Badhuisweg 2-4 Gemeente Den Haag Bureauonderzoek archeologische waarde en inventariserend veldonderzoek-boringen

Transcriptie

1 Badhuisweg 2-4 Gemeente Den Haag Bureauonderzoek archeologische waarde en inventariserend veldonderzoek-boringen Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer HAR 1303

2 Colofon Onderzoek: Badhuisweg 2-4 (Pavillon Riche), gemeente Den Haag. Bureauonderzoek archeologische waarde en inventariserend veldonderzoek-boringen Auteur: Uitgave: M. Benjamins en E.C. Rieffe Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer gemeente Den Haag Haagse Archeologische Rapportage nummer 1303 Den Haag, 2012 ISBN:

3 Inhoudsopgave Samenvatting en administratieve gegevens 5 1 Inleiding 6 2 Bureauonderzoek Geologie Archeologie en vroege geschiedenis Recente gebruiksgeschiedenis De huidige en toekomstige situatie De gespecificeerde archeologische verwachting 14 3 Het booronderzoek Doelstellingen en methode Resultaten en interpretatie Beantwoording onderzoeksvragen 17 4 Conclusie en selectieadvies 18 Literatuur 19 Historische kaarten 19 Verantwoording afbeeldingen 19 Bijlage 1: Tabel perioden en laagindeling 21 Bijlage 2: Boorgegevens 22 3

4 WASSENAAR NOORDZEE SCHEVENINGEN LEIDSCHENDAM CENTRUM VOORBURG KIJKDUIN LOOSDUINEN MONSTER YPENBURG NOOTDORP RIJSWIJK POELDIJK 0 5 km WATERINGEN DELFT PIJNACKER m Gevers Deynootweg Utrechtsestraat Harstenhoekweg Badhuisweg Nieuwe Parklaan Afb. 1 Plangebied en situering in Den Haag. 4

5 Samenvatting en administratieve gegevens Administratieve gegevens Projectcode Gemeente Toponiem BHU12b Den Haag OM-nummer Kaartblad Badhuisweg 2-4 (Pavillon Riche) 30G Coördinaten / ; / ; / ; / Kadastrale aanduiding GVH14 V 2220 en GVH14 V 1496 Oppervlakte plangebied 2500 m 2 NAP-hoogten Grondwaterpeil Opdrachtgever Uitvoerder Bevoegd gezag ongeveer 7 m + NAP ongeveer 0,05 m + NAP Castellum Projectontwikkeling Datum veldwerk 8 december 2012 Datum rapportage februari 2013 Autorisatie Beheer en plaats documentatie/vondsten Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer gemeente Den Haag College van B&W, gemeente Den Haag M.M.M. Alkemade Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer gemeente Den Haag, Prins Hendrikstraat 39, Den Haag In het kader van de voorbereiding van de ontwikkeling van een appartementencomplex met winkels op de begane grond en een ondergrondse parkeerkelder aan de Badhuisweg 2-4, Harstenhoekweg 4-10, Haarlemsestraat ongenummerd en Utrechtsestraat 10 en 12 heeft de afdeling Archeologie in opdracht van Castellum Projectontwikkeling een bureauonderzoek archeologische waarde en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen uitgevoerd. Uit het bureauonderzoek bleek dat het plangebied een archeologische verwachting heeft voor sporen van bewoning of landgebruik uit de ijzertijd, Romeinse tijd of vroege middeleeuwen. Deze sporen zouden op hoogte tussen de 0,5 m en 3,5 m + NAP kunnen voorkomen en zich in de top van de Laag van Voorburg bevinden. Uit het vervolgens uitgevoerde booronderzoek bleek dat het niet mogelijk was een onderscheid naar lithologische eenheid te maken tussen de verschillende zandafzettingen. De afzettingen zouden zowel tot de Laag van Den Haag, de Laag van Voorburg als de Laag van Rijswijk kunnen behoren. Er zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Wel zijn er enkele humeuze niveaus herkend op een diepte van ruim 6 meter onder maaiveld die aanduiden dat die niveaus in het verleden enige tijd aan het maaiveld hebben gelegen. Op basis hiervan wordt geen archeologisch vervolgonderzoek aanbevolen. Wel wordt geadviseerd bij de ontgraving van de bouwkuip ten behoeve van het bouwplan enkele waarnemingen te doen om de aard van de humeuze niveaus nader te kunnen duiden. Concreet betekent dit dat de initiatiefnemer de afdeling Archeologie tijdig moet informeren en toestaan dat deze bij het uitgraven van de bouwkuip aanwezig is. De afdeling Archeologie moet hierbij in de gelegenheid worden gesteld waarnemingen te doen. 5

