Dr. E.M. van de Putte Drs. I.M.A. Lukkassen Drs. I.M.B. Russel Drs. A.H. Teeuw. Medisch handboek kindermishandeling

Transcriptie

1 Dr. E.M. van de Putte Drs. I.M.A. Lukkassen Drs. I.M.B. Russel Drs. A.H. Teeuw Medisch handboek kindermishandeling

2 Onder redactie van: Dr. E.M. van de Putte Drs. I.M.A. Lukkassen Drs. I.M.B. Russel Drs. A.H. Teeuw Medisch handboek kindermishandeling Houten 2013

3 ISBN Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 876 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Tekeningen: Inge Kos-Oosterling, medisch illustrator, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam De afbeeldingen 5.3, 5.4, 5.11, 5.12b-c, 5.14, 5.16, 5.17, 5.18, 5.23 zijn met toestemming overgenomen uit: Cutaneous manifestations of child abuse and their differential diagnosis. Authors: R.A.C. Bilo, A.P. Oranje, T. Shwayder, C.J. Hobbs. Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2013 De afbeeldingen 13.1 t/m 13.8, 13.10, 13.12, 13.14, 13.15a, 13.16, en zijn met toestemming overgenomen uit: Kindesmisshandlung. Authors: B. Herrmann, R. Dettmeyer, S. Banaschak, U. Thyen. Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2008, 2. Auflage 2010 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 V Inhoud Voorwoord XV Ten geleide XVII Redactie- en auteurs XIX I Deel A Inleiding 1 Inleiding kindermishandeling E.M. van de Putte 1.1 Kindermishandeling als medische diagnose Rechten van het kind in nationale context Rechten van het kind in internationale context Definitie kindermishandeling Indeling handboek Voor wie is dit handboek bedoeld? Literatuur Kerncompetenties voor wie met (een vermoeden van) kindermishandeling aan de slag gaat P. Adriaenssens 2.1 Inleiding De kortste keten ben je zelf Veiligheid en vertrouwen Signalen kennen, herkennen en ordenen Verantwoordelijkheid opnemen en handelen Samenwerken: een multidisciplinaire opdracht De attitude bij kindermishandeling: de attitude van de vakman Literatuur II Deel B Lichamelijke kindermishandeling 3 Lichamelijke mishandeling A.H. Teeuw 3.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie Diagnose Literatuur Anamnese en lichamelijk onderzoek bij vermoedens van lichamelijke mishandeling A.H. Teeuw 4.1 Inleiding Anamnese

5 VI Inhoud 4.3 Lichamelijk onderzoek Literatuur De huid in de differentiaaldiagnose van kindermishandeling A.P. Oranje, M.J. Affourtit, A.H. Teeuw en R.A.C. Bilo 5.1 Inleiding Lichamelijke mishandeling Stomp trauma: hematomen Stomp trauma: erytheem, excoriaties, laceraties Verwaarlozing Brandwonden Seksueel misbruik en huidafwijkingen Penetrerende traumata Emotionele mishandeling en verwaarlozing Ingebeelde en nagebootste huidziekten Minimale vereisten voor fotografische vastlegging en teledermatologische consulten Literatuur Fracturen op de kinderleeftijd: accidenteel versus toegebracht letsel R.R. van Rijn en S.G.F. Robben 6.1 Inleiding Radiologisch onderzoek Fracturen Beoordeling van het röntgenonderzoek Conclusie Literatuur Toegebracht schedel-hersenletsel bij kinderen R.A.C. Bilo, F.M.C. van Berkestijn en R.R. van Rijn 7.1 Inleiding De triade bij schedel-hersenletsel Epidemiologie van schedel-hersenletsel Verschijningsvormen Klinische verschijnselen Diagnostiek en differentiaaldiagnostiek Beeldvormende technieken bij verdenking toegebracht schedel-hersenletsel De anamnese als mogelijkheid tot differentiatie Mogelijkheden tot dateren Prognose toegebracht schedel-hersenletsel Literatuur Afwijkingen in het hoofd-halsgebied R.A.C. Bilo en A.P. Oranje 8.1 Inleiding Lichamelijke mishandeling Verwaarlozing van het gebit

