C Januari Twellegeaterrein. Cultuurhistorische verkenning. C Amsterdam

Transcriptie

1 Januari 2015 Twellegeaterrein Cultuurhistorische verkenning C Amsterdam

2 Inhoud Inleiding 3 1 Beleidskader 4 2 Historisch stedenbouwkundige analyse 5 3 Cultuurhistorisch betekenisvolle bebouwing, elementen en structuren 11 4 Conclusie 12 Bronnen 13 Colofon 13 CHV 026 2

3 C Inleiding Van Riezen & Partners heeft namens Heren 2 Participations Bureau Monumenten en Archeologie (BMA) verzocht de bovengrondse cultuurhistorische waarden van het Twellegeaterrein aan de Nieuwendammerdijk inzichtelijk te maken. Dit in het kader van een omgevingsvergunningsprocedure voor het afwijken van het bestemmingsplan: het Twellegeaterrein is nu een jachthaven annex werf dat men grotendeels wil herbestemmen voor wonen. Dit heeft geresulteerd in een beknopte uiteenzetting van de ontstaansgeschiedenis en een overzicht van de in het gebied aanwezige bovengrondse cultuurhistorische waarden. Voor de ondergrondse cultuurhistorische waarden verwijzen we naar het Archeologisch Bureauonderzoek van BMA. Bij cultuurhistorische waarden gaat het over sporen, objecten, patronen en structuren die zichtbaar of niet zichtbaar onderdeel uitmaken van onze leefomgeving en een beeld geven van een historische situatie of ontwikkeling. In veel gevallen bepalen deze cultuurhistorische waarden de identiteit van een plek of gebied en bieden ze aanknopingspunten voor toekomstige ontwikkelingen. Het is meestal niet nodig alle cultuurhistorische elementen aan te wijzen als beschermd monument of gezicht. Het is wel van belang dat cultuurhistorische waarden worden betrokken in de planvorming en worden meegewogen in de besluitvorming over de inrichting van een gebied. Plangrenzen Twellegeaterrein CHV 026 3

4 1 Beleidskader Naar aanleiding van de Modernisering van de Monumentenwet en de wijziging van artikel van het Besluit ruimtelijke ordening (Bro, d.d.17 juni 2011, staatsblad 5 juli 2011, nr 339) dient per 1 januari 2012 bij het maken van bestemmingsplannen een beschrijving te worden opgenomen van de wijze waarop met de in het gebied aanwezige cultuurhistorische waarden en in de grond aanwezige of te verwachten monumenten rekening is gehouden. In de toelichting van de Bro staat dat dit betekent dat gemeenten een analyse moeten verrichten van de cultuurhistorische waarden en daar conclusies aan verbinden die in een bestemmingsplan verankerd worden. Dit vermindert de noodzaak tot het aanwijzen van nieuwe beschermde monumenten omdat aan het belang van de cultuurhistorie dan waarde wordt toegekend via het proces van de ruimtelijke ordening. Voor Amsterdam komt het verankeren van de cultuurhistorie in het proces van ruimtelijke ordening ook aan bod in de Beleidsnota Ruimte voor Geschiedenis (vastgesteld 13 april 2005) en Spiegel van de Stad, visie op het erfgoed van Amsterdam (vastgesteld 14 november 2011). De Informatiekaart Landschap en Cultuurhistorie van de provincie Noord-Holland is een geografische uitwerking van de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie (besluit d.d.21 juni 2010). De kaart geeft in zijn algemeenheid informatie over landschapstypen, aardkundige waarden, cultuurhistorische objecten/monumenten, archeologische verwachtingen en structuurdragers als militaire structuren en historische dijken. Deze informatiekaart is voor wat betreft bovengrondse cultuurhistorische waarden vooral gericht op gemeenteoverschrijdende zaken en is daardoor minder geschikt voor het in kaart brengen van de lokale waarden. CHV 026 4

