DE ONVRUCHTBARE SARA EN HET VERBOND

Transcriptie

1 THELMA SCHOON, S Datum: Aantal woorden:10201 Eerste begeleider: Prof. Dr. J.T.A.G.M. van Ruiten DE ONVRUCHTBARE SARA EN HET VERBOND Bachelorscriptie Theologie, Rijksuniversiteit Groningen

2 Inhoudsopgave Inleiding.. 2 Hoofdstuk 1: (On)vruchtbaarheid van vrouwen in het Oude Nabije Oosten..4 Hoofdstuk 2: Het verbond tussen God en Abraham en de positie van Sara 8 Hoofdstuk 3: Het verbond tussen God en Sara en de verhouding met de onvruchtbaarheid Hoofdstuk 4: Exegetische benadering: bestaat er een verbond tussen God en Sara? Conclusie Literatuurlijst

3 Inleiding In de Hebreeuwse Bijbel krijgen vrouwen te maken met onvruchtbaarheid, waaronder Sara in het Bijbelboek Genesis. De reden voor deze onvruchtbaarheid wordt niet gegeven in de tekst. Bijvoorbeeld in Genesis 11:30 wordt duidelijk dat Sara onvruchtbaar is, maar de oorzaak van haar onvruchtbaarheid wordt niet vermeld. De onvruchtbaarheid van Sara heeft een theologische consequentie. De onvruchtbaarheid brengt de belofte die God aan Abraham gedaan heeft; de belofte van het beloofde land en ontelbaar nageslacht dat dit land eeuwig zal bewonen, in gevaar. In commentaren en secundaire literatuur, waaronder artikelen van Esther Fuchs 1 en Rachel Havrelock 2, komt deze probleemstelling naar voren. Fuchs en Havrelock schreven over de verhouding tussen de onvruchtbaarheid van Sara en de belofte van God aan Abraham. De overeenkomstige visie van deze auteurs is dat het verbond tussen God en Abraham in gevaar wordt gebracht door de afwezigheid van het nageslacht. Als er immers geen nageslacht is, kan de belofte geen werkelijkheid worden. In deze bachelorscriptie wordt uitgewerkt hoe de onvruchtbaarheid van Sara deel is van de ontvouwing van de belofte van God aan Abraham. Dat Sara uiteindelijk toch vruchtbaar wordt en een kind baart toont God s trouw aan zijn belofte. Daarbij lijkt de rol van de vrouw beperkt te zijn, omdat God enkel een verbond heeft met Abraham. Sara is slechts deels verantwoordelijk voor de vervulling van dit verbond. Echter, God bepaalt wanneer de baarmoeder gesloten of geopend wordt. Zo staat in Genesis 16:2 dat Sara zegt dat het God is die haar baarmoeder gesloten houdt. Na de geboorte van het kind verdwijnt Sara al snel van het toneel en wordt het verhaal langs de mannelijke geslachtslijn vervolgd. Esther Fuchs en Rachel Havrelock hebben tegengestelde meningen over de verhouding tussen de rol van Sara in het verbond tussen God en Abraham. Waar Fuchs Sara als ondergeschikt aan Abraham ziet en haar functie als puur instrumenteel beschouwd meent Havrelock dat Sara onmisbaar is voor het verbond en dat er sprake is van een tweede verbond: een verbond tussen God en Sara. Hiermee werpt ze een ander licht op de positionering van Sara. De onvruchtbaarheid van Sara heeft volgens haar niet alleen te maken met het verbond tussen God en Abraham, maar ook met de afwezigheid van een verbond tussen God en Sara. De ontwikkeling van een staat van onvruchtbaarheid naar een staat van vruchtbaarheid loopt volgens haar parallel met de totstandkoming van dit verbond tussen God en Sara. In Genesis 18 vers 1-15 vindt er een rechtstreekse confrontatie plaats tussen God en Sara waarin een van de mannen voor het eerst direct tegen Sara spreekt. Dit is volgens Havrelock het moment dat het verbond tussen God en Sara tot stand komt. De onvruchtbaarheid van Sara, het verbond en Genesis 18 lijken gelinkt te zijn aan elkaar, maar de mate waarin is niet duidelijk. Daarom onderzoek ik in deze scriptie de verhouding tussen deze drie thema s. Hoe staat de onvruchtbaarheid in verhouding met het verbond tussen God en Abraham? Is er sprake van een tweede verbond; tussen God en Sara? En hoe verhoudt dit verbond zich tot (on)vruchtbaarheid? En welke rol heeft Sara in beide verbonden? De hoofdvraag luidt daarom: in hoeverre is er een verband tussen de ontwikkeling van Sara van een staat van onvruchtbaarheid naar een staat van vruchtbaarheid en de mogelijke totstandkoming van een verbond tussen God en Sara? Aan de hand van deze drie deelvragen wordt er antwoord gegeven op de hoofdvraag. Ten eerste, wat betekende onvruchtbaarheid voor vrouwen in het Oude Nabije Oosten en vertoont dit overeenkomsten met het verhaal van Sara? Als er in het Oude Testament over vrouwen geschreven wordt, en vooral als er over hun onvruchtbaarheid geschreven wordt, dan kan dat in 1 Fuchs, Esther, The literary characterization of mothers and sexual politics in the Hebrew Bible, Feminist Perspectives on Biblical Scholarship (1989) Havrelock, Rachel, The Myth of Birthing the Hero: Heroic Barrenness in the Hebrew Bible, Biblical Interpretation (2008)

4 verband gebracht worden met de samenleving waarin de Hebreeuwse Bijbel is ontstaan. Daarnaast vergelijk ik de situatie uit het Oude Nabije Oosten met het verhaal van de onvruchtbaarheid van Sara. Ten tweede, hoe verhoudt het verbond tussen God en Abraham zich volgens Fuchs en Havrelock met de onvruchtbaarheid van Sara en welke rol speelt Sara in het verbond? Esther Fuchs en Rachel Havrelock nemen tegengestelde posities in als het gaat over de positie van Sara binnen het verbond tussen God en Abraham. Daarom analyseer ik in dit hoofdstuk hun standpunten en benoem ik problemen in hun argumentatie. Ten derde, wat zijn de argumenten voor en tegen het bestaan van een verbond tussen God en Sara en hoe komt dit tot uitdrukking in Genesis 18:1-15? Het standpunt van Havrelock dat er sprake is van een verbond tussen God en Sara rust op haar lezing van Genesis 18:1-15. Deze argumenten analyseer ik en de problemen in haar argumentatie worden benoemd. Daarnaast onderzoek ik de tegenargumenten vanuit Fuchs en Nicholas Bott. 3 Zowel Fuchs als Havrelock baseren hun theorieën op Genesis 18:1-15. Daarom verricht ik in het laatste hoofdstuk exegetisch onderzoek naar deze verzen om een antwoord te vinden op de vraag of sprake kan zijn van een totstandkoming van een tweede verbond. Door het verhaal van de onvruchtbare Sara in de context te plaatsen van onvruchtbare vrouwen uit het Oude Nabije Oosten, de rol van Sara in het verbond tussen God en Abraham te onderzoeken en de argumenten van Havrelock en Fuchs te analyseren tracht ik een antwoord te vinden op de hoofdvraag. 3 Nicholas T. Bott, Sarah as the Weaker Vessel : Genesis 18 and 20 in 1 Peter s Instructions to Husbands in 1 Pet 3:7, Trinity Journal no. 2 (2015)