6 1 Inleiding Castellum Projectontwikkeling ontwikkelt een plan voor het realiseren van een appartementencomplex met commerciële voorzieningen op de begane grond en een tweelaags ondergrondse parkeergarage ter plaatse van de Badhuisweg 2-4, Harstenhoekweg 4-10, Haarlemsestraat ongenummerd en Utrechtsestraat 10 en 12 (afb. 1). De naam van het project verwijst naar het in het verleden aan de overzijde van de Harstenhoekweg aan de Badhuisweg gelegen Pavillon Riche. Ten behoeve van de ontwikkeling is onder andere een bestemmingsplanwijziging nodig. Vooruitlopend op de door de van gemeentewege ingezette nieuwe vaststelling van het bestemmingsplan Scheveningen Badplaats worden voor het plangebied de bepalingen uit het paraplubestemmingsplan Archeologie meegenomen. Het plangebied ligt in een zone met archeologische verwachting op de Archeologische waarden- en verwachtingenkaart (AWVK). Dit betekent dat zich rond en onder de bebouwing sporen van menselijke activiteiten uit het verleden kunnen bevinden. In het nieuwe bestemmingsplan zal daarom de verplichting worden opgenomen om in het kader van vergunningplichtige activiteiten inzicht te bieden in de archeologische waarde van het plangebied, wanneer de bodemingrepen de vrijstellingsgrenzen overschrijden (zie ook paragraaf Juridische achtergrond). Het oppervlak van de te slopen bebouwing en het nieuw te bouwen appartementencomplex is groter dan de vrijstellingsgrens van 50 m 2 die de gemeente Den Haag in dit soort gebieden hanteert. Daarom moet voorafgaand aan bodemverstorende werkzaamheden een archeologisch vooronderzoek worden uitgevoerd om te bepalen in hoeverre daadwerkelijk archeologische resten aanwezig zijn, wat de waarde daarvan is en of de voorgenomen werkzaamheden de resten bedreigen. Castellum Projectontwikkeling heeft opdracht gegeven aan de afdeling Archeologie van gemeente Den Haag voor het uitvoeren van een combinatie van een Bureauonderzoek (BO) en een Inventariserend Veldonderzoek-boringen (IVO-b). Dit is een efficiënte werkwijze om een overzicht te krijgen van mogelijke archeologische waarden en de kwaliteit ervan. Bovendien wordt tijdig bekend welke consequenties de eventuele aanwezigheid van archeologie zou kunnen hebben. Voor het onderzoek zijn geraadpleegd: - ARCHIS 1 - Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk - Loket inzage bouwtekeningen - Bodeminformatiepunt - Archief afdeling Archeologie, dienst Stadsbeheer, gemeente Den Haag Juridische achtergrond De gemeente Den Haag heeft de taak om bij de vaststelling van bestemmingsplannen rekening te houden met aanwezige en te verwachten archeologische waarden (Monumentenwet, artikel 38a). Voor het gehele grondgebied van Den Haag heeft de afdeling Archeologie daartoe een Archeologische Waarden- en Verwachtingenkaart (AWVK) opgesteld. Hierop staat aangegeven waar archeologie wel en niet aan de orde is. De zones waar archeologie aanwezig is of wordt verwacht, zijn overgenomen in het paraplubestemmingsplan Archeologie (en een aantal eerder vastgestelde individuele bestemmingsplannen) als dubbelbestemming Waarde-Archeologie (1 of 2). 1 ARCHIS is het landelijke archeologisch registratiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). 6

7 Bij deze dubbelbestemming geldt een vrijstellingsregime. In gebieden met een Waarde-Archeologie 2 geldt de vrijstelling voor bodemingrepen tot 50 m 2 of ondieper dan 50 cm mv. In gebieden met een Waarde-Archeologie 1 geldt geen oppervlakte vrijstelling. 2 In dit plangebied is het paraplubestemmingsplan Archeologie van kracht en geldt een dubbelbestemming Waarde-Archeologie 2. Aan de dubbelbestemming zijn bouwregels en een aanlegvergunningenstelsel gekoppeld. In het kader van de vergunningsprocedure maakt het bevoegd gezag de afweging of er in het kader van de archeologische monumentenzorg voorwaarden worden verbonden aan de geplande ingrepen. Om deze afweging mogelijk te maken moet bij de vergunningaanvraag een rapport worden overlegd waarin de archeologische waarde van het plangebied in voldoende mate is vastgesteld (Monumentenwet Art. 39 en 41). De AWVK biedt in dit opzicht slechts een eerste indicatie en moet altijd op niveau van het project aangescherpt worden. Daarbij wordt de archeologische waarde van het plangebied nader in beeld gebracht en wordt vastgesteld in hoeverre de werkzaamheden waarvoor de vergunning wordt aangevraagd eventuele archeologische resten bedreigen. Dit vooronderzoek is in meerdere fasen opgedeeld en kan na elke fase beëindigd worden als voldoende duidelijk is of er archeologische waarden dreigen te worden verstoord. Dit rapport is de verslaglegging van de fasen bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van boringen. Het rapport is als volgt ingedeeld: Na het inleidende hoofdstuk 1, volgt in hoofdstuk 2 de presentatie van de gegevens die bij het bureauonderzoek zijn achterhaald en gebruikt voor het opstellen van de gespecificeerde archeologische verwachting, die wordt gepresenteerd in paragraaf 2.5. Achtereenvolgens komen aan bod de geologie, bekende archeologische gegevens, recente gebruiksgeschiedenis en de huidige en toekomstige situatie. In hoofdstuk 3 wordt het booronderzoek beschreven. In paragraaf 3.1 de vraagstelling en aanpak, in 3.2 de resultaten en interpretatie van de gegevens. In paragraaf 3.3 volgt de beantwoording van de onderzoeksvragen. Het rapport sluit af met conclusies en een selectieadvies. In bijlage 1 is een tabel met een overzicht van archeologische perioden opgenomen, in bijlage 2 een tabel met de boorgegevens. 2 Met uitzondering van het Statenkwartier, waar een vrijstellingsgrens van 15 m 2 geldt. 7