5 2 Historisch stedenbouwkundige analyse De vroegste geschiedenis aanleg van de Waterlandse Zeedijk Het Twellegeaterrein ligt in het buitendijkse gebied, ten zuiden van de Nieuwendammerdijk in Amsterdam Noord. Noord is ontstaan in een van oorsprong middeleeuws veengebied ten noorden van het IJ. Om de drassige veengronden te kunnen ontginnen, werden veendijken opgeworpen. In de loop van de 13 e was de aaneenschakeling van deze dijken ontwikkeld tot de Waterlandse Zeedijk, die van Oostzaan tot Monnikendam loopt. Vanzelfsprekend was deze dijk behalve als verbindingsweg ook bedoeld als bescherming tegen het water, zowel binnen- als buitendijks omdat het veen sterk inklonk na ontginning en er daardoor binnenmeren ontstonden. Die meren konden aanzienlijk uitgroeien tot kleine binnenzeeën zoals het Buikslotermeer. Buitendijks was de Zuiderzee niet alleen een potentiele dreiging, maar ook een belangrijk onderdeel van de handelsroutes naar internationale wateren. De scheepvaartroute van Amsterdam en de omringende gemeentes verliep via de Zuiderzee naar grote visgronden en naar de Oostzeegebieden waar vandaan graan werd aangeleverd dat in de zolders van de dijkhuizen werd opgeslagen. Nieuwendam Langs de Waterlandse Zeedijk ontwikkelden zich verschillende dijkdorpen, zoals Nieuwendam. Het is een van de dijkdorpen die sterk op scheepvaart gericht zijn geweest. De Nieuwendammerham vormde van nature een beschutte baai ten oosten van de buitendijkse landtong de Volewijk, die ten westen hiervan ligt en hierdoor was het een gunstige ankerplaats. Tussen de gemeente Amsterdam en Nieuwendam (en de andere gemeentes in Noord) werd dan ook altijd veel moeite gedaan om zoveel mogelijk schepen binnen te halen en daarmee geld te verdienen aan liggelden en overslag. En Amsterdam maakte het de kleine gemeentes zo moeilijk mogelijk door schippers van Amsterdamse schepen te verplichten in Amsterdam te laden en te lossen. Desondanks maakte ook Nieuwendam grote bloeiperiodes door, met name tijdens de Gouden Eeuw. De zogenaamde Kapiteinswoningen aan de Grote Haven getuigen hiervan. Baggerdepots de Nieuwendammerham Een terugkerend probleem voor de bereikbaarheid van de Amsterdamse havens was het dichtslibben van het IJ. Door de landtong de Volewijk ontstond een natuurlijke stroming en schuring die voor een deel het dichtslibben tegenging. Door middel van een palenhoofd aan de zuidoostkant van de Volewijk probeerde men dat effect te versterken. Dit kon echter niet voorkomen dat de hoofdstroming naar het noorden opschoof en het dichtslibben van de havens toenam. In de 17 e eeuw werd dat steeds problematischer; men baggerde veelvuldig met moddermolens. Als baggerdepot voor het slib koos men onder andere voor de Nieuwendammerham. Pas in de 19 e eeuw koos men voor andere oplossingen om de havens beter bereikbaar te maken: in 1829 werd het Noord Hollands Kanaal aangelegd en in 1875 werd het Noordzeekanaal geopend. Beide kanalen maakten de route via de Zuiderzee overbodig. De baggerdepots aan weerszijden van de Volewijk, de Nieuwendammer- en Buiksloterham werden medio 19 e eeuw definitief ingepolderd als onderdeel van een werkelozen- annex landwinningsproject. Dit veranderde het karakter van de Nieuwendammerdijk aanzienlijk. In plaats van een ligging direct aan het IJ, de dijk kwam achter het ingepolderde land te liggen (zie afbeelding 1 en 2). CHV 026 5

6 C Afbeelding 1: Kaart van de gemeente Nieuwendam uit 1867, voordat de Nieuwendammerham werd ingepolderd en Nieuwendam nog aan het open water van het IJ lag. Uit J. Kuyper, Gemeenteatlas van Nederland, Leeuwarden, SAA inv.nr. 336.NA, 2.4. CHV 026 6

7 Afbeelding 2: Situatie na de inpoldering van de Nieuwendammerham halverwege de 19 e eeuw, uitsnede van de kaart van Publieke Werken Amsterdam, 1922 Afbeelding 3: Situatie in 1936, uitsnede van de kaart van Publieke Werken CHV 026 7

