort angst die hem beving. In Genesis 3 komt er een slang die sluw was. De slang stelt voor om wel van de vrucht van de boom te eten. De mens zal dan onsterfelijk worden volgens de slang en de mens zal kennis hebben van goed en kwaad. Eigenlijk is het verbod een onmogelijkheid. Het verbod schept de kennis die het verbiedt. Het verbod om te eten van de boom is als een aanmoediging: Gelieve deze aanwijzing niet op te volgen. Met zo n aanwijzing kun je alleen maar schuldig worden, want als je hem opvolgt kun je hem niet meer niet opvolgen. Voor het verbod om te eten van de boom van de kennis van goed en kwaad geldt: zodra deze verboden boom tussen alle andere bomen in staat, is de mens de kennis van goed en kwaad al te beurt gevallen. Hij weet in elk geval dat het kwaad kan van die boom te eten. Nog voor hij van de boom van de kennis van goed en kwaad heeft geproefd is de mens door het verbod al in het onderscheid tussen goed en kwaad ingewijd. Als er een leven gedacht kan worden aan de andere kant van goed en kwaad in onschuld als zo n paradijselijke situatie heeft bestaan dan heeft de mens zijn paradijselijke onschuld niet pas verloren na het eten van de vrucht. De mens krijgt ook de vrijheid om te testen.het levert de mens vrijheid op maar het beklemt de mens ook. Je kunt in het verhaal ook het beeld zien van een liefhebbende God die bang is dat zijn liefde niet wordt beantwoord. Munch, De schreeuw. Een afbeelding die Munch maakte toen hij het niet meer zag zitten.

18 Love too frequently betrayed Igor Stravinsky 3 minuten 45 seconden Genesis 3 1 Van alle in het wild levende dieren die God, de HEER, gemaakt had, was de slang het sluwst. Dit dier vroeg aan de vrouw: Is het waar dat God gezegd heeft dat jullie van geen enkele boom in de tuin mogen eten? 2 We mogen de vruchten van alle bomen eten, antwoordde de vrouw, 3 behalve die van de boom in het midden van de tuin. God heeft ons verboden van de vruchten van die boom te eten of ze zelfs maar aan te raken; doen we dat toch, dan zullen we sterven. 4 Jullie zullen helemaal niet sterven, zei de slang. 5 Integendeel, God weet dat jullie de ogen zullen opengaan zodra je daarvan eet, dat jullie dan als goden zullen zijn en kennis zullen hebben van goed en kwaad. 6 De vrouw keek naar de boom. Zijn vruchten zagen er heerlijk uit, ze waren een lust voor het oog, en ze vond het aanlokkelijk dat de boom haar wijsheid zou schenken. Ze plukte een paar vruchten en at ervan. Ze gaf ook wat aan haar man, die bij haar was, en ook hij at ervan. 7 Toen gingen hun beiden de ogen open en merkten ze dat ze naakt waren. Daarom regen ze vijgenbladeren aan elkaar en maakten er lendenschorten van.

19 Het paradijs Lucas Cranach 8 Toen de mens en zijn vrouw God, de HEER, in de koelte van de avondwind door de tuin hoorden wandelen, verborgen zij zich voor hem tussen de bomen. 9 Maar God, de HEER, riep de mens: Waar ben je? 10 Hij antwoordde: Ik hoorde u in de tuin en werd bang omdat ik naakt ben; daarom verborg ik me. 11 Wie heeft je verteld dat je naakt bent? Heb je soms gegeten van de boom waarvan ik je verboden had te eten? 12 De mens antwoordde: De vrouw die u hebt gemaakt om mij terzijde te staan, heeft mij vruchten van de boom gegeven en toen heb ik ervan gegeten. 13 Waarom heb je dat gedaan? vroeg God, de HEER, aan de vrouw. En zij antwoordde: De slang heeft me misleid en toen heb ik ervan gegeten. Dinsdag 11 september De slang wordt vervloekt en de mens wordt uit de tuin van Eden verjaagd. De mens kent nu het gevoel van schaamte en Adam begint met het afschuiven van de schuld. Hij zegt dat Eva hem misleid heeft. Als straf worden Adam en Eva uit het paradijs verdreven, ook om te voorkomen dat zij eten van de vruchten van de levensboom die eeuwig leven opleveren voor iemand die er van eet. Adam zal vanaf nu hard moeten werken om te overleven en Eva zal pijn hebben bij het baren van kinderen. Dat zijn de consequenties van de keuze van Adam en Eva in dit verhaal. Toch worden deze gevolgen van de zondeval ook vaak uitgelegd als het begin van een successtory. Adam en Eva zijn vrij om te kiezen. Zij kunnen gehoorzamen aan een verbod of een gebod maar ze kunnen er ook voor kiezen om niet te gehoorzamen. Ze kunnen zelf op onderzoek uit gaan en testen waar ze uit komen als zij hun nieuwsgierigheid volgen. Mensen hebben mogelijkheid om te kiezen en mensen hebben zo ook het idee dat zij zelf bepalen wat zij met hun leven doen.

20 De verbanning uit het paradijs -Rogier Willems God, de HEER, zei tegen de slang: Vervloekt ben jij dat je dit hebt gedaan, het vee zal je voortaan mijden, wilde dieren wenden zich af; op je buik zul je kruipen en stof zul je eten, je hele leven lang. 15 Vijandschap sticht ik tussen jou en de vrouw, tussen jouw nageslacht en het hare, zij verbrijzelen je kop, jij bijt hen in de hiel. 16 Tegen de vrouw zei hij: Je zwangerschap maak ik tot een zware last, zwoegen zul je als je baart. Je zult je man begeren, en hij zal over je heersen. 17 Tegen de mens zei hij: Je hebt geluisterd naar je vrouw,

21 gegeten van de boom die ik je had verboden. Vervloekt is de akker om wat jij hebt gedaan, zwoegen zul je om ervan te eten, je hele leven lang. 18 Dorens en distels zullen er groeien, toch moet je van zijn gewassen leven. 19 Zweten zul je voor je brood, totdat je terugkeert tot de aarde, waaruit je bent genomen: stof ben je, tot stof keer je terug. 20 De mens noemde zijn vrouw Eva; zij is de moeder van alle levenden geworden. 21 God, de HEER, maakte voor de mens en zijn vrouw kleren van dierenvellen en trok hun die aan. 22 Toen dacht God, de HEER: Nu is de mens aan ons gelijk geworden, nu heeft hij kennis van goed en kwaad. Nu wil ik voorkomen dat hij ook vruchten van de levensboom plukt, want als hij die zou eten, zou hij eeuwig leven. 23 Daarom stuurde hij de mens weg uit de tuin van Eden om de aarde te gaan bewerken, waaruit hij was genomen. 24 En nadat hij hem had weggejaagd, plaatste hij ten oosten van de tuin van Eden de cherubs en het heen en weer flitsende, vlammende zwaard. Zij moesten de weg naar de levensboom bewaken. Woensdag 12 september Bij het vorige verhaal kun je een positieve interpretatie geven van de vrijheid van de mens. Maar het betekent ook dat de mens vrij is om helemaal te ontsporen, moorddadig te worden. Het verhaal van Kain (Kain = haat/jaloezie in het Hebreeuws) en Abel (Abel =lucht in het Hebreeuws) laat pijnlijk zien hoe broers jaloers kunnen worden. De tekst laat niet duidelijk zien wat er mis is met het offer van Kaïn. Is de reden dat dit offer niet wordt aangenomen weggelaten uit het verhaal, is het offer van Kaïn egoïstisch geweest (Kaïn offert maar eist in ruil voor zijn offer een beloning?). Het staat er niet met zoveel woorden. Daar zijn deze verhalen te goed voor. Ze laten sommige vragen open. En de retorische vraag van Kaïn als God vraagt waar Abel is blijft rondzingen. Ben ik mijn broeders hoeder? Het teken dat Kaïn (het Kaïnsteken) krijgt, wordt door sommigen geïnterpreteerd als doorlopende wenkbrauwen, Kaïn zou een soort wandelende exponent van Lombroso s theorie over fysieke kenmerken van criminelen zijn. Was het maar zo simpel, dat je een moordenaar aan zijn/haar uiterlijk direct herkent. Kaïn zal vogelvrij zijn, overgeleverd aan de mensen die hem willen doden. De vogels kunnen het lijk opeten (dat betekent vogelvrij). Het land Nod verwijst in het Hebreeuws naar zwerven. Nod wordt soms vertaald met Niemandsland Niemand moet je meer. Alleen met je geweten. Het zet je toch aan het denken als je ruzie hebt met je broertje of je zusje.