8 0 500 m Plangebied Vindplaatsen volgens Vos e.a Geologie Laag van Den Haag > 2m, op oudere afzettingen van de Laag van Voorburg Laag van Den Haag > 2m, op Hollandveenlaag en oudere afzettingen Afb. 2 Uitsnede uit de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk met plangebied en vindplaatsen. 8

9 2 Bureauonderzoek 2.1 Geologie Algemeen In de Haagse regio komen drie fysisch-geografische regio s bij elkaar. In het uiterste oosten wordt het landschap gedomineerd door het westelijke veengebied. In het westen wordt het landschap beheerst door het duingebied met strandwallen en strandvlaktes, terwijl het zuiden van de regio deel uitmaakt van het zuidwestelijke zeekleigebied. 3 Een kenmerk van bovengenoemde regio s is dat ze onder invloed van de stijgende zeespiegel hun huidige vorm en uiterlijk hebben gekregen. Rond 4000 v. Chr. bereikte de zee in dit gebied haar grootste uitbreiding. De kustlijn liep ter hoogte van de lijn Rijswijk-Voorburg-Leidschendam-Voorschoten en werd gemarkeerd door een strandwal, de oudste in de Haagse regio. Deze strandwal loopt in zuidwestelijke richting door tot in het huidige Wateringse Veld. Als een strandwal hoog genoeg was geworden, kwam duinvorming op gang, de zogenaamde Oude Duinen of Laag van Voorburg. 4 In een periode van ongeveer 2000 jaar verlegde de kustlijn zich door de vorming van nieuwe strandwallen de kustlijn naar het westen toe. Dat gebeurde gefaseerd, waardoor tussen de strandwallen lagere gebieden aanwezig bleven, de strandvlaktes. De zee had nog wel toegang tot de lager gelegen strandvlaktes direct ten zuiden van de strandwal van Den Haag, zoals de kleiige sedimenten die we daar aantreffen bewijzen (Laagpakket van Wormer). Omstreeks 2000 v. Chr. waren alle strandwallen gevormd en was het achterland grotendeels afgesloten van de zee. Dit leidde tot een stagnatie in de afwatering, waardoor grote moerassen ontstonden. In deze moerassen werd veen gevormd; het zogenaamde Hollandveen. In de loop van het eerste millennium v. Chr. was uiteindelijk het hele gebied bedekt met veen, afgezien van de hoogste delen van de strandwallen. Plaatselijk was dit pakket zelfs enkele meters dik. Rond 500 v. Chr. vond een enorme inbraak van de zee plaats waardoor een getijdengebied ontstond in de zuidelijke regio. De grootste getijdengeul kennen we als de Gantel en erodeerde het uitgestrekte veenpakket. Vanuit de Gantel werden bovendien kleiige sedimenten afgezet die nog steeds het zuidwestelijke deel van Den Haag domineren (Gantellaag). Vanaf het begin van de jaartelling kwam er een einde aan de invloed van de Gantel en stopte de sedimentatie. In het eerste millennium vonden geen grote ontwikkelingen plaats; de afwatering van de Gantel verslechterde, waardoor er ten zuidwesten van Den Haag opnieuw veenvorming op gang kwam. In de late middeleeuwen werd het kustgebied geteisterd door grote stormvloeden, waarvan de Sint Elizabethsvloed uit 1421 de bekendste is. Voor Den Haag waren de gevolgen tweeledig. Allereerst werd de Gantel opnieuw opengebroken en werden er vooral in het Westland nieuwe sedimenten afgezet (Laag van Poeldijk). Ten tweede werd door de hernieuwde activiteit van de zee een groot deel van de meest westelijke strandwal weggeslagen. Het vrijkomende zand werd door de zee weer op het land teruggebracht, waarna de wind het verder transporteerde. Het gevolg was dat de kustlijn in zuidoostelijke richting verschoof, en het oude landschap door verstuivingen met een dik 3 Berendsen In bijlage 1 bevindt zich een tabel waar de archeologische perioden zijn gekoppeld aan de in de tekst genoemde geologische laagpakketten. 9