8 Verstedelijking en industrialisering in de 19 e en 20 e eeuw De gemeente Amsterdam was van oudsher de eigenaar van de gronden ten zuiden van de Waterlandse Zeedijk. De nieuwe polders incluis. Deze werden gezien als interessante locatie voor industrie en begin 20 e eeuw ook voor woningbouwexperimenten. In de jaren 20 verrezen er tuindorpen, waaronder de Vogelbuurt en speciaal voor de arbeiders werd ook voorzien in een heus bos: Het Vliegenbos. Daarnaast kwam in dit deel industrie van Akzo Nobel. De havens en scheepsbouw in de 19 e en 20 e eeuw Behalve als ligplaats voor handelsschepen was de Nieuwendammerham ook een goede locatie voor scheepsbouw en scheepsreparatie. In Nieuwendam kwamen deze hellingen vlakbij het Sluisje. Hier was het water dieper door de uitstroom uit de achtergelegen polder. De helling van de dijk leende zich goed om er een eenvoudige scheepshelling van te maken iets wat bijvoorbeeld ook veelvuldig voorkwam aan de Hoogte Kadijk, waar in de 18 e en 19 e ruim 20 scheepshelling naast elkaar waren ontstaan. In combinatie met het diepere water was de situatie geschikt om schepen van de helling af het water in te laten glijden. Rond deze locatie kwamen achtereenvolgens verschillende werven, waaronder Jan Goedkoop die er in 1826 een stuk grond kocht. Er werden schepen gebouwd en gerepareerd en er was opslag van materialen. In 1837 werd de werf overgenomen door de Groninger Hooite Wichers Meursing die deze aan zijn zoons gaf. Hun bedrijf aan de Nieuwendammerdijk werd uiteindelijk door Aalrik Meursing gerund en was gedurende een aantal decennia zeer succesvol. Er werden op innovatieve wijze toonaangevende zeilschepen gebouwd. Maar in het laatste kwart van de 19 e eeuw was de opkomst van de stoomschepen zo sterk, dat naar houten schepen van Aalrik Meursing nauwelijks nog vraag was en hij kon de omslag naar de moderne tijd niet maken. In 1887 werd de werf gesloten. Ruim tien jaar later, in 1899, werd het werfterrein toch weer in gebruik genomen, ditmaal door Nico Bernhard. Hij was een zoon van de Harmen Bernhard die al sinds 1826 aan de Lijnbaansgracht was gevestigd. Dit bedrijf werd groot met het maken van dekschuiten en de oude locatie werd al snel te krap. De werf aan de Grote Haven van Nieuwendam bood genoeg ruimte voor het groeiende bedrijf. Deze werf heette officieel de N.V. Maatschappij van scheepsbouw en verhuring van vaartuigen. Voorheen onder de firma H. Bernhard, kortweg Scheepswerf Bernhard, maar de werf in Noord werd doorgaans met t Jacht aangeduid. De werf in Noord werd groots opgezet met een reeks nieuwe loodsen die ook voor zeeschepen geschikt waren, acht scheepshellingen, twaalf personeelswoningen op de Scheepmakerskade, een kantoor en de haven werd uitgediept. Aan de oostkant van de werf, aan Nieuwendammerdijk 292, liet de oude Bernhard een villa bouwen naar ontwerp van J.C. Mentink. Ook nu kwam na een aantal decennia een einde aan het succes. Ditmaal omdat na de Tweede Wereldoorlog het vervoer en transport over de weg toenam ten koste van de scheepvaart. In 1970 verkocht Bernhard de werf aan de B.V. Ter Schiphorst, maar die ging vijf jaar later alweer failliet. Van voornoemde werfbebouwing bleef uiteindelijk niet veel meer intact. De grote loodsen (vermoedelijk met een gemiddelde hoogte van ca. 9 meter) die zowel direct aan de dijk als op het huidige Twellegeaterrein stonden, werden gesloopt, maar een deel van de hellingbanen is nog aanwezig, evenals de villa. Op de plaats van de personeelswoningen kwam in de jaren 80 een rijtje nieuwbouwwoningen. Er bleef wel een scheepsgerelateerde functie: de jachthaven en werf Twellegea die bestemd is voor recreatieschepen. Hiervoor kwamen aanlegsteigers in de Grote Haven en het oude werfterrein doet nog altijd als zodanig dienst, zij het op een veel kleinere schaal voor opslag, reparatie en onderhoud van de plezierjachten. Anno 2014 lijkt ook deze fase van de werf zijn langste tijd gehad te hebben en wil men het terrein ten oosten van de Grote Haven ontwikkelen voor woningbouw. Overigens was dit niet de enige werflocatie van Nieuwendam. Zo was aan de Kleine Haven ten zuiden van de Pereboomsloot de scheepswerf van de Vries Lentsch genaamd het Fort gevestigd. Deze sloot in 1975 en dit terrein is inmiddels ook geheel herontwikkeld tot woning- en bedrijfslocatie. De tweede werf van De Vries Lentsch genaamd De Halve Maen was al in de jaren 30 verdwenen, omdat op die locatie tuindorp Buiksloot kwam. De Oranjewerf aan het einde van de Nieuwendammerdijk, grenzend aan het IJ, bestaat nog wel. De bebouwing van de Oranjewerf is echter niet zichtbaar vanaf de Nieuwendammerdijk en de Grote Haven. CHV 026 8