5 (On)vruchtbaarheid van vrouwen in het Oude Nabije Oosten De verhalen van vrouwen uit de Hebreeuwse Bijbel moeten in verband gebracht worden met de samenleving waarin die literatuur gevormd is; de culturen van het Oude Nabije Oosten. Onvruchtbaarheid is een terugkerend thema in de Hebreeuwse Bijbel. Sara, Rebekka, de vrouwen van Abimelech, Lea, Rachel en Hanna zijn vrouwen die allen een periode van onvruchtbaarheid meemaakten. Dit terugkerende thema benadrukt het belang van het baren van kinderen voor vrouwen in het Oude Nabije Oosten. 4 Vanuit de Hebreeuwse Bijbel en geschriften uit het Oude Nabije Oosten zijn verschillende opvattingen te lezen over onvruchtbaarheid en vruchtbaarheid en wat zij zeggen over de positie van vrouwen. Zo zijn er volgens John Otwell 5 biologische, sociologische en religieuze functies van het baren van kinderen in het Oude Nabije Oosten. Wanneer een vrouw onvruchtbaar bleek had dit op deze gebieden ook consequenties. Allereerst had het baren van kinderen een biologische functie. Het overleven van een groep, waarbij nieuw leven cruciaal is, het doorgeven van de familienaam en het verzorgen van het nageslacht behoorden tot de voornaamste taken van de vrouw in het Oude Nabije Oosten. Overigens is deze functie niet specifiek op toepassing in het Oude Nabije Oosten, maar ook van belang in andere culturen. De sociologische functie van het baren van kinderen had te maken met de positionering van de vrouw op de sociale ladder. Wanneer een vrouw vruchtbaar was had zij een hogere status dan een onvruchtbare vrouw in het Oude Nabije Oosten. Volgens John Otwell hadden zwangere vrouwen zelfs een van de hoogste statussen die kon worden toegekend in het Oude Nabije Oosten. 6 Een vruchtbare vrouw kon zorgen voor erfgenamen, het overleven van de groep en het doorgeven van de familienaam. Vruchtbaarheid werd mede daardoor geassocieerd met welvaart en voorspoed. Daarnaast werd het ook geassocieerd met schoonheid en aantrekkelijkheid. Onvruchtbaarheid werd daarentegen geassocieerd met zwakte en kwetsbaarheid. 7 James Williams sluit zich hierbij aan wanneer hij stelt dat de matriarch nooit als een mooie vrouw wordt beschreven wanneer zij onvruchtbaar is. De schoonheid is een teken dat de moeder gezegend is en het nageslacht begunstigd wordt. 8 Wanneer een vrouw onvruchtbaar bleek, had dit sociale consequenties. Zij werd beschouwd als een vrouw met gebreken en viel in de scheuren van de sociale structuur omdat ze niet aan haar belangrijkste taak kon voldoen 9. In verschillende mythes en verhalen uit het Oude Nabije Oosten wordt het als een ziekte of handicap beschreven. Bijvoorbeeld in de Atra-hasis mythe wordt de baarmoeder van een onvruchtbare vrouw als geknoopt beschouwd. Bepaalde kruiden, fruit, amuletten of magie waren methodes voor ontknoping. Een oud-egyptische papyrus schrijft een speciaal soort watermeloen voor tegen onvruchtbaarheid en in de mythe Enki en Ninmah staat de onvruchtbare vrouw in een rijtje tussen andere mensen met defecten. 10 Kinderloosheid werd volgens Nicholas Bott zowel in het Oude Nabije Oosten als in de Hebreeuwse Bijbel als een uniek 4 Nicholas T. Bott, Sarah as the Weaker Vessel : Genesis 18 and 20 in 1 Peter s Instructions to Husbands in 1 Pet 3:7, Trinity Journal no. 2 (2015) John H. Otwell, And Sarah Laughed: The Status of Woman in the Old Testament (1e druk; Philadelphia 1997). 6 John H. Otwell, And Sarah Laughed: The Status of Woman in the Old Testament (1e druk; Philadelphia 1997) James G. Williams, The Beautiful and the Barren: Conventions in Biblical Type-scenes, Journal for the Study of the Old Testament (1980) James G. Williams, The Beautiful and the Barren: Conventions in Biblical Type-scenes, Journal for the Study of the Old Testament (1980) Carol A. Newsom en Sharon H. Ringe, Women s Bible Commentary (2e druk; Louisville 1998) Geoffrey W. Bromiley, The International Standard Bible Encyclopedia (1e druk; Michigan 1979)

6 vrouwelijk probleem beschouwd. 11 De man ondervond er hinder aan, maar de oorzaak werd bij de vrouw gezocht. Het moederschap werd in het Oude Nabije Oosten gezien als een krachtig mannelijk mechanisme: Mannelijke controle over vrouwelijke reproductie verzekert de vrouw als bezit van de man en verzekert haar man van het doorgeven van bezittingen van de familie. Het moederschap was erop gericht de bezittingen van de man te vergroten en de herinnering aan het leven van de man door te geven. 12 De rol van de vruchtbare vrouw in het Oude Nabije Oosten had dus alles te maken met de structuur van mannelijke dominantie of het patriarchale systeem. Naast de sociale status is ook het overdragen van de erfenis een belangrijk sociaal aspect betreffende onvruchtbaarheid. Wanneer er geen nageslacht is, is er ook geen erfgenaam. In het Oude Nabije Oosten konden rijke vrouwen zich op een andere manier erfgenamen toeeigenen. In de Codex Hammurabi staat een rechtsdocument (paragraaf 146) uit het tweede millennium BCE in Mesopotamië waarin beschreven wordt hoe een vrouw die zelf geen kinderen kan krijgen een vrouwelijke slaaf als surrogaat-moeder kan aanwijzen. De slavin is immers het bezit van de vrouw; het kind dat zij zal baren is ook het bezit van de vrouw des huizes. De slavin is als het ware een verlenging van de vrouw zelf. 13 Deze manier om alsnog kinderen te krijgen tijdens een staat van onvruchtbaarheid was alleen weggelegd voor de rijkere vrouwen die in bezit waren van een slavin. 14 Op deze manier werd de erfgenaam op een andere manier gevonden. Dat men in het Oude Nabije Oosten bekend was met dit fenomeen toont aan dat onvruchtbaarheid wel degelijk een rol speelde in die tijd en dat dit verbonden was met de structuur van mannelijke dominantie, waar de vrouw het bezit van de man verzekert voor de volgende generatie. 15 Als laatste had (on)vruchtbaarheid ook een religieus aspect. Een vruchtbare vrouw werd gezien als een gezegende vrouw. Daarbij werd het aspect vruchtbaarheid gezien als een teken van voorspoed en instemming van de goden. Deze verhouding tussen vruchtbaarheid en religiositeit vindt zijn oorsprong in de agrarische cultuur van het Oude Nabije Oosten. De agrarisch-culturele gemeenschappen in het Oude Nabije Oosten associeerden vruchtbaarheid voornamelijk met het land. 16 In de laat-neolitische periode ( BCE) en in de Uruk-periode ( BCE) ontstond er een nieuw religieus systeem met meerdere goden en tempels. In deze periode ontstond er een nieuwe visie op de mens en zijn vruchtbaarheid. 17 De vruchtbaarheid van het land werd nu verbonden met goden en religieuze praktijken. Dit blijkt uit archeologische vondsten die zowel met vruchtbaarheidscultussen voor het land, als met vroege vormen van religiositeit te maken hebben. Hoewel bepaalde goden uit culturen van het Oude Nabije Oosten in verhouding werden gebracht met vruchtbaarheid (maangod Nannar/Suen met het vee, Inanna/Ishtar met het libido en Enki/Ea met het water) ging dit voornamelijk over vruchtbaarheid van het land, welvaart en overvloed. 18 Hoewel vruchtbaarheid dus dikwijls werd geassocieerd met de vruchtbaarheid van het land, was er in het Oude Nabije Oosten ook aandacht voor de verhouding tussen goden, vruchtbaarheid van de vrouw en voorspoed. 11 Nicholas T. Bott, Sarah as the Weaker Vessel : Genesis 18 and 20 in 1 Peter s Instructions to Husbands in 1 Pet 3:7, Trinity Journal no. 2 (2015) Esther Fuchs, The literary characterization of mothers and sexual politics in the Hebrew Bible, Feminist Perspectives on Biblical Scholarship (1989) Rachel Havrelock, The Myth of Birthing the Hero: Heroic Barrenness in the Hebrew Bible, Biblical Interpretation (2008) Luise Schottroff en Marie-Theres Wacker, Kompendium Feministische Bibelauslegung (2e druk; Zwickau 1999) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994) Geoffrey W. Bromiley, The International Standard Bible Encyclopedia (1e druk; Michigan 1979) Ibidem, Ibidem,