6 Inhoud VII 8.4 Seksueel misbruik Pediatric condition falsification (PCF) Het onderzoek van het hoofd-halsgebied bij een vermoeden van toegebracht letsel, seksueel misbruik of verwaarlozing Literatuur Buiktrauma bij fysiek geweld R.A.C. Bilo, R. Bakx en R.R.van Rijn 9.1 Inleiding Accidenteel abdominaal trauma Toegebracht niet-accidenteel abdominaal trauma Morbiditeit en mortaliteit Differentiaaldiagnostiek: accidenteel versus niet-accidenteel letsel Diagnostiek bij abdominaal trauma Differentiaaldiagnostiek: aangeboren en verworven aandoeningen Differentiaaldiagnostiek: reanimatie en intra-abdominale letsels Differentiaaldiagnostiek: geboortetrauma Literatuur III Deel C Seksueel misbruik 10 Seksueel misbruik: inleiding I.M.B. Russel 10.1 Definitie Epidemiologie Medische evaluatie Gevolgen Literatuur Normale en zorgelijke seksuele ontwikkeling bij kinderen tot en met 12 jaar S.N. Brilleslijper-Kater en I.M.B. Russel 11.1 Inleiding Seksuele levensloop Normaal seksueel gedrag en normale seksuele kennis Zorgelijk seksueel gedrag en seksuele kennis Behandeling Literatuur Anamnese en lichamelijk onderzoek bij een vermoeden op seksueel misbruik I.M.B. Russel en H.G.T. Nijs 12.1 Inleiding Anamnese Lichamelijk onderzoek Literatuur

7 VIII Inhoud 13 Bevindingen bij het genitaal onderzoek W.A. Karst, A.N. Bosschaart, S.G.M. Pasmans en I.M.B. Russel 13.1 Inleiding Bevindingen: definities Richtlijnen Overige differentiaaldiagnostische overwegingen Literatuur Seksueel overdraagbare aandoeningen A.P. Oranje, C.J. Miedema en R.A.C. Bilo 14.1 Inleiding Seksueel overdraagbare aandoeningen en seksueel misbruik Literatuur Aanpak bij recent seksueel misbruik W.A. Karst en I.M.B. Russel 15.1 Inleiding Terminologie en reikwijdte Onderzoek na melding van seksueel misbruik Onderzoek naar seksueel overdraagbare aandoeningen Anamnese bij acute zedenzaken Literatuur IV Deel D Verwaarlozing 16 Verwaarlozing I.M.A. Lukkassen 16.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie Diagnose Literatuur Lichamelijke verwaarlozing E.A. Landsmeer-Beker, N.D. van Voorst Vader-Boon en E.M. van de Putte 17.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie Diagnose Bijzondere vormen van lichamelijke verwaarlozing Behandeling Literatuur Emotionele verwaarlozing F. Boer en E.A. Landsmeer-Beker 18.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie Diagnose

8 Inhoud IX 18.5 Behandeling Preventie Literatuur Kinderen als getuige van huiselijk geweld T. Sieswerda-Hoogendoorn en S.N. Brilleslijper-Kater 19.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie Diagnose Behandeling Literatuur Weigering medische behandeling E.M. van de Putte, W.L.J.M. Duijst, M. Düwell, E. Plomp en E.R. de Graeff-Meeder 20.1 Inleiding Casuïstiek Effectieve interventies voor obesitas? Conflicterende rechten, plichten en waarden Ethische vragen Juridisch kader Hoe te komen tot een beslissing Literatuur V Deel E Andere vormen van kindermishandeling 21 Inleiding op deel Andere vormen van kindermishandeling E.M. van de Putte en E.R. de Graeff-Meeder 21.1 Inleiding Andere vormen van kindermishandeling Literatuur Pediatric condition falsification (PCF) E.M. van de Putte, A.H. Teeuw en N.J. Schoonenberg 22.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie PCF-spectrum Behandeling Literatuur Vergiftigingen I. de Vries, F.F.T. Ververs, D.R.A. Uges en E.M. van de Putte 23.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie Diagnose Behandeling Literatuur