9 Afbeelding 4: Werfterrein t Jacht van Scheepswerf Bernhard in oktober 1971, Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam, SAA B Afbeelding 5: Werfterrein t Jacht van Scheepswerf Bernhard in oktober 1971, Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam, SAA B CHV 026 9

10 Afbeelding 6: De situatie anno 2006, foto D. Kransberg, SAA Afbeelding 7: Uitsnede van de Topgrafische Kaart, 2015 CHV

11 3 Betekenisvolle structuren, elementen en bebouwing 3.1 Cultuurhistorisch betekenisvolle elementen en structuren Jachthaven Twellegea is gelegen in het historische hart van het voormalige dijkdorp Nieuwendam. Het maakt onderdeel uit van het van rijkswege beschermde stadsgezicht Amsterdam-Noord. Daarnaast is de aangrenzend Waterlandse Zeedijk een Provinciaal Monument. Dat betekent dat de waarde van het werf- en haventerrein ook in het licht van deze ligging gezien moet worden. De nadere typering van de te beschermen waarden is als volgt in de Toelichting van het beschermde stadsgezicht Amsterdam Noord opgenomen: Het beschermd stadsgezicht Amsterdam Noord, voor zover het betreft de Waterlandse Zeedijk met zijn bebouwing, is van bijzondere algemeen historische, cultuurhistorische en stedenbouwkundige waarde. De volgende karakteristieken daarvan zijn relevant zijn voor het Twellegeaterrein: de manier waarop dijk en dijkdorpen de historisch ruimtelijke ontwikkeling van het gebied zichtbaar maken, en met name het watergebonden karakter van die ontwikkeling de typerende lintbebouwingstructuur met enkele verbindingen naar en in het benedendijkse land de karakteristieke bebouwing van de dijkdorpen, met name de talrijke huizen met houten gevels, die niet alleen visueel een bijzondere uitstraling hebben, maar ook gerelateerd zijn aan de historische fysisch geografische omstandigheden het individuele, diverse bebouwingskarakter, en de verschillen tussen de 19e en 20e eeuwse bebouwing, die de organische groei van de dijkdorpen weerspiegelt het algemene groene en waterrijke karakter dat gedragen wordt door het zicht op de water- en groenpartijen en weilandenstrook in het benedendijkse land het karakteristieke silhouet van kleinschalige, lage dijkwoningen met de kerktorens de beeldbepalende havens, met woonschepen en zeilboten, en havengebonden bedrijvigheid, die het watergebonden karakter van de voormalige dorpen illustreert de herkenbaarheid van het dijkprofiel, dankzij de hoogteverschillen met het omringende land, met de typerende doorkijkjes tussen de dijkpanden naar het benedendijkse land 3.2 Cultuurhistorisch betekenisvolle bebouwing Van de geschiedenis en cultuurhistorische waardering van de scheepswerven in Amsterdam is nog geen systematische inventarisatie en selectie gemaakt. In het plangebied staan geen (geselecteerde) monumenten. De geografische structuur van de poldersloten en bedrijfsstructuren zijn als overblijfsel van de scheepsbouwgeschiedenis wel van cultuurhistorische waarde. Daarbij valt te denken aan de resterende hellingbanen en de sloten. CHV