7 De hierboven beschreven functies van het baren van kinderen en de consequenties voor onvruchtbare vrouwen in het Oude Nabije Oosten komen terug in het verhaal van Abraham en Sara. Hier volgt een zeer beknopte samenvatting van het verhaal van Abraham en Sara om zo kort een beeld te schetsen van de gebeurtenissen en de plaatsen in het verhaal waar onvruchtbaarheid een rol speelt. Abraham vertrekt in Genesis 12 naar Kanaän wanneer de HEER hem daartoe opdracht geeft. De HEER belooft het land dat hij aan Abraham zal wijzen en nakomelingen die dit land zullen bewonen. Abraham trekt bij een hongersnood vervolgens naar Egypte. Daar doet Abraham alsof Sara zijn zus is, zodat ze hem niet zullen doden. De Farao laat Sara bij zijn paleis brengen, maar de HEER grijpt in. Hij treft de Farao en zijn hof met zware plagen. In Genesis vervolgt het verhaal na de scheiding tussen Abraham en Lot. Abraham ziet een visioen waarin God hem wil belonen. Abraham antwoordt dat het geen zin heeft hem te belonen omdat hij kinderloos zal sterven. Daarop spreekt God dat Abraham zelf een kind zal verwekken. In Genesis 16 vers 2 wordt benadrukt dat Sara onvruchtbaar is. Sara stelt vervolgens voor aan Abraham om Hagar als surrogaat-moeder te laten fungeren omdat volgens haar de HEER haar moederschoot gesloten houdt. 19 Er ontstaat een conflict tussen Hagar en Sara wanneer Hagar zwanger wordt. Abraham stuurt Hagar op verzoek van Sara weg. God redt Hagar en haar zoon uit de woestijn en beloont haar. In Genesis 17 wordt duidelijk dat Abram 99 jaar oud is en opnieuw doet God de belofte dat hij vele nakomelingen zal krijgen die Kanaän, het land dat God hem aangewezen heeft, zullen bezitten. Als teken van het verbond worden alle mannen en jongens besneden. Abraham (in de vorige hoofdstukken Abram) krijgt een nieuwe naam van God en zal voortaan Abraham heten. God geeft ook Sara (in de vorige hoofdstukken Sarai) een nieuwe naam via Abraham. Zij zal voortaan Sara heten. Ismaël, de zoon van Abraham en Hagar, wordt gezegend door God, maar met Isaak zal het verbond voortgezet worden. In Genesis 18 verschijnen er drie mannen bij de tent van Abraham en Sara. Abraham is gastvrij en verzorgt hen, Sara blijft in de tent en maakt koeken. De mannen vragen aan Abraham waar Sara is en vertellen dat zij over een jaar een zoon zal baren. Sara hoort dit en lacht waarop de mannen vragen waarom zij lachte. Sara ontkent waarop één man stelt dat zij wel heeft gelachen. Genesis 19 vertelt over de vernietiging van Sodom en Gomorra en Genesis 20 over het verblijf van Abraham en Sara in Gerar waar Abraham opnieuw doet alsof Sara zijn zus is, waarop zij naar het hof wordt gebracht. Koning Abimelech krijgt vervolgens een visioen en God straft Abimelech en zijn vrouw en slavinnen met het sluiten van hun baarmoeders. Daarop bidt Abraham tot God waardoor zij genezen worden. In Genesis 21 vers 1 bezocht God Sara en deed zoals Hij gesproken had; zij werd zwanger en baarde Isaak. Er zijn enkele overeenkomsten tussen het verhaal van de onvruchtbaarheid van Sara en de situatie voor vrouwen in het Oude Nabije Oosten. Allereerst valt de taak om te baren op in het verhaal. Waar het in het Oude Nabije Oosten de voornaamste taak was van de vrouw om het nageslacht te verzorgen, is dit voor Sara ook zo. Dit wordt in het geval van Sara extra onderstreept door het verbond tussen God en Abraham dat bedreigd wordt door haar onvruchtbaarheid. Het aanwijzen van een slavin als surrogaat-moeder is een fenomeen dat ook bekend was in het Oude Nabije Oosten en terugkomt in het verhaal van Abraham en Sara. De structuur van mannelijke dominantie en de patriarchale structuur waarin de man dominant is, zijn tevens een overeenkomst. God spreekt rechtstreeks tegen Abraham maar tegen Sara via Abraham. Deze structuur van mannelijke dominantie komt ook naar voren in Genesis 18:1-15 waar Abraham gastheer is voor de drie mannen en Sara in de tent verblijft en daar het eten bereid voor de gasten. Zelfs wanneer tegen haar gesproken wordt gebeurt dit via Abraham. 19 Genesis 16:2 6