22 Jacopo Palma De Broedermoord 1590 Genesis 4 Adams zonen 4 1 De mens, Adam, had gemeenschap met Eva, zijn vrouw, en zij werd zwanger en bracht Kaïn ter wereld. Met de hulp van de H E E R, zei ze, heb ik het leven geschonken aan een man! 2 Later bracht ze zijn broer ter wereld, Abel. Abel werd herder, Kaïn werd landbouwer. 3 Op een keer bracht Kaïn de H E E R een offer van wat hij had geoogst. 4 Ook Abel bracht een offer; van de eerstgeboren dieren van zijn kudde koos hij de mooiste uit. De H E E R merkte Abel en zijn offer op, 5 maar voor Kaïn en zijn offer had hij geen oog. Dat maakte Kaïn woedend, zijn blik werd donker. 6 De H E E R vroeg hem: Waarom ben je zo kwaad, waarom kijk je zo donker? 7 Handel je goed, dan kun je toch iedereen recht in de ogen kijken? Handel je slecht, dan ligt de zonde op de loer, begerig om jou in haar greep te krijgen; maar jij moet sterker zijn dan zij. 8 Kaïn zei tegen zijn broer Abel: Laten we het veld in gaan. Toen ze daar waren, viel hij zijn broer aan en sloeg hem dood. 9 Toen vroeg de H E E R : Waar is Abel, je broer? Dat weet ik niet, antwoordde Kaïn. Moet ik soms waken over mijn broer? 10 Wat heb je gedaan? zei de H E E R. Hoor toch hoe het bloed van je broer uit de aarde naar mij schreeuwt. 11 Daarom: vervloekt ben jij! Ga weg van deze plek, waar de aarde haar mond heeft opengesperd om het bloed van je broer te ontvangen, het bloed dat jij vergoten hebt. 12 Ook al bewerk je het land, het zal je niets meer opbrengen. Dolend en dwalend zul je over de aarde gaan. 13 Kaïn zei tegen de H E E R : Die straf is te zwaar. 14 U verjaagt mij nu van deze plek en ik mag u niet meer onder ogen komen, en als ik dan dolend en dwalend over de aarde moet gaan, kan iedereen die mij tegenkomt mij doden. 15 Maar de H E E R beloofde hem: Als iemand jou doodt, zal dat zevenmaal aan hem worden gewroken. En hij merkte Kaïn met een teken, opdat niemand die hem tegenkwam hem zou doodslaan. 16 Toen ging Kaïn bij de H E E R vandaan en hij vestigde zich in Nod, een land ten oosten van Eden.

23 Donderdag 13 september Het verhaal van Kaïn en Abel wordt gevolgd door het verhaal waarin de maker van het broodrooster, waarvan het element niet werkt, de Schepper van mensen die elkaar naar het leven staan - terugkomt van het plan om de mens in alle vrijheid te laten doen wat zij willen. God wordt hier de HEER genoemd. En die HEER ziet dat de mensen slecht zijn. Het doet denken aan ouders met een al te romantische opvatting over hun kinderen. Ze zijn zo schattig en leuk, maar ze zijn ook in staat misère veroorzaken. Het verhaal van Noach wordt iedere dag in de kranten, internet en televisie op allerlei manieren opnieuw verteld, je kunt 24 uur per dag zien wat mensen elkaar aan kunnen doen. 6 Noach De zondvloed - Ark van Noach -Anoniem - ± De H E E R zag dat alle mensen op aarde slecht waren: alles wat ze uitdachten was steeds even slecht. 6 Hij kreeg er spijt van dat hij mensen had gemaakt en voelde zich diep gekwetst. 7 Ik zal de mensen die ik geschapen heb van de aarde wegvagen, dacht hij, en met de mensen ook het vee, de kruipende dieren en de vogels, want ik heb er spijt van dat ik ze heb gemaakt. 8 Alleen Noach vond bij de H E E R genade. 9 Dit is de geschiedenis van Noach en zijn nakomelingen. Noach was een rechtschapen man; hij was in zijn tijd de enige die een voorbeeldig leven leidde, in nauwe verbondenheid met God. 10 Hij had drie zonen: Sem, Cham en Jafet. 11 In Noachs tijd was de aarde in Gods ogen verdorven en vol onrecht. 12 Toen God zag dat de aarde door en door slecht was, dat iedereen een verderfelijk leven leidde, 13 zei hij tegen Noach: Ik heb besloten een einde te maken aan het leven van alle mensen, want door hen is de aarde vol onrecht. Ik ga hen vernietigen, en de aarde erbij. 14 Maak jij nu een ark van pijnboomhout.

24 Maak daar verschillende ruimten in, en bestrijk hem vanbinnen en vanbuiten met pek. 15 Maak hem driehonderd el lang, vijftig el breed en dertig el hoog. 16 Je moet er een lichtopening in aanbrengen en aan de bovenkant één el openlaten; de ingang moet je in de zijkant maken. De ark moet een benedenverdieping krijgen en daarboven nog twee verdiepingen. 17 Ik laat een grote vloed over de aarde komen, een watermassa die haar zal overspoelen, om alles onder de hemel waarin levensadem is te vernietigen; alles op aarde zal omkomen. 18 Maar met jou zal ik een verbond sluiten. Jij moet de ark in gaan, samen met je zonen, je vrouw en de vrouwen van je zonen. 19 En van alle dieren moet je er twee in de ark brengen, om ervoor te zorgen dat die met jou in leven blijven. Een mannetje en een wijfje moeten het zijn.20 Van alle soorten vogels, van alle soorten vee en van alles wat op de aardbodem rondkruipt, zullen er twee naar je toe komen; die zullen in leven blijven. 21 Leg ook een voorraad aan van alles wat eetbaar is, zodat jullie allemaal te eten hebben. 22 Noach deed dit; hij deed alles zoals God het hem had opgedragen. De bouw van de ark van Noach - Johann Sadeler

25 Uit het dertiende eeuwse psalmenboek van Henri de Blois British Library London Vrijdag 14 september Gently little boat uit: The Rake s Progress Igor Stravinksy Het verhaal van het onophoudelijke regenen en de overstroming spreekt tot de verbeelding omdat er in de geschiedenis van Nederland vaak overstromingen zijn geweest. Mensen kunnen zich identificeren met mensen die getroffen worden door een watersnood (het springtij in Zeeland in 1953). Mensen die het overleefden vroegen zich soms af of er een reden was voor de overstroming (iets anders dan het springtij en het hoge water). Bij natuurrampen gaan mensen op zoek naar verklaringen waarbij een natuurfenomeen kan worden toegeschreven aan slecht gedrag van mensen. Wetenschappers kunnen na een watersnood goed uitleggen waarom er hoog water en tsunami s ontstaan, dat heeft niets met menselijk gedrag te maken. Toch zoeken mensen naar menselijke

26 oorzaken van zo n ramp buiten de natuurverschijnselen om. In het verhaal van Noach is het ontroerend dat er in de ark dieren meegaan, van iedere soort een mannetje en een vrouwtje. God heeft met Noach een verbond gesloten dat hij door gaat met de familie van Noach en de dieren die in de ark gaan. Zeeland De watersnoodramp van Toen zei de H E E R tegen Noach: Ga de ark in, samen met je hele gezin, want ik heb gezien dat jij als enige van deze generatie rechtschapen bent. 2 Van alle reine dieren moet je zeven mannetjes en hun wijfjes meenemen, van de onreine dieren moet je er twee meenemen, een mannetje en zijn wijfje, 3 en van de vogels weer zeven mannetjes en wijfjes, om hun voortbestaan op aarde veilig te stellen. 4 Want over zeven dagen zal ik het veertig dagen en veertig nachten op de aarde laten regenen; dan zal ik alles wat er bestaat van de aardbodem wegvagen, alles wat ik heb gemaakt. 5 Noach deed alles zoals de H E E R het hem had opgedragen. 6 Noach was zeshonderd jaar toen de zondvloed kwam, een watermassa die de aarde overspoelde. 7 Om aan het water te ontkomen ging Noach de ark in, samen met zijn zonen, zijn vrouw en de vrouwen van zijn zonen. 8 Van de reine en de onreine dieren, van de vogels en van alles wat op de aardbodem rondkruipt, 9 kwamen er telkens twee bij Noach in de ark, een mannetje en een wijfje, in overeenstemming met wat God hem had opgedragen.