12 4 Conclusie Resumé Jachthaven Twellegea is gelegen op de voormalige werflocatie van een aantal illustere 19 e en 20 e eeuwse scheepsbouwers van Amsterdam, te weten Goedkoop, Meursing en Bernhard. Het dijkdorp Nieuwendam, dat toch al een scheepvaart en handel gerelateerde geschiedenis heeft, kende nog een aantal werven. Maar net als in de rest van Amsterdam is een groot deel sinds het laatste kwart van de 20 e eeuw failliet gegaan. Van het imposante werfcomplex dat het aanzien van de Grote Haven aan de Nieuwendammerdijk in de 20 e eeuw gekenmerkt zal hebben, resteert nu alleen nog wat kleinschalige bebouwing, de structuur van enkele hellingbanen en de reminiscentie aan het scheepvaarverleden dankzij de jachthaven met werf voor pleziervaart. Sinds het verdwijnen van de loodsen is wel iets van het oorspronkelijke open ruimtelijke karakter terug dat daarvoor aanwezig was. Tot halverwege de 19 e eeuw lag de Nieuwendammerdijk direct aan het open water van het IJ. Daarna werd het ingepolderd land, dat voor een deel ongebruikt bleef (het Rietland ten zuiden en oosten van de Grote Haven) en voor een deel bestemd werd als bos (Het Vliegenbos ten zuiden en westen van de Grote Haven) met hiervoor woonwerkbebouwing aan de Kleine Haven. Zodoende is aan de zuidzijde van de Nieuwendammerdijk rond de Grote Haven niet het water de enige beeldbepalende factor, maar ook het groen. Van betekenis zijn de waarden die in het kader van de aanwijzing van het Rijks beschermde stadsgezicht zijn aangegeven: de manier waarop dijk en dijkdorpen de historisch ruimtelijke ontwikkeling van het gebied zichtbaar maken, en met name het watergebonden karakter van die ontwikkeling de typerende lintbebouwingstructuur met enkele verbindingen naar en in het benedendijkse land de karakteristieke bebouwing van de dijkdorpen, met name de talrijke huizen met houten gevels, die niet alleen visueel een bijzondere uitstraling hebben, maar ook gerelateerd zijn aan de historische fysisch geografische omstandigheden het individuele, diverse bebouwingskarakter, en de verschillen tussen de 19e en 20e eeuwse bebouwing, die de organische groei van de dijkdorpen weerspiegelt het algemene groene en waterrijke karakter dat gedragen wordt door het zicht op de water- en groenpartijen en weilandenstrook in het benedendijkse land het karakteristieke silhouet van kleinschalige, lage dijkwoningen met de kerktorens de beeldbepalende havens, met woonschepen en zeilboten, en havengebonden bedrijvigheid, die het watergebonden karakter van de voormalige dorpen illustreert de herkenbaarheid van het dijkprofiel, dankzij de hoogteverschillen met het omringende land, met de typerende doorkijkjes tussen de dijkpanden naar het benedendijkse land Tot slot zijn voor het Twellegeaterrein de resterende hellingbanen- en slotenstructuur van betekenis. CHV

13 Bronnen L. M. Pietersen, Scheepswerven in Nieuwendam, in Nieuwendam, Monument aan de Noordelijke IJ-oever, red. D. Groffen, M. de Roever, Amsterdam 2003, pp Het dijkdorp Nieuwendam met het sluisje, in Aan t schipryk Y, oude en nieuwe monumenten rond de historische oevers van het IJ, red. D. van der Horst, pp I. Lempke, Archeologisch Bureaonderzoek Plangebied Nieuwendam Zuid, BO ,, Amsterdam 2009 H. Aardse, Toelichting op het besluit tot aanwijzing van het beschermd stadsgezicht Amsterdam-Noord, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist, 2006 Beeldbank Stadsarchief Amsterdam (SAA) Archievenbank Amsterdam: Inventaris 336 NA, gemeente Nieuwendam Inventaris :1.000 kaarten Publieke Werken Colofon Datum: 21 januari 2015 Status: definitief Redactie: Vincent van Rossem Tekst: Hester Aardse,, 2015 Postbus 10718, 1001 ES Amsterdam, Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enigerlei andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van BMA. BMA aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. CHV