9 X Inhoud 24 Meisjesbesnijdenis (vrouwelijke genitale verminking) E.G.C. van Seumeren en M.A. de Jager 24.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie Diagnose Behandeling Literatuur Zelfbeschadiging A.C.M. van Bellegem, E.M.M. Hoytema van Konijnenburg en E.R. de Graeff-Meeder 25.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie Mechanisme en betekenis van zelfbeschadiging Risicofactoren Diagnose en differentiaaldiagnose Behandeling Literatuur Emotionele mishandeling H.B.H. Rensen 26.1 Inleiding Terminologie Vormen van emotionele mishandeling Behandeling Literatuur Ongeborenen W.L.J.M. Duijst en A.H. Teeuw 27.1 Inleiding Juridische aspecten Uitwerking casus Protocollen Literatuur VI Deel F Overleden kinderen 28 Overleden kinderen: Inleiding I.M.B. Russel Literatuur Natuurlijke en niet-natuurlijke oorzaken van kindersterfte A.C. Engelberts 29.1 Inleiding Epidemiologie zuigelingensterfte Verwacht overlijden zuigelingen

10 Inhoud XI 29.4 Onverwacht natuurlijk overlijden zuigelingen Niet-natuurlijk overlijden bij zuigelingen Epidemiologie sterfte 1-18 jaar Verwacht overlijden 1-18 jaar Onverwacht natuurlijk overlijden 1-18 jaar Niet-natuurlijk overlijden 1-18 jaar Literatuur Ophelderen en leren van sterfgevallen van kinderen M.M. Boere-Boonekamp, M.P. L Hoir en W. Duijst 30.1 Sterfte van kinderen Wetgeving rond overlijden De NODO-procedure bij onverklaard overlijden Rouwbegeleiding Literatuur Gerechtelijke sectie op minderjarigen V. Soerdjbalie-Maikoe 31.1 Inleiding Terminologie Epidemiologie De gerechtelijke sectie: stapsgewijze weergave en aanvullende onderzoeken De gerechtelijke sectie Kinderdoding Literatuur VII Deel G Signalering en interventies 32 Inleiding deel Signalering en interventies E.M. van de Putte en I.M.A. Lukkassen 32.1 Inleiding Epidemiologie Signaleren, communiceren en handelen Literatuur Hoe signaleren we kindermishandeling in Nederland? E.M. van de Putte, M. Kamphuis en A.W.M. Kramer 33.1 Inleiding Signalering van kindermishandeling De stap na signalering Voorbeelden van multidisciplinair werken Epiloog Literatuur Veiligheidstaxatie en interventie E.M. van de Putte, E.R. Sittig, I.J. ten Berge, L.M Vogtländer en E.A. Landsmeer-Beker 34.1 Inleiding en terminologie

11 XII Inhoud 34.2 Veiligheidstaxatie Instrumenten beschikbaar in Nederland Het maken van een veiligheidsplan Interventies: stoppen van kindermishandeling en het bieden van hulp Literatuur Gespreksvoering R. Beukering en E.J. Sulkers 35.1 Inleiding Bespreekbaar maken van kindermishandeling Als het uit de hand dreigt te lopen Literatuur Praten met kinderen bij (een vermoeden van) kindermishandeling T.P. Reedijk, M. van Houwelingen en M.M. Visser 36.1 Inleiding Contact Steun bieden Vorm van het gesprek Fantasie, suggestibiliteit en taalvaardigheid Afsluiting van het gesprek Conclusie Literatuur Het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) van Bureau Jeugdzorg N.J. Schoonenberg en R. Beukering 37.1 Inleiding en terminologie Epidemiologie Verwijzing naar Bureau Jeugdzorg Taken en doelstelling AMK Advies vragen bij AMK Melden bij AMK Literatuur Kinderbeschermingsmaatreg elen D.M. Looten 38.1 Inleiding De verschillende vormen van ouderschap Kinderbeschermingsmaatregelen volgens boek 1 Burgerlijk Wetboek Andere kinderbeschermingsmaatregelen Literatuur VIII Deel H Bewijs en gerechtelijk handelen 39 Bewijs en gerechtelijk handelen: inleiding I.M.B. Russel Literatuur