10 Plangebied pakket zand overdekt raakte. Dit proces vond plaats over een periode van meerdere eeuwen. De reliëfrijke afdekkende zandlaag wordt Jonge Duinen of Laag van Den Haag genoemd. 5 Het plangebied ligt volgens de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk midden op de meest westelijke strandwal van de Haagse regio, dicht aan de huidige kust (afb. 2). 6 De bodemopbouw in het plangebied bestaat volgens genoemde kaart uit: een dik pakket duinzand behorend tot de Laag van Den Haag gevolgd door het strandwalzand behorend tot de Laag van Voorburg op minder goed gesorteerd strandzand (behorend tot de Laag van Rijswijk). Bij booronderzoeken in de omgeving van het plangebied 7 is deze bodemopbouw ook aangetoond. De geologische opbouw is van belang omdat de vroegere top van de afzettingen van de Laag van Voorburg vanaf de prehistorie tot en met de middeleeuwen lange tijd het loopvlak vormden en eventuele archeologische sporen en resten zich daarin bevinden. De top van de Laag van Voorburg is vaak door winderosie aangetast, omdat de Laag van Den Haag is ontstaan door het verwaaien, opstuiven en opnieuw afzetten van de Laag van Voorburg in de periode van grote stormen in de late middeleeuwen, die in de paragraaf hiervoor ook al werd beschreven. De overgang naar de Laag van Rijswijk is archeologisch gezien minder van belang. De Laag van Rijswijk vertegenwoordigt strandzanden, oftewel de bovenkant daarvan was het strand. Daarop zal niet gewoond of geleefd zijn in het verleden, en in de Laag van Rijswijk worden dus geen archeologische vindplaatsen verwacht. Bij de archeologische begeleiding van de aanleg van riolering in het Belgisch Park in 2007 is de op de geologische kaart aangegeven bodemopbouw ook waargenomen. 8 De overgang van de Laag van Voorburg naar de Laag van Rijswijk is bij de waarnemingen gedocumenteerd op een diepte tussen de 0,1 en 1,0 m + NAP. De overgang tussen de Laag van Den Haag en de Laag van Voorburg is bij dit onderzoek in twee waarnemingen vastgesteld. Hetzelfde geldt voor onderzoeken in de omgeving (Bosschestraat 9, Nieuwe Parklaan 10, Badhuisweg ). Bij het onderzoek aan de Badhuisweg 11 in 2011 is een overgang tussen de Laag van Den Haag en Laag van Rijswijk vastgesteld. 12 De Laag van Voorburg was niet als zodanig herkenbaar en is mogelijk door erosie verdwenen Een andere mogelijkheid is dat er geen onderscheid gemaakt kon worden. 13 Dat geldt ook voor een aantal onderzoeken in de omgeving waarbij de overgang tussen de laag van 5 Van Veen en Waasdorp 2000; Vos e.a Vos e.a In een straal van 500 meter rond het plangebied zijn sinds het begin van de jaren tachtig in ieder geval 19 booronderzoeken uitgevoerd. 8 Rieffe Gerapporteerd in Rieffe Gerapporteerd in Rieffe Boersma Benjamins en Rieffe Het onderscheid tussen beide lagen (waar die kon worden vastgesteld) is namelijk erg moeilijk te maken: alleen de aanwezigheid van humeuze inspoelingen in het zand geeft een indicatie dat een andere geologische eenheid was bereikt. De mate van kalkhoudendheid van het zand, die vaak wordt gebruikt om het onderscheid te kunnen maken kan op zichzelf ook niet als aanwijzing worden gebruikt. Beide geologische eenheden kunnen namelijk zowel kalkhoudend als kalkloos zijn. Geologisch gesproken kan er dan niet nader gedetermineerd worden dan het Laagpakket van Zandvoort, waar alle zandafzettingen in de kuststrook onder vallen. 10

