Kruisridders en de Reformatie

Transcriptie

1 CONCEPT Projectplannen voor de reconstructie van belangrijk cultureel erfgoed in de Gemeente Dinkelland Kruisridders en de Reformatie Een herleving van de geschiedenis van de Commanderie Ootmarsum Stichting Commanderie Ootmarsum Stichting Openluchtmuseum Ootmarsum

2 Projectplan I Reconstructie Commanderie-kapel van de Ridders der Duitse Orde in Ootmarsum Projectplan II Inrichting van een expositie over de historie van de Ridders der Duitse Orde in Ootmarsum onder de Balei Utrecht en de Balei Westfalen in de kapel van de voormalige Commanderie Ootmarsum

3 Inleiding Een niet bestaand kasteel in een verdwenen park. De plek waar regionale geschiedenis werd geschreven ligt er op dit moment troosteloos bij in Ootmarsum. Daar waar in 1273 een Commanderie werd gesticht door de Ridders der Duitse Orde en waar vanaf 1640 enkele generaties van de familie van Heiden Hompesch zetelden, herinnert bijna niets meer aan roemruchte tijden. Toch heeft deze plek een bijzonder belangrijke rol gespeeld in de bestuursstructuur aan beide zijden van de grens. Eerst was dit de locatie van de kerkelijke en wereldlijke adel, tijdens de reformatie trad de toenmalige Commandeur uit de orde en kreeg de functie in het landsbestuur in de vorm van Drost van Twente. Kruisridders en reformatie treffen elkaar op deze locatie. Op dit moment zijn er verschillende initiatieven gaande, deze historische locatie in Ootmarsum te laten herleven. De gemeente Dinkelland heeft het gebied in het kader van het Masterplan Ootmarsum aangemerkt als studiegebied voor een verdere ontwikkeling. Verschillende plannen worden op dit moment getoetst op de haalbaarheid. De reconstructie van de historische ondergrond en het weer zichtbaar maken van de prachtige franse tuinen met vijvers, wandelpaden, koepeltuin, wildbaan en fontein is een eerste aanzet. Het vervolg hierop kan een passende bebouwing zijn die een hedendaagse functie kan krijgen. Een exacte reconstructie van de gebouwen die er van 1273 tot 1811 hebben gestaan blijkt in de praktijk niet haalbaar en niet wenselijk. Wanneer het commanderie - gebied een verantwoorde invulling krijgt, doormiddel van een uitgebalanceerde combinatie van een reconstructie van de historie met een hedendaagse bestemming, wordt het geheel van bijzonder grote waarde voor de regionale culturele inventaris, doordat de rijke historie van het gebied hiermee fysiek zichtbaar gemaakt wordt. De plannen voorzien in de reconstructie van de kasteelkapel als onderdak voor een permanente expositie over de Kruisridders en Reformatie. De vormgeving van de kapel is aan de hand van de maquette, de tekeningen en schilderijen vrijwel authentiek te reconstrueren. Plaatsing in de directe omgeving van de historische locatie zal wellicht mogelijk zijn.

4 Door deze reconstructie van de commanderie-kapel en het opbouwen van een reizende expositie over de bewoners van de Commanderie Ootmarsum wordt aan het gehele gebied een historisch monument meegegeven die cultuur historisch en toeristisch een bijzondere meerwaarde voor de hele EUREGIO zal betekenen. Rob Meijer Stichting Commanderie Ootmarsum Stichting Openluchtmusem Ootmarsum