12 Inhoud XIII 40 Letselbeoordeling en fotodocumentatie H.G.T. Nijs en A.C.M. van den Bos 40.1 Letselbeoordeling Fotodocumentatie Literatuur Wetgeving en meldcode W.L.J.M. Duijst 41.1 Inleiding Beroepsgeheim Verschoningsrecht Informatieverstrekking Vertegenwoordiging en informatieverstrekking De praktijk van alledag Melden van kindermishandeling Arts en politie Informatieverstrekking na het overlijden van een kind Een klacht na het melden van kindermishandeling Literatuur Bewijsvoering W.L.J.M. Duijst en W.A. Karst 42.1 Inleiding Bewijsvoering bij een melding aan het AMK Bewijsvoering bij maatregelen van kinderbescherming Bewijsvoering in het strafrecht Praktische aanbevelingen Literatuur IX Deel I Inleiding met casus 43 Langetermijngevolgen van kindermishandeling A.H. Teeuw 43.1 Inleiding Epidemiologie Diagnose Literatuur Somatische en psychische gevolgen van kindermishandeling A.H. Teeuw en F. Boer 44.1 Inleiding Opleiding en werk Psychische gezondheid Lichamelijke gezondheid Factoren die de gevolgen van kindermishandeling beïnvloeden Neurobiologie Epigenetica Literatuur

13 XIV Inhoud 45 Noodzaak tot expertisecentra E. Plomp, E.R. de Graeff-Meeder en E.M. van de Putte 45.1 Inleiding Samenwerking en communicatie Keuze voor de meest passende maatregel Tot slot Literatuur Bijlagen Afkortingenlijst Register

14 XV Voorwoord Dit boek behandelt een zeer beladen onderwerp: kindermishandeling en -verwaarlozing. Het liefst zouden we willen dat het niet voorkwam, maar de werkelijkheid is dat het bestaat en dat elke arts daarvan op de hoogte moet zijn. Elke casus in dit medisch handboek berust op een werkelijk gebeurd verhaal en staat voor een kind dat bedreigd is of zelfs overleden. Deze realiteit moet ons helpen om onze morele en wettelijke plicht onder ogen te zien om kindermishandeling op te sporen en aan te pakken wanneer signalen zich aan de arts openbaren. Tot de jaren 60 van de vorige eeuw werd kindermishandeling niet als medisch probleem gezien. Vijftig jaar geleden zorgde Kempe met zijn publicatie over de battered-child syndrome in de JAMA voor een kentering. Sinds die tijd zien we een snelle groei in het aantal publicaties, met in de laatste jaren gemiddeld 1200 publicaties per jaar in de medische literatuur over kindermishandeling. De samenleving heeft hierop maatregelen getroffen. De wettelijke plicht tot signaleren en handelen is uitgewerkt door de Inspectie voor de Gezondheidszorg in specifieke eisen waaraan een ziekenhuis en een huisartsenpost moeten voldoen. De KNMG heeft de KNMGmeldcode Kindermishandeling opgesteld, die in 2011 voor het laatst herzien werd. Door wijzigingen in de Wet op de jeugdzorg zullen per 1 juli 2013 niet alleen medische professionals een verplichte meldcode hebben, maar elke professional die met kinderen werkt. In de meldcode is ook een verplichting tot onderwijs vastgelegd. Dit medisch handboek gaat helpen om onderwijs over kindermishandeling in de basisopleiding tot arts en de vervolgopleiding vorm te geven. Het geeft een compleet overzicht van de verschillende vormen van kindermishandeling en laat ook zien welke dilemma s de arts tegenkomt en illustreert de noodzaak om tot een precieze diagnose te komen. Het boek is geschreven door auteurs uit zeer verschillende richtingen, en er is een grote rol weggelegd voor de forensische geneeskunde. Hiermee wordt geïllustreerd dat bij de aanpak van kindermishandeling samenwerking tussen verschillende disciplines essentieel is. Dit boek zal in de eerste plaats artsen helpen om de belangrijkste belemmering voor het signaleren van kindermishandeling te overwinnen, namelijk het gebrek aan kennis. Maar er is ook aandacht voor gespreksvoering, met tips hoe je moeilijke onderwerpen bespreekbaar kunt maken en hoe je het vooral niet moet doen. Signaleringsprotocollen bij tandartsen, psychiaters, op afdelingen spoedeisende hulp en huisartsenposten worden kort toegelicht. Allemaal bedoeld om de alertheid te vergroten en mishandelde kinderen niet over het hoofd te zien, en vooral ook om het gesprek aan te durven gaan. Kindermishandeling reikt verder dan de kindertijd. Het heeft vergaande korte- en langetermijngevolgen voor de gezondheid van getraumatiseerde individuen, niet alleen op het gebied van depressie en angst, maar ook ten aanzien van onder andere hart- en vaatziekten, longziekten en obesitas. Het intergenerationele karakter maakt dat elke mishandelde ouder een risico is voor zijn kinderen; daarmee blijft het risico generaties lang aanwezig. Des te meer reden om kindermishandeling tot het medisch domein te rekenen, niet alleen van de kinderarts, maar juist ook van de huisarts en andere artsen die ouders behandelen.

15 XVI Voorwoord De redacteuren hebben gestreefd naar een volledig overzicht van kindermishandeling, in de breedste zin van het woord, dus inclusief verwaarlozing en emotionele mishandeling. Daarnaast wordt een groot aantal juridische handvatten gegeven, alsook een overzicht van de mogelijke kinderbeschermingsmaatregelen. Alhoewel dit primair een medisch handboek is, zullen andere professionals die met kinderen werken het eveneens als een waardevol hulpmiddel kunnen ervaren. Louise Gunning-Schepers voorzitter College van Bestuur Universiteit van Amsterdam en Hogeschool van Amsterdam

16 XVII Ten geleide Voor u ligt het product van jaren voorbereiding. Dit medisch handboek is begonnen als een klapper bij de WOKK-cursus (Werkgroep Onderwijs Kindermishandeling voor Kinderartsen), de eerste cursus in Nederland voor kinderartsen op het gebied van kindermishandeling. Deze WOKK-cursus werd tien jaar geleden ontwikkeld omdat er een duidelijke kennisachterstand was bij kinderartsen op het gebied van kindermishandeling. De Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK) gaf opdracht aan de Stichting Spoedeisende Hulp voor Kinderen (zie 7 samen met het toenmalige Forum Educatief tot de ontwikkeling van deze cursus. De noodzakelijke kennis voor deze WOKK-cursus werd gebundeld in een cursusklapper. Deze klapper bleek echter meer en meer tekort te schieten. Toen Bohn Stafleu van Loghum in 2010 met het voorstel kwam om een Medisch handboek kindermishandeling uit te brengen, kon een professionele slag gemaakt worden. Een overzicht van de gewenste inhoud was snel gemaakt, maar het schrijven heeft uiteindelijk meer dan twee jaar in beslag genomen. Dit boek is het resultaat van een enorme inspanning van een vierkoppige redactie en 51 auteurs uit zeer uiteenlopende disciplines: kindergeneeskunde, forensische pediatrie, forensische geneeskunde, kinderchirurgie, kinder- en jeugdpsychiatrie, psychotherapie, kinderdermatologie, kinderinfectieziekten, kindergynaecologie, ethiek, recht, kinderradiologie, pathologie, en jeugdartsen, pedagogen, huisartsen en vertrouwensartsen. Deze artsen zijn werkzaam in (academische) ziekenhuizen, bij het AMK, in huisartsenpraktijken, bij forensische genootschappen, jeugdgezondheidszorg, TNO, Pharos, RIVM en het NFI. Een speciaal woord van dank gaat uit naar de werkgroep die de WOKK-cursus ontwikkelde. Deze werkgroep bestond uit Ad Bosschaart, Felix Dikken, Noor Landsmeer, Ingrid Lukkassen, Ingrid Russel en Nigel Turner als onderwijskundige. Inge Kos, professioneel tekenaar bij het AMC, heeft op zeer deskundige wijze speciaal voor dit boek een groot aantal illustraties verzorgd, waarvoor grote dank. Dank ook aan collega-kinderarts Bernd Herrmann uit Kassel, die een groot aantal illustraties uit zijn boek Kindesmisshandlung ter beschikking stelde voor deze uitgave. Onze collega s forensisch arts pediatrie Rob Bilo en kinderradioloog Rick van Rijn waren eveneens bereid vele illustraties ter beschikking te stellen uit de boeken Forensic aspects of pediatric fractures en Cutaneous manifestations of child abuse and their differential diagnosis. In dit boek gaan we uit van de rechten en de waardigheid van het kind zoals vastgelegd in artikel 19 van de IVRK. Respect voor het kind en de ouders en het versterken van de krachten van de ander vanuit een dienstverlenende opstelling en een niet-veroordelende houding zijn steeds onze uitgangspunten. Juist bij kindermishandeling, waarbij slachtoffer en dader zich soms beiden in de onderzoekskamer van de arts bevinden, is dit uitgangspunt van het grootste belang. Deze fundamentele zienswijze was kenmerkend voor mijn lieve vriendin Hanneke Kallenberg, maatschappelijk werker pur sang, die helaas niet heeft kunnen meemaken dat dit boek voltooid is. Aan haar wil ik het boek opdragen. Elise van de Putte, mede namens Ingrid Lukkassen Ingrid Russel Rian Teeuw

17 XIX Redactie- en auteurs Redactie Dr. E.M. van de Putte, hoofdredacteur kinderarts sociale pediatrie, Wilhelmina Kinderziekenhuis Universitair Medisch Centrum, Utrecht Drs. I.M.A. Lukkassen kinderarts, St. Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein-Utrecht Drs. I.M.B. Russel kinderarts sociale pediatrie, Wilhelmina Kinderziekenhuis Universitair Medisch Centrum, Utrecht Drs. A.H. Teeuw kinderarts sociale pediatrie, Emma Kinderziekenhuis Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Auteurs Prof. dr. P. Adriaenssens kinder- en jeugdpsychiater, kliniekhoofd Crisisopname kinder- en jeugdpsychiatrie, Universitair Ziekenhuis, Leuven directeur Vertrouwenscentrum Kindermishandeling Vlaams-Brabant Drs. M.J. Affourtit kinderarts sociale pediatrie, Polikliniek Algemene Kindergeneeskunde, Sophia Kinderziekenhuis Erasmus MC, Rotterdam Drs. R. Bakx kinderchirurg, Kinderchirurgisch Centrum Amsterdam (KCA), Academisch Medisch Centrum Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam Drs. A.C.M. van Bellegem kinderarts, Emma Kinderziekenhuis Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Dr. I.J. ten Berge orthopedagoog/gz-psycholoog, programmaleider Veilig Opgroeien, Nederlands Jeugdinstituut, Utrecht Drs. F.M.C. van Berkestijn kinderarts-kinderneuroloog, Wilhelmina Kinderziekenhuis Universitair Medisch Centrum, Utrecht

18 XX Redactie- en auteurslijst Drs. R. Beukering vertrouwensarts, Advies- en Meldpunt Kindermishandeling, Utrecht Drs. R.A.C. Bilo forensisch arts, consulent forensische pediatrie, Nederlands Forensisch Instituut, sectie Forensische Pediatrie, afdeling Medisch Forensisch Onderzoek, Den Haag Prof. dr. F. Boer emeritus hoogleraar kinder- en jeugdpsychiatrie, de Bascule Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Dr. M.M. Boere-Boonekamp universitair hoofddocent Health Technology and Services Research, faculteit Management en Bestuur, Universiteit Twente, Enschede senior onderzoeker, expertisegroep Child Health, TNO, Leiden A.C.M. van den Bos medisch forensisch fotograaf, Nederlands Forensisch Instituut, Den Haag Drs. A.N. Bosschaart kinderarts sociale pediatrie, Astmacentrum, Davos Dr. S.N. Brilleslijper-Kater orthopedagogisch specialist kindermishandeling, Emma Kinderziekenhuis Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Mr. dr. W.L.J.M. Duijst forensisch arts, GGD IJsselland rechter-plaatsvervanger, Rechtbank Arnhem Prof. dr. M. Düwell hoogleraar Wijsgerige Ethiek, directeur Ethiek Instituut, Universiteit Utrecht Dr. A.C. Engelberts kinderarts, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen bestuurslid Landelijke Werkgroep Wiegendood bestuurslid Stichting Wiegendood Dr. E.R. de Graeff-Meeder psychiater, Universitair Medisch Centrum, Utrecht Dr. M.P. L Hoir klinisch pedagoog, gz-psycholoog, psychotherapeut, senior onderzoeker, expertisegroep Child Health, TNO, Leiden Drs. M. van Houwelingen psycholoog, in opleiding tot gz-psycholoog, Kinder- en Jeugdtraumacentrum, Haarlem

19 Redactie- en auteurslijst XXI Drs. E.M.M. Hoytema van Konijnenburg arts-onderzoeker, afdeling Sociale Pediatrie, Emma Kinderziekenhuis Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Drs. M.A. de Jager onderzoeker, Pharos Kennis- en adviescentrum, Utrecht Dr. M. Kamphuis jeugdarts KNMG, senior onderzoeker, expertisegroep Child Health, TNO, Leiden Drs. W. A. Karst forensisch arts KNMG, sectie Forensische Pediatrie, afdeling Medisch Forensisch Onderzoek, Nederlands Forensisch Instituut, Den Haag Dr. A.W.M. Kramer huisarts, gezondheidscentrum Ondiep, Utrecht senior onderzoeker eerstelijnsgeneeskunde, UMC St Radboud, Nijmegen Drs. E.A. Landsmeer-Beker kinderarts sociale pediatrie, Psychotraumacentrum GGZ Kinderen en Jeugd Rivierduinen, Leiden Mr. D.M. Looten NMI- en familiemediator, advocaat Drs. I.M.A. Lukkassen kinderarts, St. Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein-Utrecht Drs. C.J. Miedema kinderarts infectieziekten/immunologie, Catharina Ziekenhuis, Eindhoven Dr. H.G.T. Nijs forensisch arts KNMG, sectie Forensische Pediatrie, afdeling Medisch Forensisch Onderzoek, Nederlands Forensisch Instituut, Den Haag Prof. dr. A.P. Oranje (kinder)dermatoloog, afdeling Kindergeneeskunde, unit Kinderdermatologie, Sophia Kinderziekenhuis Erasmus MC, Rotterdam Dr. S.G.M.A. Pasmans dermatoloog, hoofd afdeling Kinderdermatologie/-allergologie, Wilhelmina Kinderziekenhuis Universitair Medisch Centrum, Utrecht Mr. dr. E. Plomp arts in opleiding tot psychiater, Universitair Medisch Centrum, Utrecht gezondheidsjurist

20 XXII Redactie- en auteurslijst Dr. E.M. van de Putte kinderarts sociale pediatrie, Wilhelmina Kinderziekenhuis Universitair Medisch Centrum, Utrecht Drs. T.P. Reedijk gz-psycholoog, orthopedagoog, Kinder- en Jeugdtraumacentrum, Haarlem Drs. H.B.H. Rensen jeugdarts met emeritaat (voorheen GG&GD Utrecht) Dr. R.R. van Rijn kinderradioloog, afdeling Radiologie, Emma Kinderziekenhuis Academisch Medisch Centrum, Amsterdam sectie Forensische Pediatrie, afdeling Medisch Forensisch Onderzoek, Nederlands Forensisch Instituut, Den Haag Prof. dr. S.G.F. Robben kinderradioloog, afdeling Radiologie, Maastricht Universitair Medisch Centrum Drs. I.M.B. Russel kinderarts sociale pediatrie, Wilhelmina Kinderziekenhuis Universitair Medisch Centrum, Utrecht Drs. N.J. Schoonenberg vertrouwensarts, Advies- en Meldpunt Kindermishandeling, Amsterdam Drs. E.G.C. van Seumeren gynaecoloog, tot maart 2009 werkzaam in het Universitair Medisch Centrum, Utrecht Drs. T. Sieswerda-Hoogendoorn arts-onderzoeker radiologie, coördinator Team Kindermishandeling, Emma Kinderziekenhuis Academisch Medisch Centrum Amsterdam sectie Forensische Pediatrie, afdeling Medisch Forensisch Onderzoek, Nederlands Forensisch Instituut, Den Haag Drs. E.R. Sittig jeugdarts, GG&GD, Utrecht Dr. V. Soerdjbalie-Maikoe forensisch (kinder)patholoog, sectie Forensische Pathologie, afdeling Medisch Forensisch Onderzoek, Nederlands Forensisch Instituut, Den Haag klinische (kinder)patholoog, Symbiant, Medisch Centrum Alkmaar Dr. E.J. Sulkers kinderarts, Admiraal de Ruyter Ziekenhuis, Vlissingen

21 Redactie- en auteurslijst XXIII Drs. A.H. Teeuw kinderarts sociale pediatrie, Emma Kinderziekenhuis Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof. dr. D.R.A. Uges klinisch en forensisch toxicoloog-farmacoloog, ziekenhuisapotheker, Universitair Medisch Centrum, Groningen Dr. F.F.T. Ververs ziekenhuisapotheker, Universitair Medisch Centrum, Groningen Drs. M.M. Visser psychotherapeut, klinisch psycholoog, Kinder- en Jeugdtraumacentrum, Haarlem Drs. L.M. Vogtländer jeugdpsychiater, Centrum voor Ambulante Forensische Psychiatrie De Waag, Utrecht Drs. N.D. van Voorst Vader-Boon kinderarts, Franciscus Ziekenhuis, Roosendaal Drs. I. de Vries internist, toxicoloog, Nationaal Vergiftingen Informatie Centrum, Universitair Medisch Centrum, Utrecht