8 Uit het verhaal van Abraham en Sara blijkt dat God de baarmoeder van Sara 20 en de vrouwen van Abimelech 21 gesloten houdt en weer opent. Ook bij andere vrouwen in Genesis die onvruchtbaar blijken, zoals Rebekka, 22 Lea 23 en Rachel 24, wordt God in het verhaal aangewezen als de verantwoordelijke voor de gesloten moederschoot. Het openen van de moederschoot of het openen van de baarmoeder zijn verschillende manieren waarop in de Hebreeuwse tekst aangeduid wordt dat een vrouw onvruchtbaar is. Een ander woord dat gebruikt wordt om de onvruchtbaarheid aan te tonen is רקע dat onvruchtbaar of steriel 25 betekent. Het komt in Genesis op drie plekken voor: in hoofdstuk 11:30; 25:21 en 29:31. Verder komt het voor in Exodus 23:26; Deuteronomium 7:14, Jesaja 54:1 en Psalmen 113:9. Volgens het Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament wordt de onvruchtbaarheid in Genesis 11:30 door de Jahwistische auteur meteen genoemd wanneer Sara voor het eerst geïntroduceerd wordt in het verhaal om zo een contrastmotief te bieden voor het goddelijke verbond. 26 De tekst wil de bedreiging voor het verbond tussen God en Abraham door de onvruchtbaarheid kenbaar maken aan de lezer. Deze Hebreeuwse term wordt ook gebruikt om onvruchtbaarheid van het land te beschrijven. In Genesis 16:2 maakt Sara duidelijk dat het God is die haar baarmoeder gesloten houdt. Het sluiten van de baarmoeder wordt expliciet beschreven door de woorden:. ןמדלי Ditרצע kan vertaald worden met terughouden of weerhouden 27 (om te baren ) en komt tevens voor in Deuteronomium 11:17, Jesaja 66:9 en Jeremia 20:9. Het Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament legt een link tussen het weerhouden van de zwangerschap en het weerhouden van de plagen in Egypte of het weerhouden van ziektes. 28 Deze Hebreeuwse term wordt naast het gevangenhouden van de moederschoot zodat de vrouw niet baren kan (Genesis 16:2; 20:8; Jesaja 66:9) ook gebruikt wanneer God voorkomt dat er regen uit de hemel valt. (Deut. 11:17; 2 Kron. 8:35; 2 Kron. 6:26). 29 De visie dat God de conceptie bewust voorkomt is ook te lezen in Genesis 25:21; 30:2; Lev. 20:20; Deut. 28:11; Ps. 113:9 30 Ook in Genesis 20:18 is het God die alle baarmoeders van de vrouw en bijvrouwen van Abimelech sluit, ter behoeve van Sara. Dit Hebreeuwse woord wordt in deze contexten (16:2 en 20:18) gebruikt om aan te geven dat de onvruchtbaarheid een duidelijke oorsprong heeft; het is God die het baren onmogelijk maakt. חרא השא : 31 vrouwen In Genesis 18:11 staat dat Sara niet meer ging naar de wijze van Zij werd niet meer ongesteld en was op haar hoge leeftijd dus niet meer vruchtbaar. Hoewel in de introductie van Sara in hoofdstuk 11 al duidelijk wordt dat Sara onvruchtbaar is en de belofte van 20 Genesis 16:2 21 Genesis 20:18 22 Genesis 25:21 23 Genesis 29:31 24 Genesis 29:31; 30:1-2; 30:22 25 Koehler, Ludwig en Baumgartner, Walter, The Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament (2e druk; Leiden 2001). 26 Johannes Botterweck en Helmer Ringgren, Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (2e druk; 1989) Koehler, Ludwig en Baumgartner, Walter, The Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament (2e druk; Leiden 2001). 28 Johannes Botterweck en Helmer Ringgren, Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (2e druk; 1989) Johannes Botterweck en Helmer Ringgren, Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (2e druk; 1989) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994) 11. 7

9 God aan Abraham voor land en nageslacht al reeds in gevaar is, wordt door te stellen dat Sara nu ook niet meer bloedde geïnsinueerd dat het nu werkelijk onmogelijk is geworden nog een kind te baren. Het verhaal van Sara kent enkele overeenkomsten met de situatie van onvruchtbare vrouwen in het Oude Nabije Oosten. De sociologisch-antropologische en biologische gevolgen van onvruchtbaarheid bij vrouwen in het Oude Nabije Oosten komen overeen met het verhaal van de onvruchtbare Sara. De vrees dat haar naam en status en de bezittingen van haar man verloren zal gaan bij het uitblijven van het moederschap en het aanwijzen van een surrogaat-moeder zijn belangrijke elementen die zowel in het verhaal van Sara als bij onvruchtbare vrouwen in het Oude Nabije Oosten voorkomen. Daarbij leren we van de situatie van zowel vruchtbare als onvruchtbare vrouwen in het Oude Nabije Oosten dat deze te maken heeft met de structuren in de cultuur die gericht zijn op de dominantie van de man. Hoe deze structuur terugkomt in het verhaal van Abraham en Sara in Genesis 18:1-15 wordt onderzocht in het laatste hoofdstuk van deze scriptie. In Genesis gaat de onvruchtbaarheid verder dan sociologisch-antropologische of biologische gevolgen. Het theologische gevolg van de bedreiging van het verbond tussen God en Abraham legt de nadruk in het verhaal extra op de staat van onvruchtbaarheid en de rol van Sara, maar in welke mate is onduidelijk. In het volgende hoofdstuk worden de visies van Fuchs en Havrelock over de mate waarin de onvruchtbaarheid en de rol van Sara terugkomen in het verbond tussen God en Abraham tegenover elkaar gezet, waarna ik in het laatste hoofdstuk door middel van eigen onderzoek van Genesis 18:1-15 tot een conclusie kom of er sprake is van een verbond tussen God en Sara. Het verbond tussen God en Abraham en de positie van Sara Het verbond tussen God en Abraham wordt expliciet beschreven in Genesis 12:2-3, 7; 15:9-10, en 17:7-8. Dit verbond kan echter geen stand houden zonder nageslacht. Als de vrouw geen nageslacht voortbrengt kan de belofte van het land en de eeuwige bezitting daarvan door het nageslacht niet vervuld worden. Daarom is de onvruchtbaarheid onlosmakelijk verbonden met het verbond tussen God en Abraham. De onvruchtbaarheid naar mijn mening mogelijk een manier zijn om de kwetsbaarheid van dit verbond aan te tonen in het verhaal. De onvruchtbaarheid vormt een bedreiging voor de belofte van God aan Abraham, maar uiteindelijk opent God de baarmoeder en komt hij zijn belofte na. God gaat hiermee tegen de regels van de natuur in: eerst houdt hij de baarmoeder bewust gesloten voor een bepaalde periode en vervolgens opent hij de baarmoeder weer. Wellicht is de onvruchtbaarheid een manier om in het verhaal de macht van God aan te tonen of zijn trouw te belichten. Abraham en Sara moeten geloven in de almacht van God en vertrouwen op zijn woord. Als er enkel een verbond is tussen God en Abraham, rijst de vraag welke positie Sara inneemt binnen dat verbond. Heeft Sara slechts een instrumentele functie als de moeder van het nageslacht dat het verbond met God verder zal aangaan en hoe past haar onvruchtbaarheid in het verbond? Esther Fuchs meent dat het verbond tussen God en Abraham en de positie van Sara hierin bekeken moet worden vanuit een structuur van mannelijke dominantie dat gewoon was in het Oude Nabije Oosten. Zij stelt dat de vrouwen in Genesis allemaal beschreven worden als afhankelijk van hun vader of echtgenoot en met een constant verlangen naar een zoon of het beschermen van deze zoon. 32 Het beeld van de vrouw in het Bijbelse narratief wordt geschetst binnen de mannelijke structuur en de mannelijke genealogie. De vrouw heeft volgens Fuchs in Genesis en in het Oude Nabije Oosten voornamelijk de taak om het nageslacht te verzorgen zodat de mannelijke geslachtslijn zich voortzet. 33 Wanneer dit, zoals in het geval van Sara, onmogelijk wordt door een staat van 32 Esther Fuchs, The literary characterization of mothers and sexual politics in the Hebrew Bible, Feminist Perspectives on Biblical Scholarship (1989) Ibidem,