5 Projectplan I Reconstructie Commanderie-kapel van de Ridders der Duitse Orde in Ootmarsum

6 Aanleiding. Door de Stichting Commanderie Ootmarsum is in 2005 een plan voor de invulling van het historische gebied van de Commanderie Ootmarsum aangeboden aan het College van Burgemeester en Wethouders van de gemeente Dinkelland. De gemeente Dinkelland heeft het gehele gebied inclusief het gebied van het Openluchtmuseum en de voormalige gemeentewerf verklaard tot studiegebied in het kader van het Masterplan Ootmarsum. Gewerkt wordt naar een totaalplan van aanpak voor het gehele gebied waarbij aspecten nader worden uitgewerkt zoals het zichtbaar maken van de archeologische structuur, de mogelijkheden voor herinrichting en reconstructie van de tuinen, de mogelijke bebouwing en mogelijke exploitatie, de toeristische en cultuurhistorische meerwaarde voor het toerisme en de economische spin-of voor de regio, de civiel/technische werken en de waterhuishouding in samenhang met de ecologische structuur van de directe omgeving. Een dergelijk complex geheel met vele medespelers en betrokken instellingen en overheden vraagt z n tijd. Ook vraagt de medewerking een overtuiging van velen. Die overtuiging en het enthousiasme voor de herleving van dit cultuur-historisch waardevolle gebied is moeilijk over te brengen op dit moment nu er van het kasteel en de tuinen zo goed als niets meer aanwezig is. Het in beeld brengen van een deel van deze historie zal zeker de ontwikkeling van het totaalplan in een versnelling brengen. Daarom is gekozen voor een reconstructie van de kloosterkapel van de Commanderie der Duitse Orde met het doel hierin een expositie onder te brengen van de kruisriddersperiode, maar ook om te dienen als trefpunt en accommodatie voor bijeenkomsten, lezingen en ontmoetingen mede ten behoeve van het Openluchtmuseum.

7 De geschiedenis van de kloosterkapel Commanderie Ootmarsum. Bij de commanderijen was de kapel voor de kloosterorde een belangrijk gebouw. De kloosterkapel van de Commanderie Ootmarsum is gesticht in 1480 en verving een houten gebouwtje. De kapel is ingezegend door Commandeur Frederik van Beveren. De stichtingssteen die boven de ingang was ingemetseld is bewaard gebleven en is aanwezig in de hofkamer van het openluchtmuseum. De wijding van de kapel vond 14 jaar later plaats op 9 juli 1494 door Wijbisschop Albertus Engel en werd de kapel opgedragen aan Maria, St.Joris en Sr.Elisabeth. In de nationale bibliotheek te Parijs berust het originele handschrift van de ordinarius van de Dom te Utrecht die deze inzegening bevestigd. Tijdens de tachtigjarige oorlog heeft de kapel, maar ook de hoofdgebouwen, zwaar te verduren gehad onder de oorlogen. De staatsen legden beslag op de bezittingen in 1582, maar toen in 1626 de Spanjaarden werden verdreven uit Twente ging het met de commanderie verder achteruit. Commandeur Richard van Syberg overleed in 1628 en werd in de kapel begraven. Zijn opvolger Commandeur Johan Diederik van Heiden werd uit de orde ontslagen en ruilde de Commanderie Ootmarsum voor zijn landgoed in Waldenburg. Deze laatste Commandeur stierf in 1669 en is ook in de kapel bijgezet. Zijn grote grafzerk is in 1810 bij de bouw van de Nederlands Hervormde Kerk aan de Ganzenmarkt overgebracht. De kapel raakte in verval en op kosten van de hervormde gemeente werden in 1670 de vensters gerestaureerd. Toen Bommen Beernd bisschop Bernard van Galen van Munster in 1672 voor de tweede maal Ootmarsum binnenviel werd de commanderiekapel gebruikt voor erediensten. Hierna werd het bedehuis 140 jaar als graan- en voorraadschuur gebruikt. De gotische ramen werden gedeeltelijk dichtgemetseld en vervangen door kleine luiken. De laatste bewoner van de Commanderie Ootmarsum die nu Havezathe Ootmarsum was geworden, had geen opvolging en werd het Huys met tuinen openbaar verkocht begin Rond 1811 waren alle gebouwen inclusief kapel verdwenen en bleef een moerasgebied met ruines over.

8 De constructie van de kapel. Aan de hand van afbeeldingen uit 1726 en 1729 en de gebruikelijke vormgeving van kapellen bij een commanderie, is de constructie te herleiden. Zoals zoveel gebouwen in deze omgeving was de kapel opgetrokken uit Bentheimer zandsteen zoals dit in de late middeleeuwen gebruikelijk was. Rondom was de kapel voorzien van z.g. steunberen, 6 aan de noordzijde en 6 aan de zuidzijde, die de kapel haar karakteristiek uiterlijk gaven. De lengte van de kapel is naar schatting 25 meter geweest. Het gebouw telde waarschijnlijk 5 door kruisgewelven overkluisterde traveeen. Het was een eenbeukig rechtgesloten gebouw dat veel gelijkenis heeft met de het stiftskerkje te Weerselo. Het dak was voorzien van drie dakkapellen aan de noordzijde en drie kapellen aan de zuidzijde die geopend werden door luiken. Het dak van de kapel was gedekt met leisteen. Van de inrichting van de kapel is bijzonder weinig bekend. Aan de linkerzijde in de kapel heeft het altaar gestaan. Via het van Deinseinstituut werd van de nazaten van de familie van Heiden een fraaie gebeeldhouwd kabinet in bruikleen ontvangen. De kast bleek vervaardigd te zijn van de resten van de speciale commandeursbank uit de kapel. Het paneel met het wapen was behouden gebleven. Zijkanten van de kast werden gesierd door twee leeuwtjes met vleugels die naar overlevering alle uiteinden van de banken in de kapel hadden gesierd. Als referentie voor de inrichting is de kapel van de Commanderie Waldenburg bruikbaar. Commanderiekapel Waldenburg

