Achter de rododendrons

Transcriptie

1 Achter de rododendrons Dadersporen als getuigen in een schuldig landschap De omgang met dadererfgoed uit de Tweede Wereldoorlog op landgoederen en buitenplaatsen Henk Hoogeveen Studentnummer Vrije Universiteit Masterscriptie Architectuurgeschiedenis Begeleider: dr. F.H. Schmidt Tweede lezer: prof. dr. J.E. Bosma Augustus

2 Achter de rododendrons Dadersporen als getuigen in een schuldig landschap De omgang met dadererfgoed uit de Tweede Wereldoorlog op landgoederen en buitenplaatsen Henk Hoogeveen Vrije Universiteit De Grote Pekken 60 Faculteit der Letteren 3901 JD Veenendaal Master Architectuurgeschiedenis Studentnummer T E henkhoogeveen@live.nl Begeleider: dr. F.H. Schmidt Tweede lezer: prof. dr. J.E. Bosma Augustus

3 Ik verklaar hierbij dat deze scriptie een oorspronkelijk werkstuk is, dat uitsluitend door mij vervaardigd is. Als ik informatie en ideeën aan andere bronnen heb ontleend, heb ik hiervan expliciet melding gemaakt in de tekst en de noten. Veenendaal, 9 augustus 2013 H. Hoogeveen 3

4 INHOUDSOPGAVE Titelpagina Inhoudsopgave 4-5 Inleiding 6 Hoofdstuk 1 Landgoederen & buitenplaatsen en de Tweede Wereldoorlog Onderzoek naar de periode van de oorlog op landgoederen & buitenplaatsen Landgoederen, buitenplaatsen en de Tweede Wereldoorlog Functies en gebruik. Landgoederen & buitenplaatsen in de oorlog De naoorlogse omgang met de sporen van de oorlog De nog aanwezige (dader)sporen 24 Hoofdstuk 2 De complexiteit van dadererfgoed - Theorieën over de omgang 26 met schuldig erfgoed 2.1 Oog voor dadererfgoed? Benaderingen van dadererfgoed Dilemma s bij dadererfgoed 35 Hoofdstuk 3 Toorenvliedt: van buitenplaats tot bunkerpark Inleiding Een biografie van de buitenplaats Toorenvliedt De Tweede Wereldoorlog op Toorenvliedt Nieuw Walcheren met een nieuw Toorenvliedt De context voor de herinrichting van het nieuwe Walcheren De herbeplanter van Walcheren 49 4

5 3.4.3 Van buitenplaats tot stadspark. Een uniek nieuw park voor Toorenvliedt Nieuwe vormen van gebruik van het naoorlogse Toorenvliedt De huidige omgang met Park Toorenvliedt Plannen en proces rondom het opwaarderen van Park Toorenvliedt Aanpak Park Toorenvliedt in het kader van Europees WWII Heritage project Kanttekeningen bij de gevolgde benaderingswijze van Toorenvliedt 58 Hoofdstuk 4 Avegoor: verraderlijke schoonheid? Inleiding Een biografie van het Landgoed Avegoor De Tweede Wereldoorlog op Landgoed Avegoor Avegoor als SS-Schule De herinrichting van het park als sportterrein en de bouw van de sporthal Een spoor richting architect A.H. van der Waal De laatste oorlogsjaren op Avegoor Het Avegoor van na de oorlog De nasleep van de oorlog. Avegoor als interneringskamp Avegoor opnieuw een vakantieoord Herinneringen aan de sporthal op Avegoor als Vakantiekamp Middachten De huidige omgang met Landgoed Avegoor Een nieuwe toekomst voor een gebouw met een geheugen Analyse en advies over de omgang met Avegoor en het dadererfgoed 84 Conclusie 89 Bibliografie 93 Nawoord 101 Bijlagen 1. Krantenberichten over de vakantiekampen op Avegoor 2. Opgeschreven jeugdherinneringen aan de vakantiekampen op Avegoor 5

6 INLEIDING Het is een schuldig landschap, een landschap dat heeft zien gebeuren, want in landschappen, in de schone natuur vinden vaak de afgrijselijkste opvoeringen plaats. Veldslagen. Sluipmoorden. Man tegen man. Aanleg en onderhoud van kampementen. Barakken. Plekken ter kwelling van weerloze schepsels. Voornoemd landschap heeft zich daar nooit iets van aangetrokken, is zelfs zo schaamteloos geweest om gewoon door te groeien, het is een schande, ik raak er nooit over uitgesproken. De confrontatie natuur-cultuur is een onbarmhartig gebeuren, dat gaat met pijn gepaard, geloof dat maar. Ja ja, ik weet wel, het is zinloos om de natuur schuldig te noemen, maar kunst is ook zinloos, daarom is kunst zo onontbeerlijk. En gewetenloos. Sinngebung des Sinnlosen. Schuldig landschap dus. Jammer dat het je ontgaan is. 1 Armando HET SCHULDIGE LANDSCHAP Schuldig landschap, twee woorden die doen denken aan schuld, schuldgevoel, de Tweede Wereldoorlog, sporen, goed en kwaad, daders, slachtoffers, medeplichtigen en de getuigenis van het landschap. De term schuldig landschap werd bedacht door kunstenaar Armando, die deze twee woorden zorgvuldig heeft gekozen en gecombineerd. De betekenis die hiermee is ontstaan schuilt juist in de combinatie van de twee woorden, aan de hand waarvan Armando schrijft, schildert en tekent. Dat ook veel Nederlandse landgoederen in buitenplaatsen in feite schuldige landschappen zijn is veelal onderbelicht gebleven. Bij het arcadische of romantische beeld van een landgoed of buitenplaats denk je niet snel aan de Tweede Wereldoorlog en de verschrikkingen die zich daar hebben afgespeeld. Kunstenaars als Armando en Anselm Kiefer gaven via hun werk het landschap een extra betekenis, omdat het landschap volgens hen getuige is geweest van de feiten die er hebben plaatsgevonden. Kiefer zocht als kunstenaar naar een manier om zijn kritiek op het naoorlogse Duitsland en de taboeïsering van het onderwerp van de Tweede Wereldoorlog in en via zijn werk bespreekbaar te maken. Hij wilde Duitsland met haar verleden confronteren, zijn werk was een uiting van commentaar op de Duitse geschiedenis. Zo greep hij bijvoorbeeld terug op oude beelden die geworteld waren in het Duitse geheugen, zoals het bos, de heldenslagen, veldslagen van de Tweede Wereldoorlog en de mythe van het ontstaan van Duitsland. De landschappen van Kiefer lijken te verkeren in een staat van verval en verwoesting en ook komen er geen mensen in voor, slechts sporen doen iets vermoeden. Naast verf gebruikte hij in zijn schilderijen materialen als dode doornstruiken, verkoolde stukken hout en as. In zijn werk gaf hij de oorlog een plek. Armando begon 1 Armando2003 6

7 in de eerste helft van de zeventiger jaren reeksen schilderijen en tekeningen te maken die hij schuldig landschap noemde. Deze thematiek en de Tweede Wereldoorlog spelen in zijn werk een dominante rol. Als kind groeide hij op met uitzicht op het Kamp Amersfoort, een doorgangskamp naar Duitsland. Toen na de oorlog, in de jaren vijftig, veel mensen liever vooruit keken, bleef Armando kijken naar het verleden, omdat hij het niet kon loslaten. Hij heeft zich nooit kunnen neerleggen bij zoveel slachtoffers en zoals hij het zelf formuleert heeft de oorlog hem overrompeld. 2 Armando schildert echter geen gebeurtenissen, daders noch slachtoffers en schrijft geen verhalen die de oorlog omschrijven, maar wat eraan grenst. Het afschuwelijke van de oorlog is volgens hem namelijk onuitsprekelijk. Het is als een voetafdruk in het bos, als een stille getuige van de eerdere aanwezigheid van de mens. Zijn werken - poëzie, schilderijen, tekeningen, muziek en documentaires - gaan over de sporen die het onuitsprekelijk afschuwelijke heeft nagelaten. Met zijn werk wil hij zorgen dat de sporen niet vervagen en vecht daarmee tegen het verlies van bepaalde herinneringen. Het doorgroeien en doorgaan maakt ons, en de boom en het landschap, schuldig aan het vergeten en het onverstoorbaar doorleven. De vele lagen herinneringen en associaties die door generaties aan landschappen en plekken zijn toegedicht worden blootgelegd in Simon Schama s boek Landschap & Herinnering (1995). Hij laat bijvoorbeeld zien hoe de moderne westerse natuur beladen is met herinneringen en betekenissen. In het landschap zelf vormgegeven of door de omgang met dat landschap in de loop der jaren, maar ook de herinneringen die doorklinken in literatuur en kunst. Daarbij maakt Schama net als Armando gebruik van het (Duitse) bos als voorbeeld en metafoor, als een plek vol mythen en herinneringen die echter ook een bloederig spoor hebben achtergelaten. Afb. 1. Armando - Schuldig landschap. Drieluik 1976 (Centraal Museum) 2 Armando, ( ) 7

8 STILLE GETUIGEN In Armando s werk komen bomen en struiken veelvuldig voor, ze zijn volgens hem zwijgende getuigen geweest van de meest verschrikkelijke dingen en desondanks zijn zij onaangedaan gebleven. Zij vragen zich niets af. 3 Maar waaruit bestaat nu precies die schuld van het landschap? In de natuur of het landschap heeft in de Tweede Wereldoorlog veel plaatsgevonden, met name doordat de ligging vaak was onttrokken aan het oog van de buitenwereld. Ondanks dat de natuur onverschillig is en onverstoorbaar doorgroeit, is de natuur vaak van grote schoonheid, vredig en stil. Er is sprake van een verraderlijke schoonheid, de schoonheid van het kwaad. Maar de natuur wist de sporen van de gruwelijkheden uit en dat maakt het landschap in Armando s ogen schuldig. De bossen rond Amersfoort zijn voor Armando getransformeerd van een plek van onschuldig kinderspel tot een plek van geweld en misdaad, een plek beladen met schuld. Wat Armando na de oorlog verbaasde en wat hem als kunstenaar blijvend heeft beïnvloed, was het feit dat dit voormalige oorlogsgebied een dergelijk vredige uitstraling had gekregen. Alsof de moorden en martelingen nooit hadden plaats gevonden, zo welig tierde het natuurschoon hier. Maar de bossen rondom het concentratiekamp waren getuige geweest van gruwelijke oorlogsmisdaden, aldus Armando, en waren daar mede schuldig aan. Ze vormen, met andere woorden, een schuldig landschap. 4 Voor Armando is de plek daarom voor altijd besmet. DADERPERSPECTIEF In 1979 verhuist Armando naar Berlijn. Opmerkelijk is dat hij daar zijn atelier vestigt in het voormalige atelier van de vroegere nazi-beeldhouwer Arno Breker. Het gaf hem echter het gevoel thuis te zijn in een ongemakkelijk verleden. 5 Armando koos ook vaak voor het daderperspectief. Er wordt vaak zo laatdunkend gesproken over mensen die zich in dienst van de vijand stelden. Goed, maar wat dacht je van denne- en sparrebomen, die zich volledig onderworpen hebben en zich nog steeds onderwerpen aan welke vijand dan ook. Kijk naar de afbeeldingen waarop de vijand doende is: daar staan ze, de bomen, ze staan op de achtergrond te lachen. En niet alleen de denne- en sparrebomen, de andere bomen ook. Moet daar niet es iets van gezegd worden? Ik dacht van wel, want ze staan er soms nog, de bomen, de bosrand en het geboomte, op dezelfde plek waar ze destijds ook stonden, je moet niet denken dat ze verderop zijn gaan staan, ze staan er nog steeds als onverschillige getuigen. Ik bekijk ze, ik kijk naar ze, en dan doet zich iets akeligs voor: ze zijn mooi, ik vind ze mooi. 6 Men vond het ongehoord, maar in de jaren zestig raakte hij nieuwsgierig naar het verhaal van de vijand en de motieven van de dader. Dat leidde onder andere tot de documentaire De 3 Armando Reijnders 2009, pp Armando, Armando 1988, pp

9 SS ers (1967), waarin hij leden van de SS interviewde. In Dagboek van een dader (1973) diepte hij hetzelfde thema uit en ook spreekt hij hier voor het eerst van het schuldige landschap. Armando s eigen oorlogservaringen hebben zijn werk voor een groot deel bepaald. Dat verleden heeft er ook toe bijgedragen dat Armando een grote belangstelling had voor de denkwijze en gedragingen van de direct betrokkenen bij de Tweede Wereldoorlog. En niet alleen voor de slachtoffers en de daders, maar ook voor de stille getuigen zoals plekken, landschappen, bomen of voorwerpen. OMGANG MET DE (DADER)SPOREN VAN DE OORLOG Mijn onderzoek gaat over de hedendaagse omgang met het erfgoed en de tijdlaag van de Tweede Wereldoorlog op Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen. Het schuldige landschap met de sporen van de dader, het zogenoemde dadererfgoed, op landgoederen en buitenplaatsen staat daarbij centraal. De begrippen landgoed en buitenplaats worden vaak door elkaar gebruikt, hoewel er enig onderscheid tussen beide bestaat. Onder een landgoed wordt een landschappelijk samenhangend gebied van meerdere hectaren verstaan, bestaande uit natuur, bos, landbouwgronden, tuin en/of park dat als een eenheid en bedrijf wordt beheerd, in veel gevallen met daarop een historisch landhuis of kasteel. Een buitenplaats is een monumentaal huis met bijgebouwen en een tuin of parkaanleg. Een buitenplaats maakt veelal ook deel uit van een groter landgoed, andersom niet. Op landgoederen stond daarnaast vooral het economische aspect centraal, terwijl bij een buitenplaats het recreatieve aspect de boventoon voerde. Onder dadererfgoed worden de sporen van de dader verstaan, in de vorm van nog resterende gebouwen, restanten of structuren van hun hand, die in dit geval nog herinneren aan het gebruik ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. In het tweede hoofdstuk van deze masterscriptie zal nog uitvoeriger worden ingegaan op het begrip dadererfgoed. In mijn verhaal zal vaak de oorlog voorkomen, waar dan de Tweede Wereldoorlog mee wordt bedoeld. Waarom juist dadererfgoed en waarom specifiek op landgoederen en buitenplaatsen? Beide onderwerpen vielen toevalligerwijs samen tijdens mijn lange zoektocht naar een geschikt scriptieonderwerp. Landgoederen en buitenplaatsen hebben al lange tijd mijn belangstelling en de omgang met zulk gevoelig en beladen erfgoed trok mijn aandacht. Het is geen typisch buitenplaatsonderwerp, wat bijvoorbeeld te merken was aan de reacties van een aantal mensen op mijn onderwerpskeuze. Landgoederen en buitenplaatsen worden eerder geassocieerd met de voorname architectuur van de landhuizen en kastelen, de verfijnde interieurs, de fraaie tuinen en parken en de vooraanstaande eigenaren en bewoners. De periode van de Tweede Wereldoorlog blijkt echter een onderbelicht thema in publicaties en het onderzoek naar landgoederen en buitenplaatsen, terwijl er zich tijdens de Tweede Wereldoorlog ontzettend veel heeft afgespeeld op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen. 9

10 EEN GEVOELIGE EN LEVENDE GESCHIEDENIS De Tweede Wereldoorlog is een periode in de geschiedenis die een ongekende invloed heeft gehad op vele facetten van het leven, zowel op het mentale vlak als op de fysieke leefomgeving. Zo ook op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen. Vanaf het jaar 1940 tot aan de bevrijding in mei 1945 heeft er zich een reeks van gebeurtenissen afgespeeld, waarvan de verschillende sporen en overblijfselen in het landschap en aan de gebouwen nog spreken. 7 Daarnaast heeft de oorlog zijn onzichtbare sporen nagelaten in een hele generatie, de generatie van mijn grootouders en Armando. Inmiddels zijn we een aantal generaties verder en voor mij bestaat de Tweede Wereldoorlog alleen uit indrukwekkende verhalen en beelden, uit boeken, geschiedenislessen en persoonlijk overgedragen verhalen. Verhalen en herinneringen over angst, bombardementen, de bezetting, het verzet, onderduikers en de concentratiekampen. En nog steeds blijkt deze oorlog geen afgesloten hoofdstuk. Nog altijd komen er verhalen boven van een generatie waarvan de herinnering aan de oorlog een litteken is. Denk bijvoorbeeld aan het recent verschenen boek van Jan Brokken, De Vergelding. Een dorp in tijden van oorlog, over zijn onderzoek naar het geheim uit de oorlog dat nog steeds leefde in zijn geboortedorp Rhoon. Veel werd weggestopt en er werd niet meer over de oorlog gesproken. Dat was voorbij en deed pijn, men moest verder. Uit het oog uit het hart. HISTORISCHE GELAAGDHEID De laatste jaren staat de historische gelaagdheid van ons erfgoed echter steeds meer centraal, dat wil zeggen het kunnen aflezen van de historie en ontwikkeling van het gebouw of de plek zelf. Aan iedere periode en tijdlaag dient belang gehecht te worden, dus ook de Tweede Wereldoorlog. In het vakgebied van de archeologie wordt al in steeds meer gemeenten de Tweede Wereldoorlog als volwaardige tijdlaag meegenomen. Voorwerpen, al dan niet roerend of materieel, ontlenen tegenwoordig steeds meer hun betekenis en belang aan context, hun biotoop en genealogie. Ook monumentenzorg heeft steeds meer oog gekregen voor samenhang, ensembles en de meerwaarde van combinaties. Het sleutelwoord van nu is historisch landschap. 8 Niets leest echter vervelender dan een boek waarvan enkele pagina s ontbreken doordat ze eruit zijn gescheurd. Iedere periode en generatie vormt een afzonderlijk hoofdstuk en iedere generatie voegt een nieuwe laag toe aan de geschiedenis en het landschap. Ook de periode , zij het een donkere paragraaf, hoort daarom niet te ontbreken. Niet in publicaties en onderzoek, maar in dit geval ook niet in de ruimtelijke zin op de landgoederen en buitenplaatsen zelf. Wij hebben nu een andere kijk op de oorlog en de (zichtbare) sporen en overblijfselen daarvan door het belang dat tegenwoordig wordt gehecht aan de historische gelaagdheid; een gelaagd landschap van allerlei herinneringen, verhalen en 7 Timmerman 2011, pp Knoop, p.14 10

11 ingrepen van alle tijdlagen. Door deze kijk zien wij nu ook de waarde in van het erfgoed en de tijdlaag van de Tweede Wereldoorlog. Maar ook gaan wij tegenwoordig anders met deze sporen om, we noemen het zelfs erfgoed. In de naoorlogse jaren keek men daar anders tegenaan. In de herinneringscultuur van na de oorlog stonden met name de helden van de oorlog centraal, het duurde nog tot in de jaren zestig en zeventig voor er ruimte kwam voor het herdenken van de verschillende groepen slachtoffers van de oorlog. 9 Lastig blijkt echter nog steeds de plek van de dader in dit verhaal. De publicatie De dynamiek van herinnering (2009) verhaalt over dit proces van herdenken en de herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog. 10 EEN ONTSPANNEN BENADERING? In het Jaarboek 2012 van het tijdschrift Blauwe Kamer wordt opgemerkt dat de hedendaagse benadering van de oorlog, van deze toch nog steeds beladen geschiedenis, inmiddels meer en meer ontspannen lijkt. Monterder, soms zelfs bijna vrolijk. 11 Projecten zoals de doorgesneden Bunker 599 in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de markering van de brandgrens in de Rotterdamse binnenstad tonen hoe belangrijk het thema oorlog nog steeds is in onze collectieve herinnering. 12 We wagen het tegenwoordig steeds vaker om iets met dit erfgoed en de sporen van de Tweede Wereldoorlog te doen. De sporen en verhalen worden meer zichtbaar gemaakt of vertaald naar het heden. Opmerkelijk is naar mijn mening deze tendens van het nadrukkelijk zichtbaar maken of benadrukken van bepaald erfgoed, dat nooit de intentie heeft gehad om op te vallen of zichtbaar te zijn. Er wordt als het ware er een nieuwe betekenislaag aan toegevoegd, een nieuw hoofdstuk dat gaat over onze hedendaagse omgang met dit erfgoed en deze geschiedenis. Riemer Knoop schrijft in zijn essay Tussen ooggetuigen en erflaters. Denken over het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog (2006) bijvoorbeeld: De Tweede Wereldoorlog gaat met pensioen. De generatie ooggetuigen en direct betrokkenen bij de oorlog zijn inmiddels hoogbejaard en de levende herinnering zal het domein van de contemporaine geschiedenis verlaten. 13 Door de afstand tot de oorlog die hierdoor ontstaat, door het ontbreken van ooggetuigen, zal eveneens de angel uit het debat gaan. Hierdoor lijkt er op den duur gemakkelijker over de oorlog gepraat te kunnen worden. Knoop merkt ook op dat er voor de volgende generaties weer nieuwe gevoelige plekken ontstaan. Doordat er bijvoorbeeld meer openlijk over de oorlog gesproken kan worden komen er mogelijk nieuwe zaken aan het licht die een ander verhaal van de oorlog zullen vertellen. De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog wordt nog steeds op veel plaatsen herinnerd 10 Van der Laarse 2009, pp Jaarboek Blauwe Kamer 2012, pp Jaarboek Blauwe Kamer 2012, p Knoop

12 en verbeeld. Uit verschillende publicaties van Rob van der Laarse (bijzonder hoofleraar Westerborkleerstoel) blijkt bijvoorbeeld dat de oorlog als beleving steeds meer vermarkt wordt. In deze studies ligt de nadruk voornamelijk op het museale aspect en de herinneringscultuur van de oorlog. Naar mijn mening wordt hierbij deels voorbij gegaan aan de dagelijkse praktijk, waarbij gebouwen of plekken naast een zinvolle herinnering en betekenis als herinneringsplaats vaak nog een functioneel doel nodig hebben, bijvoorbeeld kantoor of woning. Hoe je daarmee omgaat bij dit beladen type erfgoed lijkt mij een interessante en waardevolle aanvulling op dit onderzoeksgebied. In deze masterscriptie wil ik daarom onderzoeken of en wanneer de aanwezigheid van zogenoemd dadererfgoed op landgoederen en buitenplaatsen bijvoorbeeld problematisch is, wat de dilemma s, problemen en gevoeligheden zijn en hoe het dadererfgoed en deze geschiedenis tegenwoordig worden benaderd. OPBOUW Dit onderzoek naar de omgang met dadererfgoed en de benadering ervan op landgoederen en buitenplaatsen bestaat uit verschillende onderdelen. Om te kunnen schrijven over de omgang met en de benadering van dit type oorlogserfgoed, is het van belang om te weten wat er is gebeurd en wat er zich heeft afgespeeld op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen voor, tijdens en na de oorlog. In het eerste hoofdstuk wordt daarom een algemeen beeld geschetst van landgoederen en buitenplaatsen en de oorlog, over hun rol, functies en gebruik, de belangrijke gebeurtenissen en gebieden, de omgang met deze sporen en gebeurtenissen in de naoorlogse jaren en welke (zichtbare) sporen en elementen op deze plekken nu in verschillende gevallen nog naar dit verleden kunnen verwijzen. Enkele voorbeelden zullen daarbij worden aangehaald. In het daaropvolgende hoofdstuk worden verschillende theorieën over dadererfgoed en de omgang daarmee uiteengezet. De complexiteit van dadererfgoed staat daarbij centraal. In de laatste twee hoofdstukken zullen twee casestudies uitvoerig worden besproken, te weten Park Toorenvliedt bij Middelburg en Landgoed Avegoor in Ellecom. Deze voorbeelden bieden aanleiding om het probleem nader te onderzoeken. Op deze landgoederen bevinden zich nog verschillende sporen in het landschap en/of aan de gebouwen die getuigen van de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog en die herinneren aan het gebruik door de dader. Voor mijn onderzoek heb ik juist deze twee landgoederen uitgekozen omdat beide op dit moment actueel zijn. Het landschapspark van Toorenvliedt, met daarin 12 bunkers als onderdeel van de Atlantikwall, wordt op dit moment grondig aangepakt met Europees geld. De bunkers worden zichtbaar gemaakt in de parkaanleg, terwijl ze in het naoorlogse wederopbouwplan van C.P. Broerse juist zo zorgvuldig waren weggewerkt achter de beplanting. Op Avegoor, tijdens de oorlog een SS-Schule, herinneren nog verschillende gebouwen en elementen in het landschap aan deze donkere periode uit de geschiedenis. Recent is een uitvoerig onderzoek gedaan naar de ontwikkelingsgeschiedenis van het landgoed, als onderlegger voor een mogelijk 12

13 herstelplan van de historische parkaanleg. Bij dit onderzoek kwamen ook verschillende elementen uit de tijdlaag van de Tweede Wereldoorlog naar boven. Daarnaast speelt op dit moment de zoektocht naar een herbestemming van de voormalige sporthal, tijdens de oorlog gebouwd in opdracht van de SS. De vraag is echter wat je doet met een gebouw dat zo n beladen geschiedenis kent. En is het ook daadwerkelijk zo beladen en problematisch? Tot slot zullen beide casussen worden vergeleken om mogelijk antwoord te kunnen geven op de centrale vraag die als rode draad door deze masterscriptie loopt, namelijk hoe tegenwoordig wordt omgegaan met dadererfgoed uit de Tweede Wereldoorlog op landgoederen en buitenplaatsen. Wellicht dat er uit het onderzoek iets kan worden geconcludeerd of geconstateerd over de huidige omgang met dadererfgoed op landgoederen en buitenplaatsen, welke problematiek er speelt en wat een mogelijke oplossing of uitkomst kan bieden voor een geslaagde omgang met dit erfgoed. 2 Afb. 2. Kaart van Nederland met daarop aangegeven de ca. 550 rijksbeschermde complex historische buitenplaatsen, door Elyze Storms-Smeets (Gelders Genootschap / universitair docent aan de RUG- leerstoel Historische buitenplaatsen en landgoederen). De kaart is gebaseerd op data uit R.W.Chr. Dessing & J. Holwerda, Nationale gids Historische Buitenplaatsen, Wormerveer (Stichting Uitgeverij Noord- Holland) Walcheren 2. Gelders Arcadië Het gebied Gelders Arcadie kent nog 107 landgoederen en buitenplaatsen, waarvan 15 met een status als rijksbeschermd complex historische buitenplaats en 7 als gemeentelijk monument. Het aantal op Walcheren is mij onbekend. NB het betreft hier alleen de rijksbeschermde complexen, daarnaast bestaan er nog vele (restanten van) landgoederen en buitenplaatsen die geen bescherming kennen of waarvan alleen het huis, de tuin of het park een gemeentelijk- of rijksmonument is. 13

14 HOOFDSTUK 1 Landgoederen & buitenplaatsen en de Tweede Wereldoorlog 1.1 ONDERZOEK NAAR DE PERIODE VAN DE OORLOG OP LANDGOEDEREN & BUITENPLAATSEN Een groot aantal landgoederen en buitenplaatsen liep tijdens de Tweede Wereldoorlog de nodige schade op of werd zelfs volledig verwoest. Deze schade werd zowel aangericht door het gebruik als door het oorlogsgeweld. Dat er veel is gebeurd op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen tijdens de oorlog blijkt onder meer uit het uitvoerige onderzoek bij de Nederlandse Kastelenstichting (NKS) door studente Mariëlle Bakker. 14 Door de geschiedenis heen hebben kastelen, landgoederen en buitenplaatsen de nodige oorlogshandelingen en militaire functies meegemaakt. Zij vroeg zich echter af hoe dat zat met de meest recente oorlog: wat was hun lot in en na de Tweede Wereldoorlog? Opmerkelijk genoeg bleek daar nog weinig onderzoek naar gedaan te zijn. Des te meer bijzonder aangezien juist met de oorlog de discussie en meningsvorming ten aanzien van het behoud en bescherming van cultureel erfgoed als kastelen, landgoederen en buitenplaatsen in een nieuw daglicht kwam te staan. Eveneens is de aandacht gewijd aan de Tweede Wereldoorlog in handboeken, gidsen en monografieën over landgoederen en buitenplaatsen van de afgelopen jaren zeer summier. Voor de Tweede Wereldoorlog blijkt weinig ruimte en de periode komt slechts tussen de regels door ter sprake. De nadruk ligt meer op de andere perioden van voor de oorlog, met name de moeilijke periode en lotgevallen aan het begin van de twintigste eeuw en bij de moderniseringen van na de oorlog. Een uitzondering is de publicatie Gelders Arcadië: atlas van een buitenplaatslandschap (2011) met het hoofdstuk : oorlog aan de Veluwezoom, geschreven door Hans Timmerman. 15 Deze publicatie is opgebouwd aan de hand van een aantal thema s van de landgoederenzone en daarin heeft de periode van de Tweede Wereldoorlog, terecht een volwaardige plek gekregen. Voor het bezit en de instandhouding van deze landgoederen en buitenplaatsen was de Tweede Wereldoorlog uiteindelijk voor velen de genadeklap. Na de oorlog was er weinig hulp voor particuliere eigenaren, op een enkele uitkering voor noodvoorzieningen na. Zowel bij de Staat als bij de eigenaren ontbraken in veel gevallen de financiële middelen voor onderhoud en restauratie. Menig sloopvergunning werd aangevraagd, ruïnes bleven staan, buitens verdwenen uit het landschap of er vond nieuwbouw plaats op de fundamenten van het eerdere huis. Ook zagen veel eigenaren zich genoodzaakt hun bezit van de hand te doen. Dit cruciale moment in de geschiedenis van de landgoederen en buitenplaatsen was reden te meer voor een uitvoerige inventarisatie en het in kaart 14 Bakker Timmerman

15 brengen van de oorlogsschade aan kastelen, landgoederen en buitenplaatsen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. In het rapport Vernietiging en Wederopbouw. Nederlandse kastelen en buitenplaatsen tijdens de Tweede Wereldoorlog (2011) wordt de omvang van de oorlogsschade en door wie dit is aangericht uitvoerig besproken, evenals wat er zich globaal per provincie afspeelde op de landgoederen en buitenplaatsen. 16 Verder wordt er ingegaan op het monumentenbeleid voor, tijdens en na de oorlog en hoe er werd omgegaan met de oorlogsschade aan kastelen, landgoederen en buitenplaatsen en welke keuzes men na de Tweede Wereldoorlog maakte aangaande de opgelopen oorlogsschade. Na de oorlog ontstond de discussie over wat te doen met de oorlogsschade en de overgebleven ruïnes. De prioriteit lag bij de Wederopbouw van het gewone leven, dat zo snel mogelijk weer op gang moest komen. Door het gebrek aan prioriteit en financiële middelen vervielen vele kastelen en landhuizen daarom tot ruïnes, slechts in enkele gevallen werden tijdelijke (beschermings)maatregelen getroffen. Het duurde nog tot ruim tien jaar na de oorlog voordat er werd aangevangen met mogelijkheden en keuzes zoals volledige sloop, consolidatie van ruïnes, herbouw en reconstructie of zelfs volledige nieuwbouw op landgoederen en buitenplaatsen en het al dan niet herstellen van de tuin- en parkaanleg. Er klonken destijds bijvoorbeeld enkele stemmen om ruïnes juist te behouden als symbool van het lijden van de bevolking ten tijde van de oorlog. Bij de plaatselijke bevolking was in veel gevallen echter geen behoefte aan het behouden van ruïnes, zij gaven de voorkeur aan het helen van de wonden boven de herinnering aan dood en verderf LANDGOEDEREN, BUITENPLAATSEN EN DE TWEEDE WERELDOORLOG Kastelen hadden door de ontwikkeling van het geschut in de vijftiende eeuw al hun betekenis in de oorlogsvoering verloren. 18 In de Tweede Wereldoorlog leek er echter nog een rol weggelegd voor deze landhuizen met hun gronden en bossen, de landgoederen en buitenplaatsen. 19 Omdat in deze masterscriptie de nadruk ligt op de landgoederen en buitenplaatsen en hun rol tijdens de Tweede Wereldoorlog, worden met name de gebeurtenissen en gebieden beschreven die tijdens deze oorlog hierop van invloed waren. De nadruk ligt hier dus op de landhuizen en andere elementen op de landgoederen en buitenplaatsen, wetende dat er zich veel meer heeft afgespeeld dan alleen op deze plekken. De Tweede Wereldoorlog kan verder worden onderverdeeld in verschillende cruciale perioden en bepalende momenten: de mobilisatietijd, het binnenvallen van het Duitse leger en de capitulatie, de bezetting, het laatste oorlogsjaar, de bevrijding en de nasleep van de oorlog. 16 Bakker Bakker Janssen, Wielinga en Olde Meierink Vogelzang 2011, pp

16 Aan het begin van de oorlog, met de mobilisatie die werd afgekondigd op 28 augustus 1939, werden in verschillende dorpen en stadjes Nederlandse militairen ondergebracht. Leger en vloot werden in staat van paraatheid gebracht en de grenzen en linies bemand. Ook de landhuizen op landgoederen en buitenplaatsen bleken geschikte onderkomens om bataljons in onder te brengen. 20 In deze beginperiode van de oorlog is er relatief weinig schade aangericht aan de landhuizen op de landgoederen en buitenplaatsen. Op 10 mei 1940 kwamen de Duitse troepen in het oosten de grens over en in het westen werden Duitse parachutisten gedropt. Na vijf dagen capituleerde het Nederlandse leger en was de Duitse bezetting een feit. Bij de Slag om de Grebbeberg van 11 tot en met 13 mei 1940 raakten vrijwel geen van de nabijgelegen landgoederen en buitenplaatsen beschadigd, evenals opmerkelijk genoeg tijdens de bombardementen op Middelburg en Rotterdam op 14 en 15 mei Van 14 mei 1940 tot aan 5 mei 1945 werd Nederland bezet door nazi- Duitsland. Na de capitulatie van het Nederlandse leger werden onder andere vele landgoederen en buitenplaatsen gevorderd door het Duitse leger en daarmee kregen deze buitenhuizen en hun terreinen een functie voor de Duitse bezetter. Duitse militairen betrokken veelal deze buitens, die werden gebruikt en geschikt gemaakt voor diverse militaire doeleinden. Een groot deel van de Duitse Wehrmacht en de Duitse Luftwaffe werd op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen ondergebracht. Zo werden er bijvoorbeeld SS ers ondergebracht in de landhuizen, werden oefenterreinen aangelegd in de tuinen, parken en bossen en werd er munitie opgeslagen in de bossen, zorgvuldig verborgen onder de boomtoppen. Ook werden op diverse terreinen extra beveiligings- en verdedigingsmaatregelen getroffen. Met name het laatste oorlogsjaar heeft ingrijpende gevolgen gehad voor zowel mensen als gebouwen en hun omgeving. De geallieerde bombardementen hebben in deze periode veel schade aangericht. Het Duitse leger begon daarnaast steeds meer te vrezen voor de geallieerden. Hitler vreesde vooral voor een geallieerde aanval vanaf zee en liet de kustverdediging versterken. In februari van 1944 werd al besloten om een vijftal Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden onder water te zetten, om zo een geallieerde inval te bemoeilijken. De druk en paniek namen toe, zeker naar aanleiding van de berichten op dinsdag 5 september 1944 dat de bevrijding nabij zou zijn, ook wel Dolle Dinsdag genoemd. Zo verhuisde Seyss-Inquart van Clingendael in Wassenaar naar kasteel Twickel in Delden, de regering werd verplaatst naar Apeldoorn en het hoofdkantoor van de NSB verplaatste zich van Utrecht naar de buitenplaats Bellinckhof in Almelo. 22 Het Duitse leger trof daarnaast meerdere maatregelen, zoals het creëren van extra schootsveld en de bouw van nieuwe bunkers. Voor het creëren van schootsveld moesten veel bomen worden gekapt en zelfs gehele 20 Bakker 2011, pp Van der Meulen 2010, pp Bakker 2011, pp

17 buitens werden hiervoor opgeblazen. Voor de bouw van bunkers op landgoederen en buitenplaatsen moest de historische parkaanleg het vaak ontgelden. Rondom Wassenaar werden daarnaast vanaf 1944 lanceringsplaatsen ingericht voor het afvuren van V2-raketten, nog een poging om de geallieerden tegen te houden. Deze lanceerplatformen stonden onder andere opgesteld op een aantal landgoederen en buitenplaatsen in het gebied rond Wassenaar, dat geschikt was vanwege de beschutte ligging en de schootsafstand tot Londen en Antwerpen. De gebieden rondom deze lanceerplaatsen werden tot Sperrgebiet verklaard en streng beveiligd, net als verschillende andere strategische plekken in Nederland. Eveneens werd in september 1944 door de geallieerde zijde gestart met het grote offensief Operatie Market Garden, waarbij het plan was opgevat om door middel van luchtlandingen de belangrijke bruggen over de Rijn in Nederland in te nemen. Op deze manier zouden de geallieerden een grondoffensief vanuit België kunnen bewerkstelligen en zo kon tevens het Ruhrgebied omsingeld worden. Ook kon hierdoor het treinverkeer vanuit Duitsland gehinderd worden, zodat het transport van V2 s naar hun lanceringsplaatsen in Wassenaar gestopt kon worden. De stad Arnhem was bij deze operatie, die in het begin succesvol leek, het grote strijdtoneel. 23 Rond Arnhem bleken de Duitse eenheden echter zeer sterk en de Slag om Arnhem, die negen dagen duurde, eindigde in een mislukking voor de geallieerden. In combinatie met de Spoorwegstaking kwam daar ook nog de Hongerwinter achteraan. De Slag om Arnhem liet een grote ravage achter. Steden en dorpen lagen in puin en verscheidene landhuizen en landgoederen en buitenplaatsen in de omgeving raakten zwaar beschadigd of bleken zelfs volledig verwoest. Na deze nederlaag besloten de geallieerden dat de bevoorrading vanuit Antwerpen, zojuist heroverd, prioriteit had. Daarvoor moest de Westerschelde echter in geallieerde handen komen. Hitler besefte daarentegen ook dat het van groot belang was om juist de Scheldemonding in handen te houden, zo kon hij de bevoorrading van de geallieerde troepen tegenhouden en een verdere doortocht belemmeren. Walcheren en West-Zeeuws-Vlaanderen werden daarom uitgeroepen tot nieuwe zwaar bewaakte Festung. In het kader van de Atlantikwall, een Duitse verdedigingslinie van bunkers, mijnenvelden en versperringen tegen een geallieerde invasie langs de gehele kust van Noorwegen tot Spanje, waren eerder al de strategische plaatsen Hoek van Holland, IJmuiden, Den Helder en Vlissingen, tot Festung verklaard. Omdat aanvallen voor de geallieerden geen optie was, werd besloten om het eiland Walcheren te inunderen door in oktober 1944 de Westkapelse zeedijk te beschieten. Door de bombardementen ontstonden meerdere gaten in de dijken en het eiland Walcheren met haar dorpen, steden en buitens liep onder water. Door de beschietingen werden ook een aantal buitens zwaar getroffen en door het zoute water waren het met name de parken en 23 Bakker 2011, pp

18 tuinen die de grootste schade opliepen. 24 Op 8 november vertrokken uiteindelijk de laatste Duitsers van Walcheren en kon langzamerhand begonnen worden met het leegpompen van de ondergelopen gebieden. Daarna volgde nog een strijd in de provincies Noord-Brabant, Gelderland en Limburg, met name langs de rivier de Maas, waarbij een reeks buitenhuizen in puin werd geschoten. Ook vervielen vele landhuizen tot puin of raakten zwaar beschadigd door de geallieerde luchtbombardementen en beschietingen. In de maanden maart en april van het jaar 1945 begonnen de geallieerden met het aanvallen van de V2-lanceerplatformen rond Wassenaar vanuit de lucht. Door deze bombardementen raakten meerdere landgoederen en buitenplaatsen in de omgeving beschadigd. De terugtrekkende Duitsers hebben in de laatste fase van de oorlog ook nog de nodige schade aangericht aan de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen. Zo werden vele landhuizen bewust vernield, in brand gestoken of opgeblazen, zodat ze voor de geallieerden onbruikbaar waren. De uiteindelijke oorlogsschade op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen is niet gering te noemen. Zoals blijkt uit het voorgaande kregen sommige gebieden luchtbombardementen te verduren, lagen midden in een vuurlinie, raakten door beschietingen en bombardementen (zwaar) beschadigd of in het geval van de inundaties, richtte het water grote schade aan aan de gebouwen en de groenaanleg. Uit het rapport van de NKS blijkt dat veel schade is aangericht door direct oorlogsgeweld, maar zeker ook door het gebruik van Duitse én geallieerde militairen. De cijfers laten zien dat 7% van de oorlogsschade te danken is aan bewoning en gebruik door de geallieerden, 15% door vuurgevecht en bombardementen van Duitse hand, 38% door bombardementen en beschietingen van de geallieerde zijde en 40% door vordering van landhuizen op landgoederen en buitenplaatsen door de Duitsers. Bijna 44% van de totale oorlogsschade aan de landgoederen en buitenplaatsen is in het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog opgelopen. Opmerkelijk is dat 68% daarvan door de geallieerden is veroorzaakt. De meeste schade blijkt dus door Duitsers aangericht, terwijl de meest ingrijpende vernielingen veroorzaakt zijn door de geallieerden. 25 Opgemerkt dient te worden dat het hierbij naar mijn weten gaat over de directe oorlogsschade, met name aan de (hoofd)gebouwen, dat wil zeggen de kastelen en landhuizen op de landgoederen en buitenplaatsen. De schade aan de tuin- en parkaanleg of bossen van de landgoederen en buitenplaatsen lijken in dit onderzoek niet meegenomen. Uit het rapport valt niet op te maken of onder de geïnventariseerde oorlogsschade ook de aantasting van het landgoed of de parkaanleg is meegerekend, bijvoorbeeld de bouw van bunkers en andere gebouwen, verstoringen en veranderingen in de aanleg en het landschap. Bij het nader bekijken van de lijsten in de bijlagen van het NKS-rapport lijkt het dat er inderdaad alleen naar de opgelopen schade aan de hoofdhuizen is gekeken, ook al is dat aangericht door een bom in de vijverpartij of parkaanleg. Het is begrijpelijk dat bij een groot inventariserend 24 Bos 2008, p Bakker 2011, p

19 onderzoekskarwei als dit niet alle aspecten zijn onderzocht. Een heldere definiëring van wat in het onderzoek precies onder oorlogsschade wordt geschaard was daarentegen een welkome aanvulling geweest en had vragen als deze kunnen voorkomen. 1.3 FUNCTIES EN GEBRUIK. LANDGOEDEREN & BUITENPLAATSEN IN DE OORLOG Zoals uit het voorgaande blijkt, zijn vele landgoederen en buitenplaatsen en hun opstallen in de Tweede Wereldoorlog gevorderd door het Duitse leger. Eveneens maken deze gegevens duidelijk dat de aangerichte schade niet alleen te verklaren is vanuit het directe oorlogsgeweld, maar ook is aangericht door het gebruik voor verschillende militaire en ideologische doeleinden. Vele kastelen en landhuizen op de landgoederen en buitenplaatsen werden in de oorlog gevorderd voor de huisvesting van hoge Duitse militairen en manschappen of ingericht als militaire post. 26 De Duitsers kozen over het algemeen voor buitenhuizen voor het vestigen van hun hoofdkwartieren. 27 De voorkeur voor landgoederen en buitenplaatsen had veelal te maken met de strategische ligging aan de rivieren, uitvalswegen van steden en dorpen of in de binnenduinrand. Daarnaast boden zij het gemak van grote huizen met gronden en bijgebouwen waar militairen gelegerd en materieel in ondergebracht kon worden. De veelal afgelegen en beschutte ligging kwam eveneens goed uit. 28 In een aantal gevallen bleef het slechts bij vordering van de buitens. Sommige buitens huisvestten echter hoofdkwartieren die vanuit strategisch oogpunt in belangrijke gebieden lagen, waardoor zij ook onderdeel uitmaakten van een militaire stelling of verdedigingslinie. Op deze landgoederen en buitenplaatsen werden in het kader hiervan ook de nodige bouw- en sloopwerkzaamheden verricht. Zo werden de parken bijvoorbeeld voorzien van verschillende typen bunkers, werd er een tankgracht aangelegd of werden juist hele stukken kaalgeslagen voor het creëren van schootsveld. Ook werden verschillende gebouwen opgericht voor uiteenlopende doeleinden, van een sporthal tot dienstwoningen en wachtposten. Daarnaast werden de landgoederen en buitenplaatsen ten tijde van de bezetting ook voor andere doeleinden door de Duitse bezetter gebruikt. Eerder in de oorlog waren al enkele buitens gebruikt voor de opslag van kunstbezittingen. Een aantal landhuizen werd ingericht als ziekenhuis of hospitaal, terwijl anderen weer functioneerden als kantoor, opslag, kostschool, training- of opleidingskamp, rust- en vakantieoord voor militairen voor sport en vertier, feestlocaties tot zelfs een bordeel. 29 In enkele gevallen bleef ook de eigenaar op het landgoed of in het huis wonen, naast de nieuwe functie die het kreeg ten tijde van de oorlog. Door de verborgen ruimten en afgelegen plekken kwam het ook voor dat er zowel militairen als onderduikers in hetzelfde gebouw onderdak hadden. 26 Van Immerseel 2007, p Sakkers 1998, p Van Immerseel 2007, p Bakker

20 Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart vestigde zich op Landgoed Clingendael in Wassenaar. Clingendael werd daarmee het bestuurlijke centrum voor de Duitse bezetter in Nederland, vlakbij het regeringscentrum in Den Haag. 30 Voordat hij zich in het hoofdhuis vestigde, liet hij het eerst deels verbouwen. Ook werden elders op het landgoed de nodige maatregelen aangebracht ten behoeve en ter ondersteuning van dit nieuwe (militaire) gebruik. Over deze sporen en elementen die nog herinneren aan en getuigen van dit gebruik tijdens de oorlog, volgt in de laatste paragraaf van dit hoofdstuk meer. Mede doordat de NSB haar hoofdkwartier in Utrecht had, werden ook vele landgoederen en buitenplaatsen in de omgeving van Utrecht betrokken of gebruikt door Duitse militairen en Nederlandse SS ers en NSB ers. Veel van de landhuizen in de omgeving van Utrecht functioneerden als feestlocaties en Gästehaus voor ontvangsten en recepties van hooggeplaatste gasten en officieren. De landgoederen Canton en Peking in Baarn werden bijvoorbeeld gebruikt voor de opslag van gestolen Joodse goederen. 31 Al deze buitens raakten vooral intern beschadigd, dat wil zeggen aan het interieur. Een merkwaardig object is de (luchtmacht)bunker Cäsar op Landgoed Bornia in Driebergen. De bunker, gebouwd eind 1943-begin 1944, werd beschilderd met ornamenten, vensters en balkons als trompe-l oeil. Het leek daarmee op een groot buitenhuis en viel niet op tussen de nabijgelegen landhuizen, terwijl het in feite dienst deed als operationeel hoofdkwartier van de Luftwaffe. Nederland kende verder een aantal grote verdedigingslinies, zoals de Grebbelinie, de (Nieuwe) Hollandse Waterlinie en Stelling van Amsterdam, die als gebieden een strategische functie hadden in de verdediging en oorlogsvoering. De Nederlandse verdedigingslinies waren in eerste instantie vooral gericht op aanvallen vanuit het oosten. Na de bezetting werd door de Duitse bezetter een nieuwe verdedigingslinie aangelegd, waar Nederland in werd opgenomen. Het betrof de Atlantikwall, een verdedigingslinie over een totale lengte van 5000 kilometer van Noorwegen tot aan Spanje. De gehele Nederlandse kust maakte onderdeel uit van deze Atlantikwall, bedoeld om het Derde Rijk te beschermen tegen een invasie van de geallieerden, verwacht vanuit het westen. In de (kust)gebieden lagen veel landgoederen en buitenplaatsen, soms op strategische plaatsen, waardoor ze onderdeel gingen uitmaken van deze militaire bolwerken. Overal werden bunkers gebouwd, zo zijn er ruim Duitse bunkers gebouwd langs de gehele Nederlandse kust, de landhuizen werden in camouflagekleuren geschilderd en door angst voor aanvallen van geallieerden werd meer schootsveld gecreëerd. 32 Daarvoor gingen vele bomen en onderdelen van bossen en parkaanleg verloren en enkele buitens werden hiervoor zelfs opgeblazen. Een goed voorbeeld hiervan is het buitenplaatsengebied rond Velsen, onderdeel van de Festung IJmuiden. 33 De 30 Bakker 2011, p Bakker 2011, p Van Immerseel 2007, p Rolle

21 buitenplaatsen rondom Velsen kregen een belangrijke strategische positie binnen deze fortificatie. 34 De buitenplaats Schoonenberg in Driehuis werd het onderkomen van het Festungskommando en werd een zwaar bewaakt commandocentrum. Op Beeckesteijn werden Duitse soldaten ingekwartierd om de tankgracht te bewaken en ook bevond de Duitse radio-eenheid zich op de buitenplaats. Eveneens kregen al deze buitens te maken met de aanleg van bunkers en het beschilderen van de landhuizen in camouflagekleuren. Toen in september de angst voor de geallieerden invasie toenam, werden nieuwe verdedigingsmaatregelen getroffen om meer schootsveld te creëren. Hierbij werd besloten om de buitenplaatsen Huis te Velsen, hofstede Roos en Beek, Huize Te Wisse, Huize Hageveld en hofstede Beekvliet in de plaatsen Velsen, Santpoort, Driehuis en Velserbroek op te blazen. Naast de buitens in militaire strategische gebieden werden ook de landgoederen en buitenplaatsen elders in het land gebruikt. De huisvesting van militairen op de landhuizen en bijgebouwen kwam vrijwel overal voor. Daarnaast kregen verschillende buitenhuizen een functie als hospitaal, waarvan kasteel Renswoude een voorbeeld is. Ook van de feestverblijven en recreatieoorden zijn voorbeelden te over. De verschillende voorbeelden van gebruik met de namen en locaties van landgoederen en buitenplaatsen worden genoemd in het eerder genoemde rapport van de Nederlandse Kastelenstichting. Wat eveneens niet vergeten dient te worden is dat veel van deze plekken ook na de oorlog nog werden gebruikt als interneringskampen voor NSB ers, SS ers en collaborateurs en in enkele gevallen later nog voor de Molukse KNIL-militairen en hun gezinnen. Afb. 2. De als buitenhuis gecamoufleerde bunker Cäsar op landgoed Bornia te Driebergen 34 Bakker 2011, p

22 1.4 DE NAOORLOGSE OMGANG MET DE SPOREN VAN DE OORLOG In de jaren direct na de oorlog verschenen er twee rapporten aangaande de opgelopen schade aan onder andere monumenten als kastelen en landhuizen op landgoederen en buitenplaatsen. Dit betrof het rapport van de KNOB Oorlogsschade aan monumenten van geschiedenis en kunst in Nederland (1947) en een lijst van de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen (1948). 35 Beide rapporten zijn door het recente onderzoek aangevuld en daarnaast uitgebreid met informatie over de wijze waarop na 1945 met de schade is omgegaan. In het voorgaande kwam het lot en de rol van vele landgoederen en buitenplaatsen tijdens de Tweede Wereldoorlog aan bod. Sommigen kwamen ongeschonden uit de oorlog, anderen beschadigd of zelfs geheel verwoest door direct oorlogsgeweld of vanwege het gebruik voor militaire doeleinden. Opmerkelijk is dat na de oorlog veel eigenaren voor de gewetensvraag stonden of zij hun bezit moesten of zouden herstellen. En zo ja, op welke wijze dat dan diende te geschieden. 36 Al in de vooroorlogse jaren werd discussie gevoerd over de wijze van restaureren. Was voorheen het terugrestaureren, terug naar één bepaald moment in de tijd, een gangbare praktijk, na 1917 werd met Jan Kaff geleidelijk meer geaccepteerd om de historische groei van een gebouw of plek zichtbaar te maken of laten. Behoud door ontwikkeling, door het conserveren van het nog bestaande. Voor verloren delen werd de voorkeur gegeven aan moderne architectuur en materialen. Deze visie bleek na de oorlog echter niet bepalend. Er is volgens het NKS-onderzoek ook geen gangbare praktijk voor wat betreft de naoorlogse restauratieethiek te ontdekken. 37 Ondanks dat er nog geen officiële Monumentenwet bestond, in 1950 werd een tijdelijke wet aangenomen en in 1961 de definitieve, werd er na de oorlog vastgesteld dat er geen afbraak- of herstelwerkzaamheden mochten worden uitgevoerd zonder toestemming van het Rijksbureau voor Monumentenzorg. De praktijk bleek in veel gevallen echter weerbarstiger. Na de oorlog werd de prioriteit gesteld om zo snel mogelijk het dagelijkse leven weer op te bouwen, monumenten zoals op landgoederen en buitenplaatsen stonden niet bovenaan op die lijst. Door ruim vijf jaar oorlog en zo n tien jaar Wederopbouw en crisis waren de landgoederen en buitenplaatsen met hun opstallen en structuren er niet beter op geworden. Dit blijkt eveneens uit de publicatie van de NKS Kastelen in nood (1955), waarin aandacht werd gevraagd voor deze zorgelijke staat. Veel van de landhuizen en hun tuinen en parken waren vervallen, sommige eigenaren besloten daarom tot het afstaan of schenken van hun bezit, verkochten het geheel of kozen voor volledige sloop. Door het gebrek aan prioriteit en het gebrek aan financiële middelen zagen veel eigenaren zich genoodzaakt tot zo n besluit. Na de oorlog waren er wel enkele financiële middelen voor noodzakelijk herstelwerk, tot een maximum van gulden, wat in veel gevallen niet toereikend bleek. Een 35 Van den Veken 1947 ; Storm Buysing Vogelzang 2012, pp Idem 22