KASTELEN EN KASTEELRUÏNES: ALTIJD EEN "GELDVERNICHTUNGSMASCHINE"? Rebecca Hollewijn Sebastiaan Gerards

Transcriptie

1 KASTELEN EN KASTEELRUÏNES: ALTIJD EEN "GELDVERNICHTUNGSMASCHINE"? Rebecca Hollewijn Sebastiaan Gerards

2 INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding 2 Nederlands-Duits grensgebied tijdens de Tweede Wereldoorlog 3 Nederlands-Duits grensgebied na de Tweede Wereldoorlog 4 Omgang met beschadigde en verwoeste kastelen 5 Duurzaamheid ten gevolge van de omgangskeuzes 6 Conclusie

3 1 INLEIDING Onderzoeksvraag Op welke manier werd met kastelen omgegaan die tijdens de Tweede Wereldoorlog door oorlogsgeweld vervallen zijn in de Nederlands-Duits grensregio, en wat zijn de implicaties hiervan op het behoud van de cultuurhistorische waarden, de bouwkundige en economische duurzaamheid en het maatschappelijk draagvlak?

4

5

6

7

8

9

10 2 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG

11 2 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG 2.1 De jaren Operation Market Garden, September 1944 Slag om Arnhem In Nederland was het laatste oorlogsjaar uiteindelijk verantwoordelijk voor meer dan 40% van de totale schade opgelopen op Nederlandse kastelen en buitenplaatsen. De kastelen in het Duitse grensgebied kenden een dergelijk verhaal.

12 2 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG 2.2 Rol van kastelen tijdens de Tweede Wereldoorlog Al eeuwen geleden verloren kastelen hun militaire functie. In de Tweede Wereldoorlog werden ze opnieuw gebruikt voor militaire doeleinden. Mede hierdoor raakten ze ernstig beschadigd.

13 3 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED NA DE TWEEDE WERELDOORLOG

14 Aantal 3 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED NA DE TWEEDE WERELDOORLOG 3.1 Restauratie van Kastelen Nederland Duitsland

15 3 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED NA DE TWEEDE WERELDOORLOG 3.2 Toestand ten opzichte van hele onderzoeksgroep Nederland Duitsland Gesloopt/afgebroken Ruïnes tot heden Gerestaureerd

16 3 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED NA DE TWEEDE WERELDOORLOG 3.1 Voor- en naoorlogs functies van kastelen NL VOOR WO2 DE VOOR WO2 NL NA WO2 DE NA WO2

17

18

19

20

21

22

23 4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN

24 4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN 4.1 Ruïne tot heden (geen actie) Nederland (2) Wil om kasteel te herbouwen aanwezig Gebrek aan financiële middelen Duitsland (2) Gebrek aan financiële middelen Ingewikkelde erfkwesties

25 4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN 4.2 Sloop Nederland (6) Instortingsgevaar Niet meer te redden (bouwkundig, financieel, ) Hergebruik van bouwmateriaal voor andere doeleinden Duitsland (2) Niet meer te redden (bouwkundig, financieel, ) Sloop blijkt in Duitsland enkel een optie kort na WOII te zijn Hergebruik van bouwmateriaal voor andere doeleinden

26 4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN 4.3 Consolidatie Nederland (4) Bewuste keuze om ruïne als ruïne (bijv. als Mahnmal ) te behouden blijkt niet voor te komen Doelstelling: verval vertragen Geen vast recept voor consolidatie Duitsland (2) Bewuste keuze om ruïne als Mahnmal te behouden blijkt niet voor te komen Gedeeltelijke consolidatie voornaamste optie wordt toegepast op niet te reconstrueren delen (financieel, etc.) Volledige consolidatie wordt toegepast wanneer zelfs een gedeeltelijke reconstructie niet mogelijk is Geen vast recept

27 4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN 4.4 Reconstructie / restauratie Nederland (18) Meest populaire keuze 4 van de 18 kort na WOII: bewoonbaar maken Duitsland (18) Voornaamste keuze in Duitsland, behoefte om te herbouwen blijft bestaan Veelal toegepast kort na WO II: bewoonbaar maken Veelal toegepast kort na WO II (door particulier) Meest lucratieve oplossing ondanks het feit dat heropbouw hogere beheers- en exploitatierisico's met zich meebrengt Wiedernutzbarmachung

28 5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES

29 5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES 5.1 Bouwkundige duurzaamheid 1 Indien niets gedaan wordt krimpt een ruïne alle 10 jaar met 30 cm (Pallada, 2011). 2 Sloop is bouwkundig het minst duurzaam. 3 Consolidatie is een proces zonder einde, verval wordt vertraagd. Grondige consolidatie moet minimaal iedere generatie worden overgedaan. 4 Ook een gerestaureerd of gereconstrueerd gebouw moet onderhouden worden. (Gezien de grootte, de gebruikte materialen en de vaak slechte toegankelijkheid van de locaties van vele kastelen lopen de kosten op.)

30 5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES 5.2 Financiële duurzaamheid Burgen und Schlösser sind im rein wirtschaftlichen Sinne nicht nützlich (Herzog, 1991). Geldvernichtigungsmachine Onderhoudskosten voor een kasteel bedragen gemiddeld tot (Herzog, 2011; Van de Winkel, 2011). Context is bepalend: markt (mogelijke doelgroepen) en hieraan gekoppeld de ligging zijn belangrijk en vaak onderschatte factoren die de rentabiliteit van een nieuwe functie in grote mate meebepalen. Voorbeeld Kessel Heropbouw: onderhoud~2% van de kosten heropbouw ( per jaar ) Consolidatie: per 10 jaar per jaar Sloop:

31 5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES 5.3 Maatschappelijk draagvlak Draagvlak is zowel in Nederland als Duitsland aanwezig. Draagvlak kan en moet gecreëerd worden. Option value : mensen vinden het blijkbaar niet zo erg om geld te betalen voor een bezoek aan een kasteel / kasteelruïne, wat wel als onaangenaam ervaren wordt is als de mogelijkheid tot bezoek helemaal niet gegeven is. Horecafunctie is gewenst. Mixed-use geniet groot draagvlak bij de bevolking. Voorbeeld kasteeltuin Hemmen 30 vrijwilligers 450 donateurs ( per jaar per persoon) Lokale sponsors Voldoende draagvlak

32 5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES 5.4 Behoud van cultuurhistorische waarden Behoud van cultuurhistorische waarden is één ding, herstel een ander. Authenticiteit versus authenticiteitbeleving Schijnbare kloof tussen wat expert en leek willen: Expert Was sie einst waren und heute aussagen, wird nu begreiflich, wenn sie wie eh und jeh von der Besitzerfamilie bewohnt und bewirtschaftet werden (Herzog, 1991). Enkel en alleen in dit geval zijn gebruik en instandhouding van het monument ideaal. Expert wil kennis overbrengen Leek Ankerplaats in persoonlijk leven Authenticiteitbeleving als onderdeel van identiteitsvorming

33 6 CONCLUSIE Verschillen tussen Nederland en Duitsland zijn over het algemeen niet groot, behalve: Meer particuliere actie in Duitsland In Nederland actie door stichtingen Sloop vaker optie geweest in Nederland Duurzaamheid Bouwkundig altijd een probleem Financieel altijd kosten Draagvlak is aanwezig Cultuurhistorisch: verschil authenticiteit en authenticiteitbeleving Duurzaam beheer is mogelijk Structurele samenwerking Interactief proces Ondernemingsplan (kasteel zoekt gebruik en gebruikers)