9 Stichtingssteen commanderiekapel Ootmarsum Commandeur van Beveren bouwtekening Commanderij kapel kapconstructie

10 Kapel Landcommanderij Alden Biesen Kapel Commanderij Ten Duinen commanderiekapel mois des Soil Commanderiekapel Ootmarsum Maquette Commanderiekapel Ootmarsum

11 Wapensteen van Bevervorde Grafsteen Commandeur Johan Diederik van Heiden in de Hervormde kerk te Ootmarsum

12 Projectplan II Inrichting van een expositie over de historie van de Ridders der Duitse Orde in Ootmarsum onder de Balei Utrecht en de Balei Westfalen in de kapel van de voormalige Commanderie Ootmarsum

13 EXPOSITIE KRUISRIDDERS en de REFORMATIE De aanleiding De vorm van de huidige samenleving is een resultaat van ontwikkelingen in het verleden. Vele zaken rondom ons heen in het dagelijkse leven worden voor normaal geaccepteerd en vaan niet eens waargenomen. Vragen zoals : waarom loopt de grens tussen Nederland en Duitsland zo grillig? waarom staat in de steden en dorpen de kerk in het midden? Waarom praten we Nederlands of Duits? Om onze huidige samenleving beter te kunnen begrijpen is een kennis van het verleden noodzakelijk. Vele zaken uit het verleden zijn verdwenen. Er zijn veel archieven en zijn mooie gebouwen, maar de samenhang met het heden is vaak niet duidelijk. De expositie Kruisridders en Reformatie schetst een beeld van een belangrijke periode in het grensgebied van 1200 tot Van een periode van de institutie van de ridderordes vanaf 1200 naar de reformatie in het midden van 1600, naar de franse tijd eind Een tijdvenster op de historie van het grensgebied. De locatie. Veel bestuurlijke lijnen in zowel de kruisriddersperiode als na de reformatie, komen in Ootmarsum samen. De Ridders van de Duitse Orde in Münster en Utrecht voerden door de jaren heen een strijd over de bezittingen in Ootmarsum, terwijl de latere bewoner van het Huys Ootmarsum sterk oranjegezind was en zich sterk verzette tegen het republikeinse geweld uit Zwolle. Deze historie is een aanknopingspunt voor de expositie en een tijdvenster dat een beeld geeft van de ontwikkelingen binnen de samenleving, vanuit Ootmarsum. De expositie heeft een sterke educatieve waarde en is tweetalig.

14 Dit betekent dat het onderwerp toegankelijk is voor een groot publiek. De insteek is, de expositie als reizende tentoonstelling op te zetten, waardoor deze op verschillende locaties in het EUREGIO gebied getoond kan worden. Het thema. Een overvloed aan gegevens over de periode van 1200 tot 1800 is beschikbaar. Door het tijdvenster op de ontwikkeling van de Deutsche Orden en de Reformatie beperken wordt een overzichtelijk beeld gegeven van die tijd. Het unieke aan deze tentoonstelling is het feit dat zowel een vertegenwoordiging van de voormalige Duits Orde, Balei Münster en de huidige Balei Utrecht, de ridderlijke Duitse Orde aan dit project meewerken. Daarmee is door de grote verschillen in ontwikkelingen van beide Baleien een weergave van de belangrijkste geschiedkundige ontwikkelingen gegarandeerd. Aan beide zijden van de grens kwamen de ridderlijke ordes tot geweldige bloei, totdat in het midden van de 16 e eeuw de reformatie en oorlogen daar een einde aan maakte. Na de franse overheersing verdwenen vele commanderijen en beperkten de ridderlijke Ordes zich tot charitatief werk binnen de samenleving. De realisatie. Voor de realisering van de projecten dient een werkgroep in het leven te worden geroepen waarin alle betrokken instanties en organisaties vertegenwoordigd zijn. De projecten bestaan uit verschillende onderdelen. Het eerste deel is het onderzoek en ordening van de historische gegevens, Het tweede deel bestaat uit de uitwerking van de visualisering en de samenstelling van de expositie Het derde deel bestaat uit het samenstellen en uitgeven van historisch materiaal in de vorm van CD s boeken, brochures en een expositiekatalogus. Het vierde deel, dat ook gezien moet worden als een afzonderlijk project, is de reconstructie van de voormalige kapel van de Ridderlijke Duitse Orde zo deze gesitueerd was bij de Commanderie Ootmarsum.