10 onvruchtbaarheid, meent Fuchs dat de Bijbel deze kwetsbare positie van deze vrouwen legaliseert door te stellen dat het enkel de goede, gehuwde vrouwen zijn die uiteindelijk vruchtbaar worden. 34 God zou daarmee deze structuur van mannelijke dominantie goedkeuren. 35 De positie van Sara is net als de positie van andere vrouwen in het Oude Nabije Oosten; onderdanig aan de man. In het verbond tussen God en Abraham zou deze structuur ook gelden en heeft Sara daarom geen belangrijke positie binnen dit verbond. Fuchs stelt dat dit in Genesis duidelijk naar voren komt. Het eerste argument hiervoor is de naamsverandering van Abraham en Sara in Genesis 17: In deze verzen wordt de naam van Sara veranderd, wordt zij gezegend en wordt haar beloofd dat zij een zoon zal baren en moeder zal worden van vele generaties. Het lot van Sara wordt hier besproken, maar Sara wordt zelf niet aangesproken door God. God praat tegen Abraham over haar in de derde persoon. God zegent haar in haar absentie en verandert haar naam via haar man Abraham. 36 Fuchs meent dat het veranderen van iemands naam een nieuwe essentie geeft aan iemand en daarmee de naamgever voorziet van een bepaalde autoriteit. God verandert Abraham zijn naam in een direct gesprek. De naam van zijn vrouw wordt veranderd door Abraham die volgens Fuchs als man de autoriteit heeft en Gods autoriteit representeert. 37 Zo zou de tekst van een structuur van mannelijke autoriteit en dominantie uitgaan. De zegening van Sara en de verandering van haar naam komen na de zegening van Abraham en de verandering van zijn naam en het verbond. Sara zou in dit geval alleen delen in het verbond tussen God en Abraham omdat Abraham rechtvaardig is en God interesse in hem heeft. De onvruchtbaarheid van Sara moet daarom opgelost worden zodat dit verbond niet bedreigd wordt. De transformatie van de onvruchtbare Sarai naar de vruchtbare Sara is een logische en noodzakelijke procedure die gevorderd werd door de verbintenis tussen JHWH en Abraham. 38 Sara wordt dus vruchtbaar omdat haar man Abraham rechtvaardig was. God was geïnteresseerd in Abraham en maakte haar daarom, ondanks haar hoge leeftijd, vruchtbaar. De gastvrijheid, gulheid en nederigheid van Abraham, zoals beschreven in Genesis 18:1-15 en in hoofdstuk 4 later worden onderzocht, worden daarom nu ook toegeschreven aan Sara. 39 Wanneer in het verdere verloop van het narratief de nadruk meer op Sara komt te liggen is dit volgens Fuchs niet te danken aan een groeiende empathie voor de vrouw, maar benadrukt dit het belang van de vruchtbaarheid. De vrouw heeft daarop geen enkele invloed. Alleen God bepaalt de vruchtbaarheid van de vrouw. Deze theorie van Fuchs past dus volledig in de structuur van mannelijke dominantie die ook in het Oude Nabije Oosten van toepassing was. Deze mannelijke dominantie komt in het verhaal van Abraham en Sara voor bij de naamsverandering, bij het verbond tussen God en Abraham (God en een man) en bij mannelijke eigenschappen in het verhaal. In Genesis 18:1-15 zijn alle goddelijke boodschappers die de zwangerschap van Sara voorspellen man. Daarnaast verblijft Abraham bij de drie mannen en verblijft Sara in de tent. Dit insinueert dat er slechts één verbond is waarin Sara een minder belangrijke positie bekleed. Het hele leven van de vrouw en de hele ontwikkeling van onvruchtbaar tot vruchtbaar wordt gecontroleerd door mannen. 40 Het eerste gedeelte van deze theorie van Fuchs - dat Sara niets te zeggen had over haar vruchtbaarheid en enkel deelt in het verbond past goed bij de structuur van mannelijke dominantie die bekend was in het Oude Nabije Oosten. Er staat geen verhaal in Genesis over een ongehuwde onvruchtbare vrouw die door God 34 Esther Fuchs, The literary characterization of mothers and sexual politics in the Hebrew Bible, Feminist Perspectives on Biblical Scholarship (1989) Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,

11 vruchtbaar wordt gemaakt. 41 Alle vrouwen zijn gehuwd. Volgens Fuchs toont dit aan dat het verhaal van Sara en haar ontwikkeling van onvruchtbaar naar vruchtbaar gelezen moet worden in het kader van het huwelijk en mannelijke dominantie. 42 Ook andere auteurs sluiten zich bij dit deel van de theorie aan. Zo plaatst Nicholas Bott de onvruchtbaarheid van Sara ook in de context van die structuur van mannelijke dominantie en de druk op vrouwen in het Oude Nabije Oosten om een kind te baren en de mannelijke geslachtslijn voort te zetten. 43 Ook Rachel Havrelock erkent dat het verhaal van Abraham en Sara zich in deze structuur afspeelt en dat de lijn van de patriarch overheersend is. 44 Daarnaast ziet John Otwell het verhaal van Sara als kenmerkend voor het traditionele beeld van vrouwen uit het Oude Nabije Oosten, maar volgens hem is het niet de intentie van de auteurs van het Oude Testament om het patriarchale systeem van de Oude Israëlitische cultuur te promoten. 45 De status van de vrouw wordt volgens hem niet bepaald door de man of het patriarchale systeem, maar door God. 46 Het tweede gedeelte van de theorie van Esther Fuchs, - dat Sara enkel vruchtbaar wordt door de kwaliteiten van haar man en de genegenheid van God jegens haar man - is moeilijker te beargumenteren. Het moederschap is volgens haar uitsluitend een patriarchale institutie, geen persoonlijke aangelegenheid van de vrouw. De vrouw heeft geen enkele zeggenschap of controle over haar conceptie: Het patriarchale framework van het Bijbelse verhaal voorkomt dat het moederfiguur een menselijk rolmodel wordt. Het androcentrische perspectief dwingt haar tot een begrensde rol, grotendeels ondergeschikt aan de Bijbelse, mannelijke protagonisten. 47 Het initiatief dat Sara neemt door Hagar aan te wijzen als surrogaat-moeder heeft volgens Fuchs geen enkele invloed op haar onvruchtbaarheid. Het duidt enkel Sara s ongeloof en ongeduld aan. 48 De relatie tussen God en Sara is en blijft problematisch. Onvruchtbare vrouwen zouden enkel als subversieve karakters fungeren in het verbond. 49 John Otwell erkent dat het beeld van Sara in Genesis, voornamelijk in Genesis 18:1-15, doet denken aan het traditionele beeld van vrouwen uit het Oude Nabije Oosten en het beeld dat Sara moet lachen uit ongeloof tot beeld is geworden voor alle vrouwen in het Oude Testament is hij het niet eens met de visie dat vrouwen in het Oude Testament ondergeschikt zijn aan de man. 50 De lezing van Fuchs van het verhaal van Abraham en Sara zorgt naar mijn mening voor problemen in de logica van het verhaal. Als Sara werkelijk alleen van instrumentele waarde was voor het verzorgen 41 Esther Fuchs, The literary characterization of mothers and sexual politics in the Hebrew Bible, Feminist Perspectives on Biblical Scholarship (1989) Esther Fuchs, The literary characterization of mothers and sexual politics in the Hebrew Bible, Feminist Perspectives on Biblical Scholarship (1989) Nicholas T. Bott, Sarah as the Weaker Vessel : Genesis 18 and 20 in 1 Peter s Instructions to Husbands in 1 Pet 3:7, Trinity Journal no. 2 (2015) Rachel Havrelock, The Myth of Birthing the Hero: Heroic Barrenness in the Hebrew Bible, Biblical Interpretation (2008) John H. Otwell, And Sarah Laughed: The Status of Woman in the Old Testament (1e druk; Philadelphia 1997) John H. Otwell, And Sarah Laughed: The Status of Woman in the Old Testament (1e druk; Philadelphia 1997) Esther Fuchs, The literary characterization of mothers and sexual politics in the Hebrew Bible, Feminist Perspectives on Biblical Scholarship (1989) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994) Esther Fuchs, The literary characterization of mothers and sexual politics in the Hebrew Bible, Feminist Perspectives on Biblical Scholarship (1989) John H. Otwell, And Sarah Laughed: The Status of Woman in the Old Testament (1e druk; Philadelphia 1997)

12 van het nageslacht, waarom moest het verbond dan lopen via Sara en werd het kind van Abraham en Hagar wel gezegend maar niet voorbestemd voor de continuering van het verbond? Wanneer men ervan uit gaat dat Sara alleen vruchtbaar werd gemaakt omdat God interesse had in Abraham, waarom hield hij haar baarmoeder eerder in het verhaal dan nog gesloten? En waarom verandert de toon in het verhaal van negatief naar positief en komt de nadruk geleidelijk meer te liggen op het verhaal en positie van Sara? Als de kwaliteiten van Abraham genoeg waren voor de ontwikkeling van Sara van een staat van onvruchtbaarheid naar vruchtbaarheid, waarom hielpen zijn gebeden voor haar genezing niet en zijn gebeden voor de genezing van Abimelech en zijn vrouwen wel? Pas wanneer God Sara herinnert, wordt zij zwanger, ondanks het initiatief en de goede kwaliteiten van Abraham. Zoals in hoofdstuk 1 duidelijk werd, kan het verhaal van Sara in de context geplaatst worden van onvruchtbare vrouwen en het patriarchale systeem van mannelijke dominantie van het Oude Nabije Oosten. Onder andere de naamgeving van Sara door Abraham en de passieve houding van Sara het verhaal van Genesis 18:1-15, bewijzen dat. Dit betekent echter niet automatisch dat Sara in het verbond alleen als subversief karakter fungeert, zoals Fuchs propageert. Zo leest Shaye Cohen het verhaal van Abraham en Sara als een paradox. Sara wordt uit het verbond gelaten, maar haar conceptie is essentieel voor het verbondsproces. Niet de zoon van Hagar, maar de zoon van Sara zal van het verbond profiteren. 51 Fuchs beargumenteert een verbond tussen God en Abraham waar Sara een minimale rol in speelt. Daarnaast is er naar mijn mening ook een mogelijkheid voor een verbond tussen God en Abraham waar Sara onmisbaar is. Tot slot is er een mogelijkheid dat er een apart verbond bestaat tussen God en Sara. Het verbond tussen God en Sara en de verhouding met de onvruchtbaarheid Hoewel de onvruchtbaarheid van Sara past in de context past van vrouwen in het Oude Nabije Oosten en de vruchtbaarheid te maken had met de structuur van mannelijke dominantie is de positie van Sara in het verhaal niet duidelijk. De theorie van Fuchs biedt geen verklaring voor de onvruchtbaarheid van Sara en de rol van Sara binnen het verbond is onduidelijk. Een tweede belangrijke visie in dit debat is die van Rachel Havrelock. Zij beargumenteert het bestaan van een verbond tussen God en Sara. De totstandkoming van dit verbond wordt benadrukt en geïllustreerd door de ontwikkeling van een staat van onvruchtbaarheid naar een staat van vruchtbaarheid. Wanneer Sara geïntroduceerd wordt in Genesis 11:30 verkeert zij in een staat van onvruchtbaarheid. In Genesis 16:2 beschuldigt zij God voor het gesloten houden van haar baarmoeder. Havrelock stelt dat deze staat van onvruchtbaarheid komt door een problematische relatie tussen God en Sara. Er is geen verbond tussen God en Sara op dit moment. Dit verandert in Genesis 16 wanneer Sara initiatief neemt om alsnog nageslacht te verzorgen en Hagar aanwijst als surrogaat-moeder. Waar Fuchs stelt dat deze actie geen invloed heeft op God of haar situatie, ziet Havrelock dit als hét moment dat God Sara erkent en de weg vrijmaakt voor haar conceptie. Volgens Havrelock wijst Sara Hagar niet aan om enkel het nageslacht op deze manier te verzorgen zodat het verbond tussen God en Abraham geen gevaar loopt, maar wil zij uit het ) אוּל י א בּ נ ה מ מּ נּ ה worden (' nageslacht opgebouwd te 51 Shaye Cohen, Why Aren t Jewish Women Circumcised? Gender and Covenant in Judaism (1e druk; California 1999) 8. 11

13 Wanneer Hagar een kind krijgt zou het verhaal van Sara doorverteld kunnen worden in een volgende generatie. Sara denkt hier volgens Havrelock voornamelijk aan sociologische gevolgen zoals haar eigen naam en status in plaats van het theologische gevolg van de bedreiging van het verbond tussen God en Abraham. 52 Deze actie van Sara is volgens Havrelock een essentieel onderdeel in de vervulling van de belofte van God aan Sara. In het begin van het verhaal zou er een kloof bestaan tussen God en Sara die overbrugt moet worden door een symbolische handeling zodat er een verbond kan ontstaan. Deze symbolische handeling voldoet als de vrouw initiatief neemt, zoals Sara deed door Hagar aan te wijzen. Uit het verhaal blijkt dat mannelijke initiatieven namelijk niet voldoende waren om de onvruchtbaarheid te genezen. Het gebed dat Abraham tot God bidt voor de genezing van zijn vrouw wordt niet verhoord, terwijl datzelfde gebed wel werkt wanneer Abraham bidt voor de genezing van Abimelech en zijn vrouwen: Abraham bidt tot God voor genezing van Abimelech s vrouw en slavinnen en God antwoordt zijn gebed (Gen. 20:18). Isaak bidt voor genezing van Rebekka haar onvruchtbaarheid en God maakt haar vruchtbaar. (Gen 25:21) Ook Hannah vraagt God om haar onvruchtbaarheid te genezen waarop God haar herinnert en haar een zoon geeft; Samuel (1 Sam. 1:2, 5-6, 19-20). Het bidden kan oplossing bieden voor de onvruchtbaarheid, maar Abraham zijn gebed voor de vruchtbaarheid voor Sara lijkt niet te werken of wordt pas in hoofdstuk 21 verhoord. Het mannelijke initiatief, het gebed van Abraham, lijkt niet genoeg om de onvruchtbaarheid te genezen. Volgens Nicholas Bott is dit omdat Abraham klaarblijkelijk niet geloofde dat God zijn belofte na zou komen. Het geloof van Abraham in het verbond tussen God en Sara schoot tekort, zo bleek in het verhaal wanneer Abraham zich voordeed als de broer van Sara. Hij geloofde niet dat zijn vrouw, wiens baarmoeder gesloten was, een kind zou baren. God redde Sara niet van Abimelech om Abraham veilig te stellen, maar om Sara veilig te stellen. 53 De mannelijke loyaliteit of devotie, in dit geval het gebed, kan de kloof tussen God en Sara niet overbruggen. Alleen het initiatief van Sara kan dit. Ook de loyaliteit, het geloof en de gastvrijheid van Abraham zijn niet genoeg om de onvruchtbaarheid te genezen. Pas als God Sara herinnert wordt zij zwanger. In de theorie van Havrelock vergelijkt zij het verbond tussen God en Abraham en het verbond tussen God en Sara. Waar Abraham een intieme relatie met God krijgt door zijn loyaliteit en door de verkenning van landen en uiteindelijk de reis naar het land dat God hem wijzen zal, is deze reis volgens Havrelock te vergelijken met de ontwikkeling van de vrouw van een staat van onvruchtbaarheid naar een staat van vruchtbaarheid. 54 De onvruchtbaarheid is in de theorie van Havrelock dus een teken van afwezigheid van het verbond tussen God en Sara en de ontwikkeling naar vruchtbaarheid is een teken van de totstandkoming van het verbond tussen God en Sara. Het initiatief van de vrouw is hierbij onmisbaar omdat dit het enige is dat de kloof tussen God en vrouw kan overbruggen. Met deze lezing is de positie van de vrouw anders dan bij de theorie van Fuchs. Waar de vrouw ondergeschikt is aan de man in de theorie van Fuchs en Sara enkel deelt in het verbond tussen God en Abraham omdat God geïnteresseerd is in Abraham, is de vrouw onmisbaar in de theorie van Havrelock. Zij is niet slechts van instrumentele waarde voor het baren van het kind, maar bereikt ook zelf een vredige relatie met God. 52 Rachel Havrelock, The Myth of Birthing the Hero: Heroic Barrenness in the Hebrew Bible, Biblical Interpretation (2008) Nicholas T. Bott, Sarah as the Weaker Vessel : Genesis 18 and 20 in 1 Peter s Instructions to Husbands in 1 Pet 3:7, Trinity Journal no. 2 (2015) Rachel Havrelock, The Myth of Birthing the Hero: Heroic Barrenness in the Hebrew Bible, Biblical Interpretation (2008)

14 Een argument voor de theorie van Havrelock is dat de onvruchtbaarheid en de uiteindelijke genezing daarvan verklaard wordt. God houdt de baarmoeder van Sara gesloten omdat er een problematische relatie is tussen God en Sara. Ashmon en Weise zien het plan van Sara om via Hagar haar nageslacht te verkrijgen als het helpen van God volgens een wijze die bekend was in het Oude Nabije Oosten. 55 Wanneer zij initiatief neemt wordt zij geleidelijk aan door God erkent en uiteindelijk vruchtbaar. De onvruchtbaarheid en de vruchtbaarheid zijn op deze manier symbolen voor de relatie tussen God en Sara. Bij de theorie van Fuchs blijft de onvruchtbaarheid onverklaard en wordt alleen de genezing verklaard; door de goedheid en loyaliteit van Abraham. De theorie van Fuchs geeft ook geen antwoord op de vraag waarom God voorkomt dat Sara zwanger wordt. Daarnaast blijft het onduidelijk waarom God voorkomt dat Sara met Abimelech slaapt en waarom Sara de vrouw was die het nageslacht moest baren waarmee het verbond tussen God en Abraham voortgezet moest worden. Tot slot geeft de theorie geen uitsluitsel waarom de nadruk in het narratief geleidelijk aan meer op Sara komt te liggen. Nadelen van de theorie van Havrelock zijn dat er in de Hebreeuwse tekst -in tegenstelling tot het verbond tussen God en Abraham- geen concrete aanwijzingen worden gegeven dat er een verbond zou bestaan tussen God en Sara. Bijna alle communicatie tussen God en Sara verloopt via Abraham. Daarnaast zijn er ook geen argumenten waarom de reis van Abraham naar het land dat God hem wijzen zal overeenkomt met de lichamelijke reis van onvruchtbaarheid naar vruchtbaarheid. Havrelock gebruikt enkele delen uit beide verhalen om dit te beargumenteren. Zo zou de besnijdenis, het teken van het verbond tussen God en Abraham gelijk staan aan het uitblijven van menstruatiebloed wanneer Sara zwanger wordt. Dit uitblijven van bloeding zou het teken zijn van het verbond tussen God en Sara. Deze theorie komt niet voor in de gelezen commentaren van Gordon Wenham, Davidson en Otwell. Zowel de visie van Fuchs, als de visie van Havrelock bieden geen uitsluitsel over de oorzaak van de onvruchtbaarheid van Sara of de relevantie voor het verhaal, en over de positie van Sara in verhouding tot het verbond. Exegetische benadering: bestaat er een verbond tussen God en Sara? Zowel Fuchs als Havrelock baseren hun theorie grotendeels op Genesis 18:1-15. Eerst volgt hier daarom een eigen onderzoek naar Genesis 18:1-15 waarin onder andere een werkvertaling, het kritisch apparaat en commentaren zijn opgenomen. Daarna zullen de argumenten van Fuchs en Havrelock volgen. Op basis van eigen onderzoek en met behulp van andere secundaire bronnen tracht ik vervolgens een antwoord te vinden op de vraag of er sprake kan zijn van een verbond tussen God en Sara. Hebreeuws uit BHS Werkvertaling Kritisch apparaat ויּ ר א א ל יו י הו ה 1. En de HEER verscheen hem bij de eiken van בּ א לנ י מ מ ר א ו ה וּא י שׁ ב פּ ת ח ה א ה ל Mamre, toen hij in de ingang van zijn tent zat in de hitte כּ ח ם Conferendum 13:18 ( Toen brak Abram op en ging wonen bij de eiken van ןי א ב Mamre ) Commentaren Waar elke gewone man op dit punt van de dag zou rusten, zit Abraham in de opening van zijn tent Scott Ashmon en Robert W. Weise, Give me Children, or I Will Die: Procreation is God s Work, Concordia Journal no. 4 (1998) Robert Davidson, Genesis (1e versie; Cambridge 1979)

15 ו יּ שּׂ א ע ינ יו ו יּ ר א ו ה נּ ה שׁ לשׁ ה א נ שׁ ים נ צּ ב ים ע ל יו ו יּ ר א ו יּ ר ץ ל ק ר את ם מ פּ ת ח ה א ה ל ו יּ שׁ תּ חוּ א ר צ ה van de dag. 2. En hij hief zijn ogen op en zag; en zie! Drie mannen stonden tegenover hem; als hij hen zag, rende hij om hen te ontmoeten uit de ingang van de tent en boog ter aarde. Hier ziet Abraham 3 mannen. In vers 10 zal het ineens over 1 man gaan. 57 ו יּ אמ ר א ד נ י א ם נ א מ צ את י ח ן בּ ע ינ י ך א ל נ א ת ע ב ר מ ע ל ע ב דּ ך 3. En hij zei: mijn heer 58, als ik genade heb gevonden in uw ogen, ga dan niet uw knecht voorbij. a-a Sameritaanse pentateuch ינ דא Het Hebreeuws is hier niet duidelijk of het gaat om enkelvoud of meervoud. 59 Abraham weet niet meteen tegen wie hij spreekt als hij zegt: Adonai 60 י קּ ח נ א מ ע ט מ י ם ו ר ח צ וּ ר ג ל יכ ם ו ה שּׁ ע נ וּ תּ ח ת ה ע ץ 4. Laat een weinig water gebracht worden, en wast uw voeten en leunt onder de boom. ו א ק ח ה פ ת ל ח ם ו ס ע ד וּ ל בּ כ ם א ח ר תּ ע ב רוּ כּ י ע ל כּ ן ע ב ר תּ ם ע ל ע ב דּ כ ם ו יּ אמ ר וּ כּ ן תּ ע שׂ ה כּ א שׁ ר דּ בּ ר תּ ו י מ ה ר א ב ר ה ם ה א ה ל ה א ל שׂ ר ה ו יּ אמ ר מ ה ר י שׁ ל שׁ ס א ים ק מ ח ס ל ת 5. Ik zal een stukje brood halen, dat uw hart zal sterken, daarna zult u voortgaan, daarom bent u langs uw knecht getrokken? En zij zeiden: doe zoals u gesproken hebt. 6. Toen haastte Abraham zich naar de tent naar Sara en zei: Haast u; kneed drie maten fijn meel en maak koeken. A pauci etc (few/little) Mss (geschriften) van de sameritaanse pentateuch, LXX, Peshitta, Targum Pseudo- Jonathae רחאו secundum Meer dan /ontbreekt in LXX, dubbel. rennen en haasten worden tweemaal herhaald in de tekst. In dit vers ontbreken enkele woorden waardoor de haast doorklinkt in de syntax Volgens Robert Davidson is dit hetzelfde probleem als in Genesis 16:7-13 waar er snel wordt geschakeld tussen de HEER en de engel van de HEER die iets zegt. 58 Ik heb hier heer met een kleine h vertaald omdat volgens het commentaar van Davidson Abraham op dit moment nog niet weet dat de mannen God voorstellen. 59 Robert Davidson, Genesis (1e versie; Cambridge 1979) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994)

16 ל וּשׁ י ו ע שׂ י ע ג וֹת ו א ל ה בּ ק ר ר ץ א ב ר ה ם ו יּ קּ ח בּ ן בּ ק ר ר ך ו טוֹב ו יּ תּ ן א ל ה נּ ע ר ו י מ ה ר ל ע שׂ וֹת א ת וֹ 7. En Abraham liep naar de runderen en nam een kalf, teder en goed en gaf het aan de knecht, die haastte om het te bereiden. Een tender kalf, boter en melk zijn typisch seminomadische maaltijden. 62 ו יּ קּ ח ח מ א ה ו ח ל ב וּב ן ה בּ ק ר א שׁ ר ע שׂ ה ו יּ תּ ן ל פ נ יה ם ו ה וּא ע מ ד ע ל יה ם תּ ח ת ה ע ץ ו יּ אכ לוּ 8. En hij nam boter en melk, en het kalf dat hij bereid had, zette hij het hun voor; en hij stond bij hen onder de boom terwijl zij aten. ו יּ אמ ר וּ א ל י ו א יּ ה שׂ ר ה א שׁ תּ ך ו יּ אמ ר ה נּ ה ב א ה ל ו יּ אמ ר שׁ וֹב א שׁ וּב א ל י ך כּ ע ת ח יּ ה ו ה נּ ה ב ן ל שׂ ר ה א שׁ תּ ך ו שׂ ר ה שׁ מ ע ת פּ ת ח ה א ה ל ו ה וּא א ח ר יו 9. Toen zeiden zij tot hem: Waar is uw vrouw Sara? En hij zei: Zie, in de tent. 10. En hij zei: Ik zal zeker weer tot u komen, omtrent deze tijd van het leven en zie, Sara, uw vrouw, zal een zoon hebben. En Sara hoorde in de opening van de tent die achter hem was. 11. Abraham nu en Sara waren oud en het had Sara opgehouden te gaan naar de wijze der vrouwen. Misschien te lezen als sing Sameritaanse pentateuch. toekenning LXX te lezen הי הו als Voorstel חר א כ םישׁ נ Toekenning ו א ב ר ה ם ו שׂ ר ה ז ק נ ים בּ א ים בּ יּ מ ים ח ד ל ל ה י וֹת ל שׂ ר ה א ר ח כּ נּ שׁ ים Waarom vragen de mannen waar Sara is als ze weten dat zij net eten heeft klaargemaakt. Gunkel en Rudin O Brasky vergelijken het met de vraag die God aan Adam en Kain vraagt: waar ben je, waar is Abel, je broer? 63 Deze tijd van het leven lijkt volgens Davidson erg op nine months hence en komt ook voor in 2 Koningen 4:16 waar de betekenis onduidelijk is. 64 Deze belofte is alleen bedoelt voor Sara. 65 Sara kan geen kinderen krijgen omdat ze te oud is. 62 Robert Davidson, Genesis (1e versie; Cambridge 1979) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994) Robert Davidson, Genesis (1e versie; Cambridge 1979) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994)

17 ו תּ צ ח ק שׂ ר ה בּ ק ר בּ הּ ל אמ ר א ח ר י ב לת י ה י ת ה לּ י ע ד נ ה ו אד נ י ז ק ן 12. En Sara lachte in zichzelf, zeggende; zal ik wellust hebben, nadat ik oud geworden ben, en mijn heer oud is? Davidson vertaalt zeggende liever als denkende, omdat het lachen van Sara zou refereren naar haar bittere gedachten. De tijd die voorbij is gegaan aan Sara komt alleen hier voor in het OT en ziet Davidson als seksueel genot. 66 ו יּ אמ ר י הו ה א ל א ב ר ה ם ל מּ ה זּ ה צ ח ק ה שׂ ר ה ל אמ ר ה א ף א מ נ ם א ל ד ו א נ י ז ק נ תּ י ה י פּ ל א מ י הו ה דּ ב ר ל מּוֹע ד א שׁ וּב א ל י ך כּ ע ת ח יּ ה וּל שׂ ר ה ב ן ו תּ כ ח שׁ שׂ ר ה ל אמ ר ל א צ ח ק תּ י כּ י י ר א ה ו יּ אמ ר ל א כּ י צ ח ק תּ 13. En toen zei de HEER tot Abraham: Waarom heeft Sara gelachen terwijl ze zei: Zal ik waarlijk baren, nu ik oud geworden ben? 14. Zou iets voor de HEER te wonderlijk zijn? Te gezetter tijd zal Ik tot u wederkeren, omtrent deze tijd van het leven en Sara zal een zoon hebben! 15. Toen loochende Sara het, zeggende: Ik heb niet gelachen; want zij was bevreesd. En Hij zei: Nee, u hebt wel gelachen. Sameritaanse הל Pentateuch te wonderlijk of te moeilijk wordt ook gebruikt in rechtsteksten in Deuteronomium, Samuel en Jeremia. 67 Net als Abraham in Egypte, liegt Sara nu. 68 Wanneer Isaak geboren wordt bevestigt Sara met zijn naam dat ze wel gelachen heeft en bevestigt ze de belofte van God. 69 In deze verzen zijn verschillende kwaliteiten van Abraham te lezen. Wanneer de HEER verschijnt, zit Abraham in de hitte van de dag, een punt van de dag waarop een gewone man zou rusten, bij de ingang van zijn tent. Dit zou een teken kunnen zijn van waakzaamheid. Abraham rent meteen naar de drie mannen toe om ze te ontmoeten en buigt eerbiedig. Hij spreekt tevens eerbiedig, wanneer hij de mannen aanspreekt met Adonai. Hij biedt ze water aan, stelt voor dat ze hun voeten kunnen wassen en kunnen leunen tegen de boom. Hij haast zich naar de tent en geeft Sara en zijn knecht opdracht tot het maken van koeken en het bereiden van een kalf. Terwijl de gastvrijheid van Abraham uitvoerig beschreven wordt in deze verzen, wordt Sara niet veel anders beschreven dan de slaaf. Sara en de slaaf krijgen beide een opdracht van Abraham tot het bereiden van voedsel. Sara 66 Robert Davidson, Genesis (1e versie; Cambridge 1979) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994) Robert Davidson, Genesis (1e versie; Cambridge 1979) Gordon J. Wenham, Word Biblical Commentary Genesis (1e druk; Dallas 1994)