W;S3l<}2-<) H. -C.Sonneveld: Proefstation voortuinbouwonderglasin Naaldwijk

Transcriptie

1 Sw IMC PROEFSÏAI.ON v ONDER GLAS T. 6" W;Sl<}-<) H PROEFSTATIONVOORTUINBOUWONDERGLAS IN NAALDWIJK PROEFSTATIONVOORDEBLOEMISTERIJ IN AALSMEER INFORMATIEEN KENNISCENTRUM, AFD.GLASGROENTEENBESTUIVING NORMEN VOORWATERKWALITEITIN DEGLASTUINBOUW Aandezeuitgave vande VoedingsoplossingenGlastuinbouw werktenmee : -C.Sonneveld: Proefstation voortuinbouwonderglasin Naaldwijk C.de Kreij: Proefstation voortuinbouwonderglasin Naaldwijk A. vander Wees: Informatieen KennisCentrumAkker-en Tuinbouw AfdelingGlasgroenteenBestuiving Vijfdedruk No. juli99 Serie Voedingsoplossingenglastuinbouw Prijs ƒ,- CENTRALE LANDBOUWCATALOGUS

2 INHOUD PAGINA Introductie Eenheden Electrischgeleidingsvermogen,natriumenchloor Stikstof,fosfaatenkali Calciumen magnesium Sulfaat 5 Bicarbonaat 6 ph 8 IJzer 9 Micro-elementen Borium Fluor Zink Mangaan Koper Bromide

3 Introductie Indeze brochurezijngegevensopgenomenoverwaardering van analyseresultaten vanwateronderzoekvoortuinbouwonderglas.bijde interpretatie isrekeninggehouden met hetgebruik van wateralsgietwater voorteeltenin kasgronden voorteelteninsubstraten. Ookis voorzover nodigeeninterpretatiegegeven voorgebruikinrecirculatiesystemen. Aanvullingenenopmerkingenblijven van hartewelkom. Eenheden Dechemischeeenhedenzijnaangepastaan hets.i.bij berekeningenkunnen de volgendeatoommassa'sworden gebruikt: Element Symbool Atoommassa Waterstof Borium Koolstof Stikstof Zuurstof Fluor Natrium Magnesium Fosfor Zwavel Chloor Kali Calcium Mangaan IJzer Koper Zink Broom Molybdeen H B C N F Na Mg P S Cl K Ca Mn Fe Cu Zn Br Mo

4 - - Indezeadviesbasiszijn nietdenormen voorketelwaterbehandeld,omdat deze buiten het kader vandeteeltkundigeaspecten vallen. Uitdeanalyses kande hardheid van waterechter welworden berekend.hiervoorgeldende volgende regels. Tijdelijkehardheid (in D) =.8maal mmol HCCyl". Totalehardheid (in D) =5.6maalmmol (Ca + Mg).l

5 - - Electrischgeleidingsvermogen,natriumenchloor Hetelectrischgeleidingsvermogen (EC) vangietwateris een maat voor het totalegehalteaanionen. Het verschaftgeeninformatieoverdeaard vande ionendiein het wateraanwezigzijn.de belangrijkste ionendieingrondenoppervlaktewaterin Nederlandvoorkomenzijnnatrium (Na),chloor (Cl), Calcium (Ca), magnesium (Mg),sulfaat (SO.) en bicarbonaat (HCO,).Sommige vandezeionen,zoalscalcium,magnesiumensulfaat, kunnenals voedingselementen wordenaangemerkt, mitsze bepaaldeconcentratiesniet overschrijden. Voorandereionen,zoalsnatriumenchloorisdit niet het geval.interpretatie van EC, natriumenchloorvindtdaaromplaatsin onderlingesamenhang. Vanuitdeanalyseresultatenkan het water ingedeeld * wordenin klassen volgenstabel. Tabel geeft vervolgens parameters, Tabel. Indelingvangietwater inkwaliteitsklassen Kwaliteits- EC Na klassen ms.cm (5 C) mmol.l - Cl mmol.. < 5 <.5 <.5. < < <.5 < <.5 < Indien Naen Cl nietgelijkzijn, bepaalt hethoogstegehalte vanéén van dezeelementende klasse-indeling.