15 De Projectpartners. Er zijn verschillende belangrijke partners in dit ambitieuze project : De Stichting Commanderie Ootmarsum Als initiator en bindmiddel tussen de verschillende instanties en als coördinatiepunt voor de dokumentatie, planning, planontwikkeling en management van verschillende projectonderdelen. De gemeente Dinkelland Als projectdrager en als eigenaar van het aangrenzende Openluchtmuseum en als plannings- en beheersinstantie van het voormalige gebied van de Commanderie in het kader van het Masterplan Ootmarsum en als centrale instantie voor de te verwerven financieringen van de regionale, provinciale, nationale en Europese (Euregionale) overheden. Het Openluchtmuseum Ootmarsum Als mede-projectdrager en exploitant van het Openluchtmuseum met sterke binding met het verleden van het aangrenzende gebied. Het thema van het Openluchtmuseum is Land van Heeren en Boeren. De periode van de Ridderlijke Duitse Orde maakt een belangrijk deel uit van het gepresenteerde erfgoed. De Ridderlijke Duitse Orde Balije Utrecht. Als belangrijke partner met betrekking tot de historie en als voormalige bezitter van de Commanderie Ootmarsum en als bron voor vele historische gegevens en medeprojectdrager aan Nederlandse zijde van verschillende onderdelen van het totaalplan. Het Landschaftsverband Westfalen Lippe. Als belangrijke partner voor de De Balije Westfalen Münster. Als bron voor de vele historische gegevens en als mede projectdrager aan Duitse zijde van verschillende onderdelen van het totaalplan. De provincie Overijssel Als ondersteunende instantie met betrekking tot de opbouw van het Nederlands- Duitse cultuurhistorische project en ten behoeve het draagvlak en communicatie naar de verschillende Nederlandse instanties. De deelstaat Noordrijn Westfalen. Als ondersteunende instantie met betrekking tot de opbouw van dit Nederlands Duitse cultuurhistorische project en ten behoeve van het draagvlak en communicatie naar de verschillende Duitse instanties. Verdere betrokken instanties met verschillende vaktechnische en organisatorische inbreng : ROB, Rijksdienst voor Oudheidkundig bodemonderzoek ARCHIS, centrum voor historische architectuur Vereniging Heemkunde Ootmarsum Van Deinse Instituut Enschede

16 Twents centrum voor Architectuur Westfalisches Landes Archiv, Munster Verein für Heimatkunde Landkreis Grafschaft Bentheim Project EXPOSITIE 1. Indicatie voor de opbouw en visualisering Kruisridders - ontstaan der ridderlijke Orden Balije Utrecht - Balije Münster - Commanderie Ootmarsum situatie Ootmarsum

17 1. inrichting exposities De exposities zijn bedoeld om aan een breed publiek op een verantwoorde wijze een historisch overzicht te geven van een belangrijke ontwikkeling in onze samenleving. Hiertoe is een indeling gemaakt in de volgende hoofdstukken : 1. Het ontstaan van de ridderlijke ordes en de kruistochten 2. De reformatie 3. De historie van de Balije Utrecht 4. De historie van de Balije Münster 5. De historie van de Commanderie Ootmarsum De exposities kunnen worden opgebouwd aan de hand van beschikbaar gestelde exponaten, replica s en gereconstrueerde situaties en voorwerpen. De inrichting is afhankelijk van de beschikbare ruimte en te construeren tentoonstellingsmaterialen zoals vitrines, decorstukken, panelen en audio-visuele hulpmiddelen. De opbouw van de presentatie kan zo worden ingericht dat een totaalpresentatie wordt samengesteld die bestaat uit verschillende deelthema s. Van deze deelthema s kunnen reizende wisselexposities worden samengesteld die op locatie aan beide zijden van de grens kunnen plaatsvinden.

18 Korte samenvatting en visualisatie van de onderwerpen 1. Het ontstaan van de Kruisridders Malta Oproep Paus Urbanus Slag om Akon Handelsposten

19 Expositie Landcommanderij Alden Biesen België 2. De Reformatie Een periode met een geweldige impact op de samenleving.

20 3. De historie van de Balije Utrecht De situatie Balije Utrecht Afsplitsing van de Balije Utrecht als zelfstandige reformatorische eenheid 3. De historie van de Balei Westfalen De situatie Balei Westfalen Münster De Ritterliche Deutsch Orden met hoofdzetel in Wenen. De opheffing van de Balije Westfalen vanuit Mühlheim

21 5. De historie van de Commanderie Ootmarsum Situatie Commanderie Ootmarsum Commanderieperiode van 1273 tot 1639 in totaal 16 Commandeurs. Wisselend bezit van de Balije Utrecht en Balije Münster.

22 6. Uitwerking presentaties Voor de overdracht van de cultuur-historische waarde, voor toeristische doeleinden en voor het uitwerken van educatieve programma`s biedt de schatkamer van de historie een bont palet aan mogelijkheden. etsen - replica s - CD s boeken - katalogi Informatiepanelen touch screen schermen, virtuele presentaties.

23 Historische locatie

24 projectie situatie 1783 op de huidige toestand. Plantekening

25 Projectsamenwerking, financiering, haalbaarheid en exploitatie Het Kapel-project is een onderdeel van het totaalplan van de Stichting Commanderie Ootmarsum in samenwerking met de Stichting Openluchtmuseum Ootmarsum, dat voorziet in een herinrichting en deels reconstructie van de situatie van het gehele commanderiegebied aan het eind van de 17 e eeuw. Voor dit meerjaren-project is het bijzonder wenselijk de historie van het gebied meer tastbaar in beeld te brengen, waardoor de te ontwikkelen plannen een grote meerwaarde krijgen. Realisering van de kapel is een gemeenschappelijk project van de Stichting Commanderie de Stichting Openluchtmuseum Ootmarsum, de Ridders van de Duitse Orde, Utrecht, de gemeente Dinkelland en het Landschaftsverband Westfalen Lippe in Münster. Voor de financiering zal een beroep worden gedaan op een aantal fondsen die een stichtingsbijdrage kunnen leveren. Belangrijke partner is EUREGIO waar via het Europese programma INTERREG mogelijkheden bestaan via Het Oversticht / RIBO in Zwolle historische bouwwerken te reconstrueren en een cultureeltoeristische invulling te geven. De Provincie Overijssel speelt in dit proces een belangrijke rol. Het traject voor de realisering dat voorlopig is uitgezet bestaat uit : 1. introductie van de plannen en overleg met de projectpartners 2. Het samenstellen van een Commissie van aanbeveling en een begeleidingscommissie 3. Uitwerking van de historische gegevens van de kapel en vervaardiging van bouwtekeningen, bestek en begroting 4. Vaststelling van de mogelijke (historische) locatie van de kapel 5. Overleg over de ruimtelijke, landschappelijke aspecten met betrokken organisaties zoals Waterschap Regge en Dinkel, Natuur en Milieu Overijssel en de Provincie Overijssel 6. Het onderzoeken van de financieringstrajecten 7. Het indienen van de verschillende aanvragen en projectbeschrijvingen. 8. Vaststellen van de beheersfunctie, publiekswerking en exploitatie. Een analoog traject kan uitgezet worden voor de realisering van de expositiefunctie van de kapel :

26 1. Instelling van een begeleidingscommissie 2. Vaststelling van thema en inhoud van de expositie 3. Inventarisering en formulering van de inhoud 4. Research naar de mogelijke vormgeving 5. Onderzoek naar de educatieve werking binnen het onderwijs 6. Onderzoek naar de cultuur-historische en toeristische waarde van het project. 7. Overleg met organisaties en instellingen 8. Indienen van aanvragen Op 18 mei 2007 heeft er overleg plaatsgevonden tussen het gemeentebestuur van Dinkelland, Commandeur van Ootmarsum en secretaris van de Duitse Orde Utrecht, het bestuur van de Stichting Commanderie Ootmarsum en het bestuur van de Stichting Openluchtmuseum. Tijdens dit overleg zijn de plannen voor het gehele Commanderiegebied gepresenteerd en kreeg het initiatief voor de realisering van de Commanderie-kapel als pilot-project belangrijke ondersteuning. RM Ootmarsum, Januari 2007

27 Impressie overleg 18 mei 2007 in Ootmarsum

28