27 De dieren gaan de ark binnen -Jan Breughel (de oude) Toen de zeven dagen voorbij waren, kwam het water van de vloed over de aarde. 11 In het zeshonderdste jaar van Noachs leven, op de zeventiende dag van de tweede maand, braken alle bronnen van de machtige oervloed open en werden de sluizen van de hemel opengezet.12 Veertig dagen en veertig nachten lang zou het op de aarde stortregenen. 13 Diezelfde dag gingen Noach, zijn zonen Sem, Cham en Jafet, zijn vrouw en de drie vrouwen van zijn zonen de ark in, 14 samen met alle soorten wilde dieren, vee en kruipende dieren, en ook met alle soorten vogels en wat er verder maar vleugels heeft. 15 Van alle wezens waarin levensadem was, kwamen er telkens twee bij Noach in de ark: 16 er kwamen van alle dieren een mannetje en een wijfje, in overeenstemming met wat God hem had opgedragen. Toen sloot de H E E R de deur achter hem. 17 De vloed overstroomde de aarde veertig dagen lang. Het water steeg en de ark werd opgetild, zodat hij van de aarde loskwam. 18 Het water op aarde nam steeds maar toe, hoger en hoger steeg het, en de ark dreef op het water. 19 Het water bleef voortdurend toenemen, zelfs de hoogste bergen kwamen onder te staan. 20 Tot vijftien el daarboven reikte het water, de bergen stonden helemaal onder. 21 Alles wat op aarde leefde kwam om, alles wat er rondwemelde: vogels, vee, wilde dieren, en ook alle mensen. 22 Alles wat op het land leefde en ademde vond de dood. 23 Alles wat op aarde bestond werd weggevaagd: de mensen, het vee, de kruipende dieren en de vogels, ze werden van de aarde weggevaagd. Alleen Noach bleef over, met alles wat bij hem in de ark was. 24 Honderdvijftig dagen lang was de aarde helemaal met water bedekt.

28 Maandag 17 september De ark van Noach op de berg Ararat - Simone de Myle 1570 Na een tijd rondgevaren te hebben zakt het water en komt de ark op de berg Ararat te liggen. Een duif brengt een olijftakje mee. Dat is een mooi geschenk op de 601 ste verjaardag van Noach. Uit dankbaarheid bouwt Noach een altaar. Er zijn wel eens opgravingen geweest op de berg Ararat of daar iets te vinden is. In Nederland heeft Johan Huibers een replica van de ark gebouwd. Te zien in Dordrecht. Genesis 8 1 Toen dacht God weer aan Noach en aan alle wilde dieren en het vee bij hem in de ark. Op zijn bevel begon er een wind over de aarde te waaien, waardoor het water afnam. 2 De bronnen

29 van de oervloed en de sluizen van de hemel werden gesloten, zodat het ophield met regenen. 3 Geleidelijk vloeide het water weg van de aarde; na honderdvijftig dagen begon het te zakken. 4 Op de zeventiende dag van de zevende maand liep de ark vast op het Araratgebergte. 5 Het water zakte voortdurend verder, en op de eerste dag van de tiende maand werden de toppen van de bergen zichtbaar. 6 Na verloop van veertig dagen deed Noach het venster dat hij in de ark had aangebracht open 7 en liet een raaf los. Deze bleef heen en weer vliegen totdat de aarde droog was. 8 Vervolgens liet hij een duif los om te zien of het water verder gedaald was. 9 Maar de duif kon nergens een plekje vinden waar ze kon neerstrijken om te rusten en kwam bij hem terug in de ark, want overal op de aarde was nog water. Hij stak zijn hand uit, pakte haar en nam haar weer bij zich in de ark. 10 Hij wachtte nog zeven dagen en liet de duif toen opnieuw los. 11 Tegen de avond kwam ze bij hem terug met een jong olijfblad in haar snavel. Toen wist Noach dat het water op de aarde verder gedaald was. 12 Weer wachtte hij zeven dagen en daarna liet hij de duif nogmaals los. Ze kwam niet meer bij hem terug. 13 In het zeshonderdeerste jaar van Noachs leven, op de eerste dag van de eerste maand, was het water van de aarde verdwenen. Noach maakte het dak van de ark open en keek rond de aarde was drooggevallen. 14 Op de zevenentwintigste dag van de tweede maand was de aarde droog. 15 Toen zei God tegen Noach: 16 Ga de ark uit, samen met je vrouw, je zonen en de vrouwen van je zonen. 17 Laat ook alle dieren die bij je zijn naar buiten gaan: vogels, vee en alles wat op de aarde rondkruipt. Ze moeten weer vruchtbaar zijn en talrijk worden en de aarde bevolken. 18 Hierop ging Noach naar buiten, samen met zijn zonen, zijn vrouw en de vrouwen van zijn zonen. 19 Ook alle dieren gingen de ark uit, soort bij soort, alle vogels, en alles wat op de aarde rondkruipt. 20 Noach bouwde een altaar voor de H E E R ; daarop bracht hij brandoffers van al het reine vee en alle reine vogels. 21 De geur van de offers behaagde de H E E R, en hij zei bij zichzelf: Nooit weer zal ik de aarde vervloeken vanwege de mens, want alles wat de mens uitdenkt, van zijn jeugd af aan, is nu eenmaal slecht. Nooit weer zal ik alles wat leeft doden, zoals ik nu heb gedaan. 22 Zolang de aarde bestaat, zal er een tijd zijn om te zaaien en een tijd om te oogsten, zal er koude zijn en hitte, zomer en winter, dag en nacht nooit komt daar een einde aan. Dinsdag 18 september Als teken dat God de wereld nooit meer op deze manier zal straffen geldt de regenboog. Elke keer dat Noach een regenboog (de zon die in regendruppels schijnt) ziet kan hij dit zien als een bevestiging dat God nooit meer een zondvloed zal sturen. Daarnaast krijgt Noach regels over wat hij mag eten. Er worden spijswetten opgesteld, mensen mogen geen bloed eten, bloed is iets waarmee het leven is verbonden. Het bloed van mensen mag niet worden vergoten (door orthodoxe groepen wordt dit gelezen als een verbod op bloedtransfusies). En dieren waar nog bloed in is mogen niet worden gegeten. God herhaalt dat hij de mens gemaakt heeft naar zijn evenbeeld. Noach moet vruchtbaar zijn en de aarde bevolken. En de mens moet de wereld voortzetten en er goed voor zorgen. Het motief van de regenboog wordt in het lied Somewhere over the rainbow gebruikt als teken van hoop op betere tijden. Somewhere over the rainbow.

30 Genesis 9 1 Toen zegende God Noach en zijn zonen, hij zei tegen hen: Wees vruchtbaar en word talrijk en bevolk de aarde. 2 De dieren die in het wild leven, de vogels van de hemel, de dieren die op de aardbodem rondkruipen en de vissen van de zee zullen ontzag en angst voor jullie voelen ze zijn in jullie macht. 3 Alles wat leeft en beweegt zal jullie tot voedsel dienen; dit alles geef ik je, zoals ik je ook de planten heb gegeven. 4 Maar vlees waarin nog leven is, waar nog bloed in zit, mag je niet eten. 5 En ik zal genoegdoening eisen wanneer jullie eigen bloed, waarin je levenskracht schuilt, wordt vergoten; ik eis daarvoor genoegdoening van mens en dier. Van iedereen die zijn medemens doodt, eis ik genoegdoening. 6 Wie bloed van mensen vergiet, diens bloed wordt door mensen vergoten, want God heeft de mens als zijn evenbeeld gemaakt. 7 Wees vruchtbaar en word talrijk, bevolk de hele aarde. 8 Ook zei God tegen Noach en zijn zonen: 9 Hierbij sluit ik een verbond met jullie en met je nakomelingen, 10 en met alle levende wezens die bij jullie zijn: vogels, vee en wilde dieren, met alles wat uit de ark is gekomen, alle dieren op aarde.11 Deze belofte doe ik jullie: nooit weer zal alles wat leeft door het water van een vloed worden uitgeroeid, nooit weer zal er een zondvloed komen om de aarde te vernietigen. 12 En dit, zei God, zal voor alle komende generaties het teken zijn van het verbond tussen mij en jullie en alle levende wezens bij jullie: 13 ik plaats mijn boog in de wolken; die zal het teken zijn van het verbond tussen mij en de aarde. 14 Wanneer ik wolken samendrijf boven de aarde en in die wolken de boog zichtbaar wordt, 15 zal ik denken aan mijn verbond met jullie en met al wat leeft, en nooit weer zal het water aanzwellen tot een vloed die alles en iedereen vernietigt. 16 Als ik de boog in de wolken zie verschijnen, zal ik denken aan het eeuwigdurende verbond tussen God en al wat op aarde leeft. 17 Dit, zei God tegen Noach, is het teken van het verbond dat ik met alle levende wezens op aarde gesloten heb.

31 Woensdag 19 september De strijders van IS zijn jarenlang bezig geweest een staat te stichten. Zij joegen een groep mensen (Jezidi s) in vanuit de vlakte van Sinear een berg op. Op de berg de Sinjar trok het volk van de Jezidi s zich terug. Jezidi s in het Noorden van Irak op de vucht voor strijders van IS In het verhaal van Genesis 11 wordt de vlakte van Sinear, die aan de voet van berg Sinear ligt, genoemd. In de vlakte van Sinear bouwen de mensen een stad met in het midden een hoge toren. De toren is waarschijnlijk een ziggoerat geweest, een piramide-achtig gebouw waarin Mesopotamiërs hun goden vereerden. De mensen bouwen een stad met een hoge toren omdat zij tot in de hemel willen komen. Op zich lijkt dit een onschuldige ambitie, maar het staat in dit verhaal voor iets negatiefs. De mensen willen beroemd worden met hun toren. De hoge toren is er op gericht dat de aandacht op de bouwers wordt gevestigd en dat neigt naar hoogmoed (hubris). Je kunt het verhaal ook interpreteren als kritiek op die eenheid (één taal, één toren, één stad). Als mensen gericht zijn op dingen hetzelfde (één) te maken dan ontstaat hubris en conflict.

32 Ziggoerat Tempeltoren in het oude Mesopotamië Genesis 11 Babel 1 Ooit werd er op de hele aarde één enkele taal gesproken. 2 Toen de mensen in oostelijke richting trokken, kwamen ze in Sinear bij een vlakte, en daar vestigden

33 ze zich. 3 Ze zeiden tegen elkaar: Laten we van klei blokken vormen en die goed bakken in het vuur. De kleiblokken gebruikten ze als stenen, en aardpek als specie. 4 Ze zeiden: Laten we een stad bouwen met een toren die tot in de hemel reikt. Dat zal ons beroemd maken, en dan zullen we niet over de hele aarde verspreid raken. 5 Maar toen daalde de HEER af om te kijken naar de stad en de toren die de mensen aan het bouwen waren. 6 Dit is één volk en ze spreken allemaal een en dezelfde taal, dacht de HEER, en wat ze nu doen is nog maar het begin. Alles wat ze verder nog van plan zijn, ligt nu binnen hun bereik. 7 Laten wij naar hen toe gaan en spraakverwarring onder hen teweegbrengen, zodat ze elkaar niet meer verstaan. 8 De HEER verspreidde hen van daar over de hele aarde, en de bouw van de stad werd gestaakt. 9 Zo komt het dat die stad Babel heet, want daar bracht de HEER verwarring in de taal die op de hele aarde gesproken werd, en van daar verspreidde hij de mensen over de hele aarde. Donderdag 20 september We maken een start met een heel nieuw verhaal. De geboorte van Mozes en de uittocht uit Egypte, zoals beschreven in het boek Exodus (het tweede boek in de Bijbel). Farao s dochter met haar bedienden vinden Mozes in het rieten mandje- Jan de Bray 1661

34 Exodus 2 De geboorte van Mozes en zijn opvoeding 1 Er was een man (Amram) uit de stam van Levi die trouwde met een vrouw (Jochebed) die ook uit de stam van Levi was. 2 Ze raakte in verwachting en kreeg een zoon. Toen ze zag dat het een mooi kind was, verborg ze hem drie maanden lang. 3 Maar langer kon ze hem niet verbergen. Daarom maakte ze een rieten mandje met een deksel. Ze smeerde het in met teer om het waterdicht te maken en legde het kind er in. Daarna zette ze het mandje tussen het riet langs de rivier. 4 De zus (Mirjam)van het kind ging op een afstand staan kijken wat er met hem zou gebeuren. 5 Toen kwam de dochter van de farao langs. Ze kwam in de rivier een bad nemen. Intussen wandelden haar slavinnen langs de oever. Opeens zag ze het mandje tussen het riet. Ze stuurde een slavin om het te halen. 6 Toen ze het opendeed, zag ze het kind. Het jongetje huilde. Daardoor kreeg ze medelijden met hem. Ze zei: "Dit is vast een Hebreeuws jongetje." 7 Toen zei het zusje tegen de dochter van de farao: "Zal ik voor u bij de Hebreeuwse vrouwen een vrouw gaan zoeken die het kind de borst kan geven? Dan kan zij het kind voor u voeden." 8 De dochter van de farao zei: "Ja, dat is goed." Toen ging het meisje haar moeder halen. 9 De dochter van de farao zei tegen de moeder: "Neem dit jongetje mee en voed hem. Ik zal je ervoor betalen." Toen nam de vrouw het kind mee en zorgde voor hem en voedde hem. 10 Toen het jongetje geen borstvoeding meer nodig had, bracht ze het naar de dochter van de farao. Zij nam hem aan als haar zoon. Ze noemde hem Mozes (= 'uitgetrokken'). "Want," zei ze, "ik heb hem uit het water getrokken."

35 Mozes wordt gevonden Pieter de Grebber 1634 Vrijdag 21 september De bouw van de piramides

36 Mozes vlucht naar Midian 11 Mozes werd volwassen. Op een keer ging hij bij zijn volk kijken. Hij zag hoe hard ze moesten werken. Toen zag hij hoe een Egyptenaar een Hebreeër sloeg. 12 Mozes keek om zich heen. Toen hij zeker wist dat er niemand was, doodde hij de Egyptenaar. Daarna verborg hij hem in het zand. 13 Toen hij de volgende dag weer kwam kijken, zag hij twee Hebreeuwse mannen met elkaar vechten. Hij zei tegen de man die begonnen was: "Waarom sla je iemand van je eigen volk?" 14 Maar de man zei: "Wie heeft jou tot rechter en leider over ons gemaakt? Ben je soms van plan om mij ook te doden? Net zoals je die Egyptenaar hebt gedood?" Toen werd Mozes bang. Want hij merkte dat de mensen wisten wat hij had gedaan. 15 Toen de farao ervan hoorde, wilde hij Mozes doden. Maar Mozes vluchtte naar het land Midian. Daar ging hij bij een bron zitten. 16 Op dat moment kwamen de zeven dochters van de priester van Midian, Rehuël, water halen. Ze vulden de drinkbakken om de kudden van hun vader te drinken te geven. 17 Maar er kwamen herders die hen wegjoegen. Mozes stond op en kwam de vrouwen te hulp. Daarna gaf hij hun kudden te drinken. 18 Toen ze bij hun vader Rehuël terugkwamen, vroeg hij: "Hoe komt het dat jullie vandaag zo snel terug zijn?" 19 Ze antwoordden: "Een Egyptenaar kwam ons helpen toen de herders ons wilden wegjagen. Hij heeft ook water voor ons geschept en de kudden te drinken gegeven." 20 Hij zei tegen zijn dochters: "En waar is hij nu? Waarom hebben jullie die man daar achtergelaten? Ga hem uitnodigen voor het eten!" 21 Mozes bleef bij hem wonen. Hij trouwde met zijn dochter Zippora. 22 Ze raakte in verwachting en kreeg een zoon. Hij noemde hem Gersom (= 'vreemdeling'). "Want," zei hij, "ik ben een vreemdeling geworden in een ver land." 23 Na lange tijd stierf de farao van Egypte. De Israëlieten leden nog steeds onder het zware slavenwerk dat ze moesten doen. Ze schreeuwden het uit tot God. 24 God hoorde het. Hij was zijn verbond met Abraham, Izaäk en Jakob niet vergeten. 25 God zag wat er met de Israëlieten gebeurde en wilde hen redden.

37 Elefantine joods huwelijksdocument Maandag 24 september God spreekt met Mozes vanuit de brandende braamstruik Glas in lood raam Ego sum qui sum JHWH Ik ben die ik ben

38 Notre Dame Mozes en de brandende braamstruik - Tetragrammaton - JHWH 1 Mozes was herder geworden van de kudden van Jetro (= Rehuël), de priester van Midian, de vader van zijn vrouw. Op een keer had hij de kudde naar de overkant van de woestijn gebracht. Daar kwam hij bij de berg Horeb (= Sinaï), de berg van God. 2 Daar kwam de Engel van de Heer naar hem toe. De Engel stond midden in een braamstruik en zag er uit als een vuurvlam. Mozes zag dat de braamstruik wel in brand stond, maar niet verbrandde. 3 Hij dacht: "Dat is wonderlijk! Ik zal eens gaan kijken waarom die braamstruik niet verbrandt." 4 Toen de Heer zag dat hij ging kijken, riep Hij vanuit de braamstruik: "Mozes! Mozes!" Hij antwoordde: "Ja, Heer." 5 Toen zei de Heer: "Kom niet dichterbij. Trek je schoenen uit, want je staat op heilige grond. 6 Ik ben de God van je vader, de God van Abraham, de God van Izaäk en de God van Jakob." Toen verborg Mozes zijn gezicht, want hij was bang om God te zien.

39 Rembrandt van Rijn Mozes en de brandende braamstruik Dinsdag 25 september Hiërogliefen de bouw van de piramide 7 De Heer zei: "Ik heb heel goed gezien hoe vreselijk mijn volk lijdt in Egypte. Ik heb gehoord hoe ze het tot Mij uitschreeuwen over hun slavernij. Ik ken hun pijn en verdriet. 8 Daarom ben Ik gekomen om hen uit de macht van de Egyptenaren te bevrijden. Ik zal hen uit Egypte halen. Ik zal hen naar een goed en ruim land brengen,

40 een prachtig en vruchtbaar land. Nu wonen daar nog de Kanaänieten, de Hetieten, de Amorieten, de Perezieten, de Hevieten en de Jebusieten. 9 Ik heb gehoord hoe de Israëlieten het uitschreeuwen. Ik heb gezien hoe vreselijk slecht de Egyptenaren hen behandelen. 10Daarom stuur Ik jou, Mozes, naar de farao. Jij gaat mijn volk uit Egypte weghalen." 11 Maar Mozes zei: "Ik? Maar dat kan ik helemaal niet! Hoe zou ik naar de farao kunnen gaan? En hoe zou ik het volk uit Egypte kunnen halen?" 12 Toen zei Hij: "Ik ben toch bij je! En Ik zal je bewijzen dat Ik je heb gestuurd: als je het volk uit Egypte hebt meegenomen, zullen jullie Mij op deze berg aanbidden." 13 Toen zei Mozes tegen God: "Maar als ik tegen de Israëlieten zeg: 'De God van jullie voorvaders heeft mij naar jullie toe gestuurd,' dan vragen ze mij misschien: 'Hoe heet Hij dan?' Wat moet ik dan tegen hen zeggen?" 14 Toen zei God tegen Mozes: "Mijn naam is IK BEN. Zeg tegen de Israëlieten: 'IK BEN heeft mij gestuurd. 15 De Heer, de God van jullie voorvaders, de God van Abraham, Izaäk en Jakob, heeft mij naar jullie toe gestuurd.' Dat is voor eeuwig mijn naam. En zo wil Ik voor altijd worden genoemd. 16 Ga. Roep de leiders van het volk Israël bij elkaar en zeg tegen hen: De Heer, de God van jullie voorvaders, de God van Abraham, Izaäk en Jakob, is naar mij toe gekomen. Hij heeft gezegd: 'Ik heb heel goed gezien wat er in Egypte met jullie gebeurt. 17 Ik zal jullie uit de slavernij in Egypte redden. Ik zal jullie brengen naar het land van de Kanaänieten, Hetieten, Amorieten, Perezieten, Hevieten en Jebusieten. Ik zal jullie naar een prachtig en vruchtbaar land brengen.' 18 Ze zullen naar je luisteren. Daarna ga je met de leiders van Israël naar de koning van Egypte. Zeg tegen hem: 'De Heer, de God van de Hebreeën, is naar ons toe gekomen. Laat ons alstublieft drie dagen ver de woestijn in reizen. Want daar willen we aan onze Heer God offers brengen.' 19 Maar Ik weet dat de koning van Egypte jullie niet zal laten gaan. Zelfs niet als Ik hem met geweld daar toe zal dwingen. 20 Daarom zal Ik Egypte straffen met allerlei rampen. Ik zal wonderen bij hen doen. Daarna zal de koning jullie laten gaan. 21 En Ik zal ervoor zorgen dat de Egyptenaren goed zullen zijn voor dit volk. Daardoor zullen jullie niet met lege handen uit Egypte vertrekken. 22 Elke vrouw moet aan haar

41 buurvrouw en huisgenoten vragen om zilveren en gouden voorwerpen. Ook om kleren voor de kinderen. Zo zullen jullie de Egyptenaren beroven." Woensdag 26 september Mozes Michelangelo Mozes is bang dat de Israëlieten hem niet zullen geloven 1 Toen antwoordde Mozes: "Maar ze zullen me niet geloven! Ze zullen niet naar me willen luisteren. Ze zullen zeggen: 'De Heer is helemaal niet naar je toe gekomen'." 2 De Heer antwoordde: "Wat heb je daar in je hand?" Hij antwoordde: "Een staf." 3 De Heer zei: "Gooi hem op de grond." Toen Mozes hem op de grond gooide, veranderde de staf in een slang. Mozes rende geschrokken weg. 4 Maar de Heer zei tegen Mozes: "Grijp de slang bij zijn staart." Mozes stak zijn hand uit en greep de slang. Toen werd de slang weer een staf in zijn hand. 5 En de Heer zei: "Zo zullen ze geloven dat de Heer, de God van hun voorvaders, de God van Abraham, Izaäk en Jakob, naar je toe gekomen is." 6 Toen zei de Heer tegen hem: "Leg je hand onder je kleren op je borst." Mozes legde zijn hand onder zijn kleren op zijn borst. Toen hij zijn hand weer tevoorschijn haalde, was zijn hand ziek: de huid was helemaal wit en ruw geworden. 7 Toen zei Hij: "Leg je hand opnieuw onder je kleren op je borst." Hij legde zijn hand opnieuw onder zijn kleren op zijn borst. Toen hij hem weer tevoorschijn haalde, was de hand weer net als de rest

42 van zijn lichaam. 8 En de Heer zei: "Als ze je na het eerste wonder nog niet geloven, dan zullen ze je geloven na het tweede wonder. 9 Maar als ze je na het tweede wonder nog steeds niet willen geloven, moet je water uit de rivier nemen en op de grond gieten. Dat water zal onmiddellijk veranderen in bloed." Donderdag 27 september Mozes durft nog steeds niet naar Egypte te gaan

43 10 Mozes zei tegen de Heer: "Maar Heer, ik ben niet goed in spreken. Dat ben ik nooit geweest en dat ben ik nog steeds niet. Ik heb moeite met praten." 11 Maar de Heer zei tegen hem: "Wie heeft de mensen een mond gegeven? Wie zorgt ervoor dat iemand wel of niet kan praten? Of wel of niet kan horen, of zien? Ik, de Heer! 12 Doe dus wat Ik zeg. Ik zal je mond helpen en je vertellen wat je moet zeggen." 13 Maar hij zei: "Alstublieft Heer, stuur iemand anders!" 14 Toen werd de Heer boos en zei: "De Leviet Aäron is je broer. Ik weet dat hij goed kan spreken. Hij zal naar je toe komen. Hij zal erg blij zijn je weer te zien. 15 Vertel hem wat hij zeggen moet. En Ik zal jouw mond en zijn mond helpen. En Ik zal jullie zeggen wat je moet doen. 16 Hij zal voor jou tegen het volk spreken. Zo zal hij jouw mond zijn. Via hem zul jij aan farao laten weten wat Ik wil. 17 En houd deze staf in je hand. Daarmee moet je de wonderen doen." 18 Toen ging Mozes naar zijn schoonvader Jetro terug. Hij zei tegen hem: "Ik wil graag terug gaan naar mijn familie in Egypte. Ik wil weten of ze nog leven." Jetro zei tegen Mozes: "Ga in vrede." 19 Want de Heer had in Midian tegen Mozes gezegd: "Ga terug naar Egypte. Want de mannen die jou wilden doden, zijn allemaal gestorven." Vrijdag 28 september Go down Moses Louis Armstrong 3 minuten 40 seconden Mozes gaat voor de eerste keer naar de farao

44 Mozes ontmoeting met de farao - Salomon Koninck Daarna gingen Mozes en Aäron naar de farao. Ze zeiden tegen hem: "Dit zegt de Heer, de God van Israël: Laat mijn volk gaan om voor Mij in de woestijn een feest te vieren." 2 Maar de farao zei: "Wie is de Heer dat ik Hem zou moeten gehoorzamen? Waarom zou ik Israël laten gaan? Ik ken de Heer niet en ik zal Israël ook niet laten gaan." 3 Toen zeiden ze: "De God van de Hebreeën is naar ons toe gekomen. Laat ons alstublieft drie dagen ver de woestijn in reizen. Daar willen we aan onze Heer God offers brengen. Als we dat niet doen, zal Hij ons misschien straffen met de pest of met oorlog." 4Maar de koning van Egypte zei tegen hen: "Waarom proberen jullie het volk van het werk te houden? Vooruit! Ga weer aan het werk! 5 Het volk is groot, en jullie willen hen met hun werk laten stoppen?" 6 Diezelfde dag gaf farao aan de slavendrijvers en opzichters het bevel: 7 "Jullie mogen het volk geen stro meer geven voor het maken van de stenen, zoals eerst. Ze moeten nu zelf stro gaan verzamelen. 8 Maar toch moeten ze net zoveel stenen maken als eerst. Jullie mogen niets van die hoeveelheid afhalen. Want ze zijn lui. Daarom roepen ze: 'Laat ons gaan om aan onze God offers te brengen.' 9 Laat die mannen nog harder werken! Dan hebben ze geen tijd om naar die onzin te luisteren!" 10 De slavendrijvers en opzichters gingen terug naar het volk en zeiden: "De farao zegt dat

45 jullie geen stro meer krijgen. 11 Jullie moeten zelf stro gaan zoeken. Maar jullie moeten wel evenveel stenen blijven maken als eerst." 12 Toen verspreidde het volk zich over heel Egypte om stro te verzamelen. 13 De slavendrijvers joegen hen aldoor op. Ze riepen: "Maak je werk af! Zorg dat jullie net zoveel stenen blijven maken als toen jullie nog wél stro kregen!" 14 Ze sloegen de Israëlitische mannen die door de slavendrijvers waren aangewezen als opzichters en zeiden tegen hen: "Waarom hebben jullie niet net zoveel stenen klaar als eerst? Jullie moeten er nog net zo veel klaar hebben als vroeger." Stenen gevuld met stro

46 Maandag 1 oktober Afrikaanse slaven in Egypte 15 Toen gingen de Israëlitische opzichters naar de farao. Ze riepen tegen hem: "Waarom doet u ons dit aan? 16 We krijgen geen stro meer. Maar toch zeggen ze tegen ons dat we stenen moeten maken! En we worden geslagen! Maar de schuld ligt bij úw volk!" 17 Maar de farao zei tegen hen: "Lui zijn jullie! Lui! Daarom zeggen jullie: 'Laat ons gaan om aan de Heer offers te brengen.' 18 Schiet op, aan het werk! Jullie krijgen geen stro meer. Maar jullie moeten net zoveel stenen blijven maken als eerst." 19 Toen begrepen de Israëlitische opzichters hoe erg ze er aan toe waren. 20 Toen ze bij de farao weggingen, kwamen ze Mozes en Aäron tegen. 21 Ze zeiden tegen hen: "De Heer ziet wat jullie hebben gedaan. We hopen dat Hij jullie ervoor zal straffen! Want het is jullie schuld dat de farao nu slecht over ons denkt. Het is jullie schuld dat hij ons nu zo slecht behandelt! Hij wil ons doden!" 22 Toen ging Mozes terug naar de Heer en zei: "Waarom behandelt U dit volk zo hard? Waarom heeft U mij gestuurd? 23 Omdat U het zei, ben ik naar de farao gegaan. Maar hij is dit volk daardoor alleen maar slechter gaan behandelen. En U heeft uw volk helemaal niet bevrijd." 24 Maar de Heer antwoordde Mozes: "Nu zul je zien hoe Ik de farao ga straffen. Hij zal hen niet alleen laten weggaan, hij zal hen zelfs met geweld uit zijn land wegjagen."

47 Dinsdag 2 oktober Film van Cecille B. DeMille The ten commandments (Charleton Heston speelt Mozes 1956 ) Mozes gaat voor de tweede keer naar de farao 27 In Egypte zei de Heer tegen Mozes: 28 "Ik ben de Heer. Zeg tegen de farao alles wat Ik tegen jou zeg." 29 Maar Mozes zei tegen de Heer: "Ik kan helemaal niet goed spreken. Waarom zou de farao naar mij luisteren

48 1 Maar de Heer zei tegen Mozes: "Ik wil dat jij aan de farao laat weten wat Ik wil. Je broer Aäron zal voor je spreken. 2 Je moet Aäron alles zeggen wat Ik tegen jou zeg. Dan zal je broer dat tegen de farao zeggen. Aäron zal tegen de farao zeggen dat hij de Israëlieten uit zijn land moet laten vertrekken. 3 Maar Ik zal de farao koppig maken en Ik zal grote wonderen doen in Egypte. 4 Maar de farao zal niet naar jullie willen luisteren. Daarom zal Ik Egypte zwaar straffen. En mijn volk, de stammen van Israël, zal Ik uit Egypte meenemen. 5 Dan zullen de Egyptenaren zien hoe machtig Ik ben. Ik zal de Israëlieten uit hun land wegleiden. Dan zullen de Egyptenaren toegeven dat Ik de Heer ben." 6Mozes en Aäron deden wat de Heer hun had bevolen. 7 Mozes was 80 jaar en Aäron was 83 jaar toen ze bij de farao kwamen. 8 De Heer zei tegen Mozes en Aäron: 9 "Als de farao tegen jullie zegt: 'Doe eens een wonder om te bewijzen dat God jullie echt gestuurd heeft!' dan moet je tegen Aäron zeggen: 'Neem je staf en gooi die bij de farao op de grond.' De staf zal in een slang veranderen." 10 Mozes en Aäron gingen naar de farao en deden wat de Heer had gezegd. Aäron gooide zijn staf op de grond, terwijl de farao en zijn dienaren toekeken. De staf veranderde in een slang. 11 Toen riep de farao de Egyptische geleerden en tovenaars. Zij deden door hun toverkunsten hetzelfde. 12 Ze gooiden allemaal hun staf op de grond en elke staf veranderde in een slang. Maar de staf van Aäron at de andere slangen op. 13 Maar de farao bleef koppig en wilde niet luisteren zoals de Heer ook gezegd had.

49 A Aron gooit zijn staf op de grond - Gustav Doré Woensdag 3 oktober

50 De eerste ramp: het water verandert in bloed 14 De Heer zei tegen Mozes: "De farao blijft koppig. Hij weigert het volk te laten vertrekken. 15 Ga morgenochtend naar de farao. Hij zal naar het water gaan. Wacht op hem aan de kant van de rivier. Houd de staf die in een slang veranderd is geweest, in je hand. 16 Zeg dan tegen hem: 'De Heer, de God van de Hebreeën, heeft mij naar u toe gestuurd. Ik moet u zeggen: Laat mijn volk naar de woestijn gaan om Mij te dienen. Maar tot nu toe heeft u niet willen luisteren. 17 Zo zult u zien wie de Heer is: ik zal met deze staf op het water van de rivier slaan. Dan zal het water in bloed veranderen. 18 De vissen in de rivier zullen dood gaan. De hele rivier zal ervan stinken. De Egyptenaren zullen het water van de rivier niet meer kunnen drinken.' " 19 Verder zei de Heer tegen Mozes: "Zeg tegen Aäron dat hij zijn hand met de staf moet uitstrekken over al het water in Egypte. Over alle rivieren, kanalen, plassen en waterbakken. Al dat water zal in bloed veranderen. In heel Egypte zal bloed zijn, zelfs in alle waterkruiken en waterbakken." 20 Mozes en Aäron deden wat de Heer had bevolen. De farao en zijn dienaren zagen hoe Aäron met zijn staf op het water van de rivier sloeg. Al het water veranderde in bloed. 21 De vissen in de rivier gingen dood. De hele rivier stonk ervan en de Egyptenaren konden het water niet meer drinken. In heel Egypte was het water veranderd in bloed. 22 Maar de Egyptische tovenaars deden door hun toverkunsten hetzelfde. Daarom bleef de farao koppig en wilde hij niet naar hen luisteren zoals de Heer ook gezegd had. 23 De farao draaide zich om, ging naar huis en trok zich er niets van aan. 24 Maar alle Egyptenaren groeven in de omgeving van de rivier naar water om te drinken. Want het rivierwater was ondrinkbaar. 25 Er gingen zeven dagen voorbij nadat de Heer het water in bloed had veranderd.

51 Donderdag 4 oktober De tweede plaag kikkers Onderdeel van de Spaanse Haggada 14e eeuw De tweede ramp: kikkers 1 Daarna zei de Heer tegen Mozes: "Ga naar de farao. Zeg tegen hem: 'Dit zegt de Heer: Laat mijn volk gaan, om Mij te dienen. 2 Als u hen niet wil laten gaan, zal Ik ervoor zorgen dat uw hele land krioelt van de kikkers. 3 De rivier zal vol kikkers zitten. Ze zullen uit het water komen en uw huis en slaapkamer binnen komen. Ze zullen zelfs in uw bed kruipen. Ook in de huizen van uw dienaren en van uw volk. Ze zullen zelfs in de brood-ovens en de pannen zitten. 4 De kikkers zullen uit de rivier komen, als straf voor u, uw volk en al uw dienaren.' "

52 5 Verder zei de Heer tegen Mozes: "Zeg tegen Aäron: 'Strek je hand met je staf uit over de rivieren, kanalen en plassen. Laat zo de kikkers over Egypte komen.' " 6 Toen strekte Aäron zijn hand uit over het water van Egypte. En de kikkers kwamen en bedekten het hele land. 7 Maar de tovenaars deden door hun toverkunsten hetzelfde, zodat zij óók kikkers tevoorschijn lieten komen. 8 Toen riep de farao Mozes en Aäron en zei: "Bid tot de Heer dat Hij de kikkers weghaalt! Dan zal ik het volk laten gaan om offers aan de Heer te brengen!" 9 Mozes antwoordde: "Zou u mij willen zeggen wanneer ik voor u, uw dienaren en uw volk moet bidden? Dan zal ik bidden dat de kikkers uit de huizen zullen verdwijnen en alleen in de rivier zullen overblijven." 10 Hij zei: "Morgen." Toen zei Mozes: "Ik zal doen wat u beveelt. Dan zult u toegeven dat er niemand is zoals onze Heer God. 11 De kikkers zullen uit uw huizen verdwijnen. Alleen in de rivier zullen ze overblijven." 12 Toen gingen Mozes en Aäron bij de farao weg. Mozes vroeg aan de Heer om een eind te maken aan de kikkerplaag waarmee Hij de farao had gestraft. 13 De Heer deed wat Mozes Hem had gevraagd. Alle kikkers in de huizen, paleizen en velden gingen dood. 14 De mensen verzamelden de dode kikkers in grote hopen. Het hele land stonk ervan. 15 Maar toen de farao zag dat de ellende voorbij was, bleef hij koppig en wilde hij niet naar hen luisteren zoals de Heer ook gezegd had. Vrijdag 5 oktober Er volgden nog acht andere plagen. Egypte werd getroffen door luizen, ongedierte (malariamuggen), veepest, zweren, hagel, sprinkhanen en duisternis. De Egyptische godin Noet de hemelkoe

53 Ra de zonnegod De negende ramp: duisternis 21 Daarna zei de Heer tegen Mozes: "Steek je hand op naar de hemel. Dan zal het donker worden in Egypte. Het zal er aardedonker zijn." 22 Mozes stak zijn hand op naar de hemel. Toen werd het drie dagen lang aardedonker in heel Egypte. 23 Drie dagen lang konden de mensen elkaar niet zien. Niemand durfde een voet te verzetten. Maar waar de Israëlieten woonden, was het licht. 24 Toen liet de farao Mozes komen en zei: "Ga de Heer maar aanbidden. Jullie kinderen mogen met jullie meegaan. Maar jullie schapen, geiten en koeien moeten hier blijven." 25 Maar Mozes zei: "U moet ons dieren laten meenemen om aan onze Heer God te offeren. 26 Al ons vee moet met ons meegaan. Er mag geen hoef hier achterblijven. Want pas als we daar zijn aangekomen, weten we wat we aan onze Heer God zullen offeren. Dan pas zullen we de offerdieren uitkiezen." 27 Maar de Heer zorgde ervoor dat de farao koppig bleef, zodat hij hen niet liet gaan. 28 De farao zei tegen hem: "Ga weg! Zorg dat ik je nooit meer zie! Als ik je nog één keer zie, zal ik je doden!" 29 Toen zei Mozes: "U heeft gelijk: u zal mij nooit meer zien."

54 William Turner de tiende plaag 1802 (Tate Gallery) Maandag 8 oktober Haggada De tiende plaag Mozes vertelt wat de tiende ramp zal zijn 1 (Voordat dit gebeurde, had de Heer tegen Mozes gezegd: "Ik zal nog één ramp over de farao en Egypte laten komen. Daarna zal hij jullie allemaal laten gaan. Hij zal jullie hier zelfs met geweld wegjagen. 2 Zeg tegen het volk dat iedereen van

55 zijn Egyptische buren om zilveren en gouden voorwerpen moet vragen." 3 En de Heer zorgde ervoor dat de Egyptenaren goed waren voor het volk. Want de dienaren van de farao en de mensen van het volk hadden veel ontzag voor Mozes.) 4 En Mozes zei toen tegen de farao: "Dit zegt de Heer: Rond middernacht trek Ik door Egypte. 5Dan zullen alle oudste zonen in het land sterven. Vanaf uw eigen oudste zoon die ná u koning zal zijn, tot en met de oudste zoon van de slavin die graan maalt. Ook alle eerstgeboren dieren van het vee zullen sterven. 6 In heel Egypte zal luid gehuild worden. Zo'n groot verdriet is er nog nooit in Egypte geweest en zal er ook nooit meer zijn. 7 Maar de Israëlieten en hun vee zal niets overkomen. Nog geen hond zal tegen hen of hun dieren durven blaffen. Zo zult u toegeven dat de Heer verschil maakt tussen de Egyptenaren en de Israëlieten. 8 Al uw dienaren hier zullen naar mij toe komen. Ze zullen zich voor mij buigen en zeggen: 'Ga alsjeblieft weg, met dat hele volk dat bij je hoort!' Dan zal ik met hen vertrekken." En woedend ging hij bij de farao weg. 9 De Heer zei tegen Mozes: "De farao zal niet naar je willen luisteren. Zo zal Ik heel veel wonderen doen in Egypte." 10 Mozes en Aäron hebben al deze wonderen bij de farao gedaan. Maar de Heer zorgde ervoor dat de farao koppig bleef. Hij liet de Israëlieten niet uit zijn land vertrekken. Dinsdag 9 oktober Het Paasfeest

56 Mezoeza aan de deurpost 1 De Heer zei tegen Mozes en Aäron: 2 "Deze maand zal voortaan voor jullie de belangrijkste maand zijn. Hij zal de eerste maand van het jaar zijn. 3 Zeg tegen het hele volk Israël: Op de tiende dag van deze maand moet iedereen een lam uit zijn kudde uitzoeken: één lam per gezin. 4 Maar als iemands gezin daar te klein voor is, moet hij samendoen met een buurman. Er moet genoeg vlees zijn voor alle mensen van die twee gezinnen. Bij het uitzoeken van het dier moeten jullie rekening houden met hoeveel iedereen eet. 5 Het moet een gezond mannetjes-dier zijn van één jaar oud. Het mag ook een geitje zijn van één jaar oud. Er mag helemaal niets mis mee zijn. 6 Jullie moeten het bewaren tot de 14e dag van deze maand. Dan moeten alle Israëlieten die dieren slachten als het avond wordt. 7Daarna moeten jullie het bloed van de dieren aan de deurposten smeren, rond de deuren van de huizen waar jullie de dieren eten. 8 Diezelfde nacht nog moeten jullie het vlees opeten. Eet het gebraden, met brood van deeg zonder gist, en met bittere kruiden. 9 Jullie mogen het vlees niet gekookt of rauw

57 opeten. Jullie mogen het alleen gebraden eten. Jullie moeten het hele dier eten, met de kop, de poten en de ingewanden. 10Jullie mogen er niets van bewaren tot de volgende dag. Wat ervan overblijft moeten jullie verbranden. 11 Jullie moeten het haastig eten. Sta onder het eten klaar om te vertrekken, met je schoenen aan en een staf in je hand. Het is het Paasoffer ('Pascha' = 'voorbijgaan') voor de Heer. 12 Want Ik zal vannacht door Egypte gaan en alle oudste zonen en alle eerstgeboren dieren doden. Ik zal alle goden van Egypte straffen. Ik ben de Heer. 13 Het bloed aan jullie huizen is een teken. Als Ik bloed aan een huis zie, zal Ik dat huis voorbijgaan. Zo zal er bij jullie niemand sterven als Ik Egypte straf. De tiende plaag -de dood van de oudste zoon Sarajevo Haggada 14 e eeuw Woensdag 10 oktober 14 Deze dag moet voortaan voor jullie een feestdag zijn, een feest voor Mij, de Heer. Al jullie families ná jullie moeten voor altijd dit feest vieren. 15 Zeven dagen lang moeten jullie brood eten dat zonder gist is gebakken. Op de eerste dag van het feest moeten jullie de gist uit jullie huizen wegdoen. Iedereen die tussen de eerste en de zevende dag iets met gist eet, moet worden gedood. 16 Op de eerste en de zevende dag moeten jullie voor Mij een bijeenkomst houden. Niemand mag op die dagen werken. Jullie mogen alleen de maaltijden klaarmaken. 17 Voortaan moeten jullie elk

58 jaar dit Feest van de Ongegiste Broden vieren. Want op deze dag haal Ik jullie allemaal weg uit Egypte. Daarom moeten jullie deze dag voor altijd blijven vieren. 18 Dus vanaf de avond van de 14e dag van de eerste maand tot de avond van de 21e dag van die maand moeten jullie ongegist brood eten. 19 Zeven dagen lang mag er helemaal geen gist in jullie huizen zijn. Iedereen die iets eet dat met gist is klaargemaakt, moet worden gedood. Het maakt niet uit of hij een vreemdeling is of dat hij een Israëliet is. 20 Er mag niets worden gegeten dat met gist is klaargemaakt. Jullie mogen alleen ongegist brood eten, in het hele land." 21 Toen liet Mozes de leiders van Israël bij zich komen. Hij zei tegen hen: "Zorg ervoor dat iedereen een lam gaat uitkiezen voor zijn gezin en dat hij dat slacht. 22 Het bloed moet in een schaal opgevangen worden. Daarna moet iedereen een bosje van de hysop-plant indopen in de schaal en daarmee het bloed aan de deurposten smeren, rond de deur van zijn huis. Niemand mag zijn huis uitgaan tot de volgende morgen. 23 De Heer zal door het land trekken om de Egyptenaren te straffen. Als Hij het bloed rondom een deur ziet, zal de Heer die deur voorbijgaan. De vernietiger zal jullie huizen niet mogen binnengaan. Hij zal niemand van jullie mogen doden. 24 Dit moeten jullie altijd blijven doen en jullie familie ná jullie ook. 25 Ook als jullie in het land gekomen zijn dat de Heer jullie gaat geven zoals Hij beloofd heeft. 26 En als jullie kinderen later vragen: 'Waarom doen jullie dat?' dan moeten jullie antwoorden: 27 'Het is het Paasoffer voor de Heer. Want Hij ging in Egypte onze huizen voorbij, toen Hij de Egyptenaren strafte. Onze huizen sloeg Hij over." Toen knielde het volk neer en boog zich diep voor de Heer. 28 Ze gingen naar huis en deden precies wat de Heer tegen Mozes en Aäron had gezegd.

59 Donderdag 11 oktober In heel Egypte zal een luid gejammer zijn Arhtur Hacker De tiende ramp: de dood 29 Om middernacht doodde de Heer elke oudste zoon in Egypte. Hij doodde de oudste zoon van de farao die ná hem koning zou worden, tot en met de oudste zoon van de gevangene in de gevangenis. Ook alle eerstgeboren dieren van het vee. 30 De farao en alle Egyptenaren werden 's nachts wakker. Overal in het land werd luid gehuild. Want in elk huis was wel iemand gestorven. 31 De farao liet Mozes en Aäron halen. Hij zei tegen hen: "Maak dat jullie wegkomen uit mijn land! Jullie en alle andere Israëlieten! Ga de Heer aanbidden, zoals jullie hebben gevraagd. 32 Neem ook jullie schapen, koeien en geiten mee, zoals jullie hebben gevraagd. Ga weg! En zegen mij ook." 33 Ook de Egyptenaren smeekten het volk om snel uit het land te vertrekken. Want ze zeiden: "We gaan allemaal dood!"

60 Vrijdag 12 oktober matzes Het volk Israël vertrekt uit Egypte 34 De Israëlieten deden het brooddeeg (waar nog geen gist in zat) in bakpannen. Die wikkelden ze in kleren en zo zetten ze die op hun schouders. 35 Verder deden de Israëlieten wat Mozes en Aäron hadden gezegd: ze vroegen aan de Egyptenaren om zilveren en gouden voorwerpen en om kleren. 36 En de Heer zorgde ervoor dat de Egyptenaren goud, zilver en kleren aan hen meegaven. Zo beroofden de Israëlieten de Egyptenaren. 37 Daarna trokken ze van Raämses naar Sukkot. Het waren ongeveer mannen te voet. De vrouwen en kinderen waren daar nog niet bij meegeteld. 38Ook trokken er nog allerlei andere mensen met hen mee. Verder heel veel schapen, geiten en koeien. 39 Ze bakten broden van het deeg dat ze uit Egypte hadden meegenomen. Die waren gebakken van deeg zonder gist. Want er was geen tijd geweest om het deeg te laten gisten. Want ze hadden haast, doordat ze uit Egypte waren weggejaagd. Ook was er geen tijd geweest om eten voor onderweg klaar te maken. 40 De Israëlieten hadden 430 jaar in Egypte gewoond. 41 En na 430 jaar, precies op de dag af, vertrok het hele volk van de Heer uit Egypte. 42 De mensen moeten altijd blijven denken aan wat de Heer die nacht voor hen heeft gedaan. Daarom moeten de Israëlieten elk jaar deze nacht vieren.

61