6 - 4 - Tabel. Zoutgevoeligheid,teeltmethodeengietmethodevoorwaarderingvan waterkwaliteit Zoutgevoeligheidvangewassen.Zeergevoelig.Gevoelig.Tolerant Teeltmethode..Grond.. Substraatmetdrainage (doorspoeling >%).. Substraat metbeperktedrainage (doorspoeling <%).4. Substraatzonderdrainage Gietmethode..Druppelbevloe ing..regenleiding..eb-vloedsysteem die voorde waardering van belangzijnentabel geefteenindeling vande gewassennaarzoutgevoeligheid.daarna kanintabel 4 wordennagegaanof het water vooreen bepaaldgewas, bijeen bepaalde teelt-engietmethode geschikt is. Indienindezetabelisaangegevendatdegeschiktheid afhankelijk is vande verderechemische samenstelling,dan betekentditdat eensterkeenzijdige ionensamenstelling meestalongunstig is. WanneerdeEC van het waterisopgebouwduiteenredelijkeverhouding vanverschillende ionen,zoalsk,ca, Mg, N,HC- enso,, daniseen wathogeec veel minderbezwaarlijkdan wanneerdeec wordt veroorzaaktdooreen hoge concentratievanslechtsenkele ionen. Raadpleeghierbijookdeopmerkingen bijde waarderingvoorde verschillendeionen.

7 - 5 - Tabela. Gewasindelingzoutgevoeligheid Zeergevoelig Gevoelif Tolerant Groenten : Boon Komkommer Paprika Aubergine Sla Tomaat Spinazie Andijvie Radijs Snijbloemen: Anthurium Cymbidium Gerbera Hippeastrum Alstroemeria Roos Anemoon Tulp Anjer Chrysant Bouvardia Euphorbiafulgens Gypsophila Freesia Pot-en perkplanten:zieafzonderlijke bladzijden.

8 - 6 - Tabelb. Zoutgevoeligheidpot-en perkplanten Klassezeergevoelig Adiantum Azalea Calceolaria Cattleya Coffea Davallia Didymochlaena Episcia Erica Ficus (pumila) Fittonia Gardenia Gesneria Ixora Microcoelum Microlepia Nertera Paphiopedilum Pellaea Phalaenopsis Phlebodium Pinus (silver crest) Platycerium Primula Pteris Saintpaulia Selaginella Sinningia Soleirolia Streptocarpus Tillandsia Vriesea Vuylstekeara

9 - 7 - Tabelc. Zoutgevoeligheidpot-en perkplanten Klassegevoelig Abutilon Acalypha Achimenes Acorus Aechmea Ae s chynanthus Ageratum Aglaonema Allamanda Ampélopsis Ananas Antirrhinum Anthurium Aphelandra Araucaria Ardisia Areca Asparagus Aspidistra Asplenium Aucuba Begonia (potpl. - kleinbl.) Begonia Beloperone Blechnum Bougainvillea Browallia Brunfelsia Calathea Calceolaria Callistephus Camellia Campanula Canna Capsicum Carex Caryota Catharanthus Celosia Chamaedorea Chamaerops Chlorophytum Cryptanthus Chrys anthemum Citrus Cissus Cleome Clerodendrum Cleyera Clivia Cocos

10 8 - Codiaeum Codonanthe Coleus Columnea Cordyline Crossandra Ctenanthe Cuphea Cupressus Cyperus Cyrtomium Cytisus Dahlia Dieffenbachia Dipladenia Dizychoteca Dracaena Duchesnea Eucalyptus Euphorbia pulcherrima Euterpe Exacum Fatshedera Fatsia Ficus Fuchsia Gazania Gerbera Glecoma Gloriosa Grevillea Guzmania Gynura Hebe Hedera Heliotropium Hibiscus Hippeastrum Howeia Hydrangea Hypocyrta Hypoestes Impatiens Ipomoea Iresine Jacaranda Jacobinia Jasminum Kalanchoë Kochia Lagerstroemia Lantana Laurus Leea Lobelia Maranta

11 - 9 Medinilla Mikania Mirabilis Moris te ra Musa Myosotis Nemesia Nephrolepis Nerium Nicotiana Oxalis Pachystachys Parthenocissus Passiflora Penstemon Peperomia Petunia Philodendron Pilea Pisonia Pittosporum Plectranthus Plumbago Polyscias Portulaca Punica Rhoeo Rosa Salpiglossis Salvia Sansevieria Saxifraga Schefflera Schizanthus Scindapsus Scirpus Senecio Solanum Sparmannia Spathiphyllum Stephanotis Stereospermum Strobilanthes Stromanthe Syngonium Tagetes Thunbergia Tolmiea Tradescantia Trevesia Verbena Viola Washingtonia Yucca Zantedeschia Zebrina

12 - - Tabeld. Zoutgevoeligheidpot-en perkplanten Klassetolerant Aeonium Agave Aloë Beaucarnea Cactus Ceropegia Clusia Crassula Cycas Cyclamen Echeveria Epiphyllum Euonymus Euphorbia (suce.) Euphorbia milli Hoya Jatropha Pachypodium Pandanus Pedilanthus Pelargonium Phoenix Rhipsalidopsis Rochea Schlumbergera S e dum Senecio Zamia

13 - - Tabel4. Waarderingvanhetgietwatervandeverschillende kwaliteitsklassen Gewas groep Gewas groep Teeltmethode Teeltmethode Kwaliteitsklassen Gietmethode Kwalitei Gietmethode.. tsklassen geschikt -geschiktheidafhankelijk vande verderechemische samenstelling (zietoelichting indetekst). N.B.Overigecombinatiesnietgeschikt

14 Stikstof,fosfaat en kali - - Ondernormaleomstandigheden wordeningrond-enoppervlaktewaterslechts beperktehoeveelhedenstikstof,fosfaaten kaligevonden.gewoonlijkniet meerdanenkeletienden mmol.l. Hogeregehaltenduiden veelalopsterke verontreinigingvan het water met bijvoorbeelddrainwater vanland-of tuinbouwgronden,industrieel-of huishoudelijkeafvalwateroflozing van gierdoor veeteeltbedrijven. Beneden bepaaldegrenzenisdeaanwezigheid van bovengenoemde stoffenin het waternietschadelijk,omdatzealsplantevoedingdienen. Het verdient welaanbevelingaltijdaardenoorzaak vande verontreinigingopte sporen. Stikstofkanin waterzowelin nitraatvormalsinammoniumvorm voorkomen. Ammoniumstikstof kandeontijzering van waterstoren.

15 Calciumenmagnesium - - Calciumen magnesiumzijn voedingselementenvoorde plant.indienzeechter ingroterehoeveelhedenin hetgietwater voorkomendanzedoordeplant wordenopgenomen, blijvenzeindegrondof hetsubstraatachteren verhogenonnodigdeionenconcentratievan het bodemvocht.naastditeffect kunnencalciumen magnesiumhinderlijkzijndoorvorming vanneerslagmet bicarbonaat;terwijlcalciumook neerslag kan vormen metsulfaat. Zie hieroverdebeschrijvingbijbicarbonaatensulfaat.calciumen magnesium zijndusslechtsschadelijkindiendegehalten bepaaldegrenzen overschrijden. Ditgeldtslechts, indien metdeaanwezigheid vancalciumen magnesiumbijdebemestingrekeningwordtgehoudenende benodigde hoeveelhedennietreedsmetde bemestingwordentoegediendofdoordegrond zelf wordengeleverd. Bijde meestegewassentredengeenspecifieke ioneffectenopindien niet zeer hogecalciumof magnesiumgehaltenworden bereikt. In hetalgemeenis.5 tot.5mmol.l magnesiumen - 4 mmol.l calcium in een voedingsoplossingnodig.bovendezewaarden wordt hetgehalteaan ionen van hetgietwateronnodigverhoogdenzaldusopbrengstreductie veroorzakenalsdetoelaatbaregrenzen voordeec worden overschreden. Globaalkunnendeonderstaanderichtlijnen wordenaangehouden. Wanneer inrecirculatiesystemenwordtgewerkt, wordtin hetgeheelgeen calciumof magnesiumuit hetwortelmilieuafgevoerdmet hetdrainwater.de gehalten mogendan niet hogerzijndandeopnamedoor het gewas. Afhankelijk vandeteelt wordt.7 -.mmolcaen. -.7mmol Mgper liter wateropgenomen. Ca (mmol.l ) geschiktheid < geschikt -4 geschikt bijvoldoendemogelijkheden voordoorspoelen 4-6 bij mogelijkheden voor veel doorspoelen noggeschikt > 6 mindergeschikt

16 f Mg (mmol. ) geschiktheid < > geschikt geschiktheid isafhankelijkvan behoefte, doorspoelen kan nodigzijn mindergeschikt

17 Sulfaat -5 - Vrijwelallegrond-enoppervlaktewaterbevatenigsulfaat;soms worden zelfs hogegehaltengevonden.sulfaatis noodzakelijkvoor plantengroei. Hogeconcentratieszijn nietspecifiekschadelijkvoordemeestegewassen, maaromdatzedanonnodig hetzoutgehalte vangietwaterverhogenzijnze toch nadeligindiendegrenzen voordeecdaardoor wordenoverschreden. Bij hogesulfaatgehalten kan bij watergevenover hetgewas heenneerslag vancalciumsulfaat (gips)opde bladeren wordenafgezet.dezeneerslagis vaakmoeilijkte verwijderen,omdatgipsvrijwelniet meer inoplossingis te krijgen. Voorde meestegewassenis.5 -.5mmol.l sulfaatvoldoendevoorde voeding.bijeendergelijkgehaltemoetdusmeestalgeensulfaatmeer met de bemestingwordentoegediend.bijhogeregehaltenzalextradoorspoeling nodig zijn.

18 Bicarbonaat -6 - Bicarbonaatkomtin vrijwelallegrond-enoppervlaktewater in Nederland voor.desondankswordt hetinde bodemoplossing indegrondgewoonlijk slechtsingeringehoeveelhedenaangetroffen.dit wordt veroorzaaktdoor hetfeitdatin de bodemoplossingmeestal veelcalciumen magnesium aanwezig is. Bicarbonaatslaat metdezeionen neeralscalcium-en magnesiumcarbonaten. Bicarbonaat in water kan verschillendenadelen hebben.indeeersteplaats kan hetzoalsgezegdneerslaan metcalciumen magnesium.indien het water zelf niet voldoendecalciumen magnesiumbevatzalditaande bodemoplossingwordenonttrokken, waardoordezetearmaandezeelementen wordt.eentweedeaspectisdestijging vandeph vandegronddiedoor bicarbonaathoudendwaterwordtveroorzaakt.eenderdeeffectis vervuiling vandegewassenalsoverhetgewas heen wordtberegend. Voor watbetreft heteersteeffectmoetgelden,dat hetgehalteaan bicarbonaatuitgedruktinequivalentennietgrotermagzijndancalciumen magnesium tesamen,ook uitgedrukt in equivalenten;dus aantalmmolhco_ < maal hetaantal mmol (Ca + Mg) Opgronden waargegoten wordtmet waterdat nietaan bovengenoemdeeis voldoet,ontstaatopdenduureendichtestructuuren eenzeerhoge ph. Vervuiling vandeplantenen verhoging vandephontstaanals het water enkelemmol.l HC- bevat. In beperktewortelvolumen kande ph-verhogingechteraleerderhinderlijk worden; vooralals hetsubstraat weinigbufferheeft. Teneindeaande phverhogingteontkomenkanzuur wordengedoseerd.de volgendereactie verloopt dan; HC + H ---> H + C Hetzuur moetdusin equivalentehoeveelheidmet hetbicarbonaatworden gedoseerd.voordetuinbouwis hetgebruik vansalpeterzuurenfosforzuur het meestgeëigend.voor hetneutraliseren van mmol HC-. dient6 mg HNO.of98 mgh.po, (%)te wordengedoseerd.

19 -7- Door hetdoseren vanzuurwordtook hetvervuilen van hetgewasgrotendeels voorkomen,omdatgeencarbonaten meergevormdkunnen worden. Als het water veelsulfaat bevatkunnen nog wel vlekkenontstaandoorneerslag van calciumsulfaat. Water waarinbicarbonaat isgeneutraliseerdmetzuur blijftvrijlang agressiefen magdusalleenincontactkomen metcorrosiebestendige materialen.deagressiviteitontstaatdoor hetgevormdekoolzuurdat slechtslangzaamontwijkt. Hetevenwichttussen (H,).(HCO_) en (C ) in deconstante (H ).(HC ) K <co ) wordt verstoord.een nabehandelingvan het waterkandeagressiviteit opheffen.bijzeer hogehccl-gehalten (HCO_ > mmol/) moet het water mindergeschiktwordengeacht.de hoeveelheid HCO,isdanzodaniggrootdat hetzich minderleent voorneutralisatie.zonderneutralisatiewordtde stijging vandephindegrondof hetsubstraat vaakeen hinderlijk probleem.

20 ph -8 - DepH van veelwaterin Nederlandligttussen6.5 en8.5.in oppervlaktewater van veenkoloniale gebiedeneningrondwaterworden wel lagere waardengevonden. De ph van watermoetaltijd wordengeïnterpreteerd insamenhangmetde capaciteit vandeaanwezigebuffer. Verbindingendiein waterals buffer voorkomenzijnfosfaat, humuszuren en bicarbonaat.in natuurlijkwaterzijn detweeeerstgenoemdevan weinig belang.bicarbonaatisechtereen belangrijkebuffervoorph-waardentussen5.5en7.5. Bijtoevoeging vanzuuraan bicarbonaathoudendwaterverlooptde volgende reactie. HC + H > H + C DeH-Oionen wordengrotendeelsopdeze wijzegeneutraliseerd en de veranderingenin phzijnslechtsgeringzolang noghco_ aanwezig is. HogepH-waardenkomen voorin water waarinalgengroeien.dit wordt veroorzaaktdooronttrekken vanc_ aan het water. HetCO--gehalte van het wateris dan nietmeerin evenwicht met hetgehalteindelucht.in water waarin hetc_-gehalte nietinevenwichtis met hetc_-gehalteindelucht doenzichgemakkelijkph-veranderingen voorbijschudden. Bij onderverzadiging ofoververzadigingtreedtdanrespectievelijkdalingof stijging vande ph op.

21 IJzer -9 - IJzeris weinigtoxisch voordeplantmaar kanzeer hinderlijkzijnals het vervuiling van materialen,gewasen kasopstandengeeft.ditkomtdoordat ijzerdatingietwateraanwezigis bijtoetreding vanzuurstofgemakkelijk uitvlokt. Voortskanin bepaaldegevallenalsgevolg van het uitvlokkken vanijzerdeph van hetgietwaterzodaniglaag wordendatbladverbranding optreedt.degrenzen voorhettoelaatbareijzergehalte vangietwaterzijn tamelijkgenuanceerd.enerzijdsomdatdeeisennaaromstandighedenvariëren enanderzijdsomdatdesnelheid van uitvlokken van hetijzersterkuiteen kanlopen.in veelgevallen kan worden volstaan metinterpretatieaande hand van bijgaandefiguur.dithoudtindat meteenijzergehalte tot umol.l redelijkkan wordengewerktindeglastuinbouw.hierbijdienen echterde volgendepunten bijdeinterpretatie te worden betrokken. Indien vervuiling vangewas, opstandenensproei-apparatuurgeenrol spelen,zoalsbijvoorbeeld ingevallen waarmetlaagsproeiende regenleidingen wordtgewerkt, worden hogereijzergehalten dan umol.l veelalnietals hinderlijkervaren. Bijgebruik vandruppelbevloeiing treedtzeergemakkelijkvervuilingvan hetdruppelsysteemopdooruitvlokking vanijzer.infeitezou het ijzergehaltedan nulmoetenzijn, maarmoetzekerbeneden umol.l blijven. Als het waterrijkisaanorganischestof,is eengehaltetot à umol.l weltoelaatbaar.hetaanwezigeijzeris dangeadsorbeerdaan hetorganischemateriaalen vlokt vrijwel niet uit. Dezelfdeeisen moeten ook wordengesteldaan waterdat wordtgebruiktvoorstekkenonder waternevel.gietwaterdat wordtgebruikt voorberegeningovergewassen met hogeeisentenaanzien van bladvervuiling,zoalspotplantenen bladhoudende sierheesters, moetookaanstrengereeisen voldoen. Hetijzergehaltemag dan niet boven5 à5 umol.l zijn.

22 - yumol Fe 8 6 A mmol HCO

23 Micro-elementen - - Bepaalde elementen kunnen in gietwater bij zeer lage concentraties reeds schadelijk zijn voor de plantengroei. De schade wordt dan veroorzaakt door opname van een te grote - voor de plant toxische - hoeveelheid van dit element. In het volgende worden enkele elementen besproken, waarmee problemen voorkomen. Borium In het algemeen wordt gesteld dat boriumvergiftiging kan optreden bij een gehalte van umol.l borium in het wortelmilieu. Dit houdt in dat indien met enige accumulatie rekening wordt gehouden liefst niet meer dan 5 umol.l in het gietwater aanwezig moet zijn. Voor water- en substraatcultures met recirculatie van de voedingsoplossing moet het gehalte in het toegevoerde water niet hoger zijn dan 5 umol.l Fluor Bij teelten in kasgrond zal bij de voorkomende concentratie aan fluor in het gietwater in Nederland niet spoedig vergiftiging optreden. Indien echter geteeld wordt in een beperkt wortelvolume, dan moet voor bol- en knolgewassen het gehalte beneden >ent 5 umol.l - gewassen beneden 5 umol.l blijven en voor andere Zink Zink komt vooral voor in water dat met verzinkte materialen in aanraking is geweest. Regenwater van verzinkte kasdekken of water dat in verzinkte buizen wordt getransporteerd kan veel zink bevatten. Bij te hoge gehalten kan schade optreden door bladverbranding als over het gewas heen wordt beregend, maar ook door opname via de wortel. In het laatste geval is vooral het optreden van chlorose kenmerkend.

24 -- Voorde voeding vandegewassenisaanzinkniet meernodigdan tot 4 umol.l. Hogeregehaltenzullenin water-ensubstraatculturesgemakkelijk aanleidinggeventotaccumulatie.bij voorkeurmoetendegehaltenaanzink voordezeteeltwijzen beneden umol.l zijnenalsin eenrecirculatie systeemwordtgeteeldliefst beneden 5 umol.l. Voordeteeltin kasgrondenzalnietspoedigschadeoptredendooreen wathoogzinkgehalte vangietwateromdatzinksterk wordtgeadsorbeerdaan hetadsorbtiecomplex. Opdelangeduur kan hetgebruik vangietwatermeteen hoogzinkgehalte aanleidinggeventoteentegroteophoping vanzinkindegrond. Voorde teeltin kasgrondmoetdaaromliefstnietmeerdan5 umol.l zink aanwezigzijn.schadeaangewassendoor verbrandingbijberegeningover het gewas heenontstaatpasbijveelhogeregehaltendan hiergenoemd.bij gehalten beneden umol.l zalnietspoedigbladverbrandingoptreden. Mangaan Eente hoogmangaangehaltekomt vrijweluitsluitendvoorin grondwater. Het is veelalminderbezwaarlijkdaneen hoogzinkgehalte vangietwater,omdat mangaan bij hogephgemakkelijkwordtgeoxydeerdendan neerslaatals mangaanoxyde.bijlage ph verlooptdeoxydatieechternietof moeilijk. Voor water-ensubstraatculturesmoet hetmangaangehalte liefstniet boven umol.l zijn. Voorberegening vanteeltenindekasgrondzullen hogere gehaltennietspoedigschadeveroorzakenalsde ph vandegrondvoldoende hoog is. Hetnadeelisechterdatdan veelmangaanoxydenindegrond worden opgehoopt. Gehalten boven umol.l moetenalsongewenst worden beschouwd. Koper Voorde voeding vandegewassenis.5 - umol.l kopernodig.bij gehalten van à umol.l in hetgietwaterzal meestalgeen vergiftiging in hetgewasoptreden;zekernietalsin kasgrondwordtgeteeld.koper wordt indegrondnamelijksterkgeadsorbeerdaandeklei- en humusdelen. Hogegehaltendienenechterte worden vermedenomonnodigeophopingin grondengewaste voorkomen.

25 Bromide - - Bromideis voorde meestegewassen nietgiftig. Vooranjeris dit wel het geval.toch wordenstrengeeisengesteldaande bromidegehalten van consumptiegewassen.vooralbladgewassenkunneneen hoogbromidegehalte hebben.bromidegehaltendienenliefstzolaag mogelijktezijn. Voor doorspoelen van kasgronden wordt welgewerkt met watertot umol.l Voor hetgieten vandegewassenisditechterveelte hoog.hetgehalte moetdaniniedergeval beneden4 umol.l zijn. Metsubstraatteeltenis geenervaringopgedaan met bromide-houdend water.eenlaaggehalteis bij dergelijketeeltenzeker vereist. boekwate 9februari99