11 Voorburg en de Laag van Den Haag niet is vastgesteld, of alleen de Laag van Den Haag werd gedocumenteerd. 14 De diepte van de overgang waar die is vastgesteld, lag in de meeste gevallen ongeveer tussen de 0,5 en 2,5 m + NAP. Kenmerkend is dat bij de genoemde onderzoeken nergens een bodem in de top van de Laag van Voorburg bewaard is gebleven. Dit wijst er op dat deze waarschijnlijk door de winderosie die hierboven beschreven werd, verdwenen is. Dat winderosie niet overal in de omgeving van het plangebied heeft plaatsgevonden, bewijst het onderzoek aan de Gevers Deynootweg 89 en 91. Hier is wel een bodem op oud duin waargenomen. Deze lag op ongeveer 3,50 m + NAP Archeologie en vroege geschiedenis Zoals uit de paragraaf over de geologie van het plangebied is duidelijk geworden, zijn binnen een straal van 500 meter rond het plangebied meerdere verkennende onderzoeken uitgevoerd. Bij geen van deze onderzoeken zijn echter aanwijzingen gevonden voor archeologische resten in een bewaard gebleven top van de Laag van Voorburg. Er is één vindplaats aangegeven op de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Deze ligt aan de Badhuisweg, ter plaatse van nr Het betreft een vondstmelding van een cultuurlaagje en ijzertijdaardewerk gedaan in 1976 door een particulier. 16 De exacte geografische ligging, maar ook de diepteligging, is niet zeker. Op grotere afstand zijn op dezelfde strandwal duidelijke sporen van menselijke bewoning uit het verleden aangetroffen. Op de kruising Johan van Oldenbarneveltlaan, Frankenslag en Scheveningseweg (op een afstand van ruim één kilometer ten zuiden van de Badhuisweg) is een belangrijke vindplaats uit de vroege middeleeuwen opgegraven. Het betrof nederzettingsterreinen met sporen van huizen en hutkommen en daaromheen gelegen akkercomplexen. 17 Op een vergelijkbare afstand naar het noorden toe bevindt zich een vindplaats van aardewerk uit de ijzertijd en vroege middeleeuwen ter plaatse van het Boetveld in de Harstenhoek. Het betreft oppervlaktevondsten gedaan tijdens een veldverkenning door amateurs van de AWN tussen 1992 en Opmerkelijk aan deze drie vindplaatsen is dat ze alle drie aan de rand van de strandwal liggen, vlak bij de strandvlakte (zie afb. 2). In de late middeleeuwen is bij verstuivingen tussen grofweg 1000 en 1600 het duinpakket van de Laag van Den Haag afgezet. De Laag van Den Haag vormt ons huidige duingebied. Op de kaart van Kruikius uit 1712 is duidelijk dat het plangebied toen midden in de duinen lag: ten noorden van Scheveningen, maar ten zuiden van wat toentertijd de scheidslijn was tussen de West- en de Oostduinen (afb. 3). Op basis van de ligging in de duinen is het niet waarschijnlijk dat er in de late middeleeuwen en nieuwe tijd bewoning of andere activiteiten in of rond het plangebied hebben plaatsgevonden die archeologische sporen hebben nagelaten. 14 Onder andere aan de Haagsestraat (Waasdorp 1991b), Rotterdamsestraat (Waasdorp 1991a), Stevinstraat (Jacobs 1985), Gevers Deynootweg 21 (Rieffe 1999), Circusplein (Nicholson en Rieffe 2008). 15 Carmiggelt Vindplaatsnummer 57 op Vos e.a Vindplaatsnummer 75 op Vos e.a Vindplaatsnummer 176 op Vos e.a

12 0 Afb. 3 Uitsnede uit de kaart van Delfland (Kruikius) uit 1712 met daarop bij benadering het plangebied Afb m Uitsneden uit de militaire topografische kaart (Bonneblad 439) uit 1876, 1900, 1911 en 1924 met daarop bij benadering het plangebied m

13 2.3 Recente gebruiksgeschiedenis De recente gebruiksgeschiedenis van het plangebied wordt beschreven om vast te stellen of het gebruik heeft geleid tot verstoringen van de bodemopbouw, waardoor eventuele archeologische waarden verloren zijn gegaan. Aan het begin van de 19de eeuw was het gebied nog grotendeels onontgonnen. Op de kadastrale minuut staan ter plaatse van het huidige Kurhaus een badhuis aangegeven en een paviljoen ter hoogte van het huidige Museum Beelden aan Zee. De rest van het kaartblad is leeg. De Badhuisweg is in 1828 aangelegd voor de bereikbaarheid van het genoemde badhuis. 19 Op het eerste Bonneblad 20 uit 1876 is zichtbaar dat een trambaan voor de paardentram is aangelegd en dat aan weerszijden van de Badhuisweg een rij bomen is geplant. Tussen 1876 en 1896 werd de Nieuwe Parklaan aangelegd waarover de Electrische Spoorweg liep. Op dat moment liep ter plaatse van de Badhuisweg nog het paardenspoorlijntje dat in die periode tot stoomspoorlijn was opgewaardeerd. Te zien is dat het spoorlijntje een afbuiging maakt vanaf de Badhuisweg richting het station. Het tracé loopt achter het plangebied langs en is nu nog steeds in de stedenbouwkundige inrichting herkenbaar als de Haarlemsestraat. Uit de bouwtekeningen in het bouwtekeningenarchief van de Dienst Stedelijke ontwikkeling blijkt dat de bebouwing aan de Badhuisweg 2 en 4 als twee onder een-kap villa (Villa Zeeduin) in 1881 is gerealiseerd. Op het Bonneblad uit 1896 staat die bebouwing dan ook aangegeven. (afb. 4). Later in de jaren 30 van de twintigste eeuw werd de gevel van Badhuisweg danig veranderd, waardoor het twee aparte gebouwen lijken. In 1917 zijn de drie herenhuizen aan de Harstenhoekweg 4-8 gebouwd. De bebouwing aan de Utrechtsestraat dateert in ieder geval van voor 1926 toen een verbouwing heeft plaatsgevonden. Alle gebouwen hebben kleine opslag- of kolenkelders die ongeveer 2,50 m onder maaiveld diep zijn. De gebouwen zijn op het zand gefundeerd en niet onderheid. Het plangebied is bij het Bodeminformatiepunt geregistreerd onder locatiecodes , , en Uit de melding van de twee laatstgenoemde blijkt dat het terrein mogelijk ernstig verontreinigd is, maar dat er nog geen onderzoek heeft plaatsgevonden. Dit onderzoek vindt (net als dit archeologische vooronderzoek) in het kader van de vergunningaanvraag plaats. Booronderzoek moet met reguliere beschermende maatregelen uitgevoerd worden. Verdere beperkingen aan gravend onderzoek worden pas duidelijk nadat het verkennend milieukundig bodemonderzoek is uitgevoerd en de mate van vervuiling bekend is De huidige en toekomstige situatie Ter plaatse van het plangebied bevinden zich gebouwen uit het eind van de 19de en het eerste kwart van de 20ste eeuw. Deze bebouwing zal volledig worden gesloopt, waarna op het terrein een appartementencomplex wordt gebouwd. Uit de tekeningen van het appartementencomplex blijkt dat het een grotere oppervlakte zal beslaan dan de huidige bebouwing en dat er een tweelaags ondergrondse parkeergarage zal worden gerealiseerd, waardoor bij de bouwwerkzaamheden een diepte van ongeveer 1 m + NAP zal worden bereikt. Omdat archeologische resten op een diepte 19 Stal Bonnebladen zijn militair-topografische kaarten met schaal 1: die aan het eind van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw met enige regelmaat werden opgesteld. Voor het plangebied zijn kaarten beschikbaar uit 1876, 1896, 1900, 1911, 1924 en telefonische informatie afdeling Milieu en Vergunningen, DSB, Den Haag, d.d

14 tussen 0,5 en 3,5 m + NAP worden verwacht, vormen de voorgenomen plannen in principe een bedreiging voor eventuele archeologische lagen. 2.5 De gespecificeerde archeologische verwachting Het plangebied ligt in een zone met archeologische verwachting op de AWVK en heeft een dubbelbestemming Waarde - Archeologie 2 in het bestemmingsplan. De verwachting is toegekend op basis van de geologische bodemopbouw zoals die op de Nieuwe Geologische Kaart van Den Haag en Rijswijk staat afgebeeld. Verderop aan de Badhuisweg is in de jaren zeventig van de 20ste eeuw een cultuurlaag uit de ijzertijd waargenomen. Deze cultuurlaag bevond zich in de top van de Laag van Voorburg. Bij booronderzoeken in de omgeving zijn in een aantal gevallen sporen van bodems in de top Laag van Voorburg waargenomen, maar in de meeste gevallen is vastgesteld dat de top niet meer aanwezig is als gevolg van erosie. Het niveau waarop de overgang tussen de Laag van Den Haag en Laag van Voorburg is vastgesteld, bevindt zich in dit deel van Den Haag over het algemeen op een hoogte tussen de 0,5 en 3,5 m + NAP. Omdat de huidige bebouwing dit niveau niet verstoord heeft, bestaat de mogelijkheid dat de top van de Laag van Voorburg behouden is. Omdat de nieuwbouw zich wel tot in dit niveau zal uitstrekken wordt eventueel aanwezige archeologie bedreigd. Sporen en structuren die kunnen worden aangetroffen dateren uit de ijzertijd, Romeinse tijd of vroege middeleeuwen. Het kan daarbij gaan om alle soorten resten die te maken hebben met bewoning, landbewerking en landschapsgebruik, zoals huisplattegronden, ploegsporen, greppels, kuilen, crematiegraven of begravingen. Als er nog een cultuurlaag aanwezig is, kan deze in principe door middel van booronderzoek worden vastgesteld. Het is echter ook mogelijk dat een oorspronkelijk aanwezige cultuurlaag verstoven is. Onder dat niveau kunnen zich dan nog wel (restanten van) diepere sporen bevinden. De aantoonbaarheid hiervan middels booronderzoek is echter moeilijk. Op basis van de beschreven archeologische verwachting is een booronderzoek uitgevoerd met behulp van een Begemann boorinstallatie. 14

15 3 Het booronderzoek 3.1 Doelstellingen en methode Het doel van het uitgevoerde booronderzoek was de gespecificeerde archeologische verwachting te toetsen. Volgens het plan van aanpak dient het booronderzoek antwoord te geven over de volgende vragen: 1. Hoe goed is de bodemopbouw bewaard gebleven? 2. Hoe ziet de bodemopbouw eruit? 3. Zijn er archeologische niveaus aanwezig? En zo ja, wat is de aard, ouderdom en omvang daarvan? 4. In welke mate stemmen de resultaten overeen met de archeologische verwachtingen? Om deze vragen te kunnen beantwoorden zijn op het perceel twee Begemann steekboringen uitgevoerd tot een diepte van 7,5 m onder maaiveld. De boringen zijn uitgevoerd door Fugro BV uit Leidschendam. De boringen zijn ingemeten met behulp van GPS. De boringen zijn bodemkundig beschreven conform NEN Aanvullend zijn de boringen door de afdeling Archeologie bij de beschrijving op het laboratorium van FUGRO in Leidschendam geïnspecteerd op de aanwezigheid van archeologica en significante (humeuze) bodems. In afbeelding 5 is de locatie van de boringen weergegeven. De beschrijvingen zijn opgenomen in bijlage Resultaten en interpretatie Beide boringen laten zien dat de bodemopbouw in dit deel van het Belgisch Park minder diep geroerd is dan in andere, tot op heden onderzochte delen van deze wijk. Slechts tot maximaal 2 m onder maaiveld komt baksteen en ander puin in de boringen voor. Onder deze laag geroerde grond is in beide boringen kalk- en schelphoudend zand aangetroffen van het Laagpakket van Zandvoort. 22 In boring 1 gaat het kalkhoudend zand op een diepte van ongeveer 6,4 m onder maaiveld over in schelphoudend zand. Vanaf die diepte komen ook complete schelpen en schelpdoubletten voor. Waarschijnlijk gaat het om een laag zand die bij een springvloed of stormvloed op het onderliggende strandzand is afgezet (een zogenaamde washover -afzetting). Bodems in deze boring beperken zich tot dunne, één à twee cm dikke laagjes humus temidden van kalkhoudend duinzand. Boring 2 onderscheidt zich van boring 1 doordat er op een diepte van 6,8 m onder maaiveld een goed herkenbare humeuze bodem is aangetroffen. Daarop liggen nog twee minder goed ontwikkelde bodems en ook onder de goed herkenbare bodem lijkt sprake van enige humeuze inspoeling. Zowel boven en onder, als de bodems zelf, zijn kalkhoudend. Hoewel er dus goed herkenbare bodems zijn, heeft dit proces niet zo lang geduurd, dat hier volledige ontkalking optrad. Op basis van het aangetroffen zand met daarin kalk, moet alle aangetroffen geologie tot het Laagpakket van Zandvoort worden gerekend. Net als bij andere booronderzoeken in dit deel van Den Haag is een verdere specificatie van de geologische eenheid niet mogelijk. 22 Weerts

16 0 50 m UTRECHTSESTR HAARLEMSESTRAAT 2 1 Plangebied Boorpunt met volgnummer Afb. 5 Locatie boorpunten. 16

17 Aanwijzingen voor erosie in de vorm van zogenaamde desert pavements (uitgestoven maaiveld) zijn in de boringen niet aangetroffen. Dergelijke laagjes kunnen als indicatie gelden voor een onderscheid tussen (strand)zand van het Laagpakket van Zandvoort en duinzand van de Laag van Den Haag In geen van beide boringen is op enig niveau houtskool aangetroffen. Ook andere archeologische indicatoren ontbreken. 3.3 Beantwoording onderzoeksvragen 1. Tot een diepte van maximaal 2 m onder maaiveld (ongeveer 5 m + NAP) bestaat de bodem uit geroerd zand. 2. Onder de laag geroerde grond bestaat de aangetroffen geologie uit kalkhoudend duinzand. Aan de basis zit daar in één boring een flink aandeel schelpen in. Al het aangetroffen zand moet tot het Laagpakket van Zandvoort worden gerekend, een nadere specificatie van geologische eenheid is op basis van de twee goed geslaagde boringen niet mogelijk. 3. Bij het booronderzoek zijn geen aanwijzingen voor archeologische niveaus aangetroffen. 4. De bodemopbouw is tussen de niveaus waarop archeologische resten verwacht worden in principe niet verstoord. Zoals hierboven aangegeven zijn er geen aanwijzingen gevonden dat er archeologische niveaus bewaard zijn gebleven. Ook het ontbreken van een herkenbaar erosieniveau met daarin sterk verweerd archeologisch materiaal mag als aanwijzing worden gezien dat hier ook geen vindplaats door erosie verdwenen is. Afzandingen hebben in het plangebied niet plaatsgevonden. 17

18 4 Conclusie en selectieadvies Bij het bureauonderzoek is vastgesteld dat het plangebied een archeologische verwachting heeft voor sporen of resten uit de ijzertijd, Romeinse tijd en vroege middeleeuwen Net als in de omgeving van het plangebied aangetoond zou een eventueel archeologisch niveau zich in de top van de Laag van Voorburg bevinden, die ter plaatse van het plangebied nog aanwezig zou kunnen zijn. Om vast te stellen of de top van de Laag van Voorburg inderdaad in de ondergrond aanwezig is en of hier aanwijzingen voor een archeologische vindplaats in zitten, is een archeologisch booronderzoek uitgevoerd. Daarbij is vastgesteld dat het onderscheid tussen de verschillende geologische eenheden in het Laagpakket van Zandvoort niet te maken is en er geen archeologische indicatoren herkenbaar aanwezig zijn. Wel zijn er enige humeuze niveaus vastgesteld die aanduiden dat op verschillende momenten die niveaus zo lang aan het oppervlak lagen dat bodemvorming kon optreden. De top van de Laag van Voorburg is in het plangebied niet (herkenbaar) aanwezig. Het ontbreken van de top van de Laag van Voorburg kan veroorzaakt zijn door winderosie, maar sporen in de vorm van een desert pavement die dat kunnen bevestigen, zijn niet aangetroffen. Op basis van het onderzoek wordt geadviseerd ter plaatse van de Badhuisweg 2-4 enkele waarnemingen te verrichten wanneer de bouwkuip voor het bouwplan wordt aangelegd om de aard van de humeuze niveaus nader te duiden. Verder archeologisch onderzoek wordt niet noodzakelijk geacht. 18

19 Literatuur Benjamins, M., en E.C. Rieffe, 2011, Badhuisweg 11, gemeente Den Haag. Archeologische bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek-boringen. (Haagse Archeologische Rapporten 1113). Den Haag. Berendsen, H.J.A., 2005, Landschappelijk Nederland. (Fysische geografie van Nederland). Assen. Boersma, E.M.J., 1989, Verslag boring Badhuisweg 108. Intern rapport afdeling archeologie. Den Haag. Carmiggelt, A., 1989, Verslag boring Gevers Deijnootweg 89/91. Intern rapport afdeling archeologie. Den Haag. Jacobs, E., 1985, Verslag boring terrein Stevinstraat 155,157, 157a. Intern rapport afdeling archeologie. Den Haag. Nicholson, C.C., en E.C. Rieffe, 2008, Circusplein. Gemeente Den Haag. Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek-boringen. (Rapport 0803). Den Haag. Rieffe, E.C., 1999, Boringen Gevers Deynootweg 21. Intern rapport afdeling archeologie. Den Haag. Rieffe, E.C., 2010, Belgisch Park, fase 1, Gemeente Den Haag. Archeologische begeleiding vervanging riool. (Rapport Afdeling Archeologie 1046). Den Haag. Veen, M.M.A. van, en J.A. Waasdorp, 2000, Archeologische-geologische kaart van Den Haag. (Haagse Oudheidkundige Publicaties 5). Den Haag. Vos, P.C., E.C. Rieffe, en E.E.B. Bulten, 2007, Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Den Haag. Waasdorp, J.A., 1991a, Verslag boring Rotterdamsestraat. Intern rapport afdeling archeologie. Den Haag. Waasdorp, J.A., 1991b, Verslag boring Haagse straat. Intern rapport afdeling archeologie. Den Haag. Weerts, H.J.T., 2003, Beschrijving lithostratigrafische eenheid. Formatie van Naaldwijk. Utrecht. Historische kaarten Kadastrale minuut s-gravenhage, Sectie A, blad 03, , STAP, Amsterdam. Topografische militaire kaart, Bonneblad 439, 1876 t/m Kruikius kaart van Delfland Heruitgave 1988, Alphen aan den Rijn. Verantwoording afbeeldingen Afb. 1 Afb. 2 Afb. 3 Afb. 4 Afb. 5 Plangebied en situering in Den Haag. Gemeente Den Haag. Uitsnede uit de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk met plangebied en vindplaatsen. Gemeente Den Haag. Uitsnede uit de kaart van Delfland (Kruikius) uit 1712 met daarop bij benadering het plangebied. Gemeente Den Haag. Uitsneden uit de militaire topografische kaart (Bonneblad 439) uit 1876, 1900, 1911 en 1924 met daarop bij benadering het plangebied. Gemeente Den Haag. Locatie boorpunten. Gemeente Den Haag. 19

20 20

21 Bijlage 1: Tabel perioden en laagindeling Archeologische Jaren Laageenheden perioden v/n Chr. Duin- en strandzanden Mariene getijdenafzettingen 2000 Moderne tijd Middeleeuwen Laat Vroeg Vol A E Romeinse tijd IJzertijd Laat Midden Vroeg F/G Laat 1000 Bronstijd Midden 1500 B Vroeg 2000 Laat D Neolithicum Midden C J/K Vroeg Laat 6000 Mesolithicum Midden 7000 Vroeg Laat-Paleolithicum A: Laag van Den Haag (voorheen Jonge Duinen) B: Laag van Voorburg (voorheen Oude Duinen) C: Laag van Ypenburg (voorheen Oude duinen) D: Laag van Rijswijk (voorheen Strandzanden) E: Laag van Poeldijk (voorheen Duinkerke II /III Afzettingen) F: Gantel Laag, kleiige afzettingen (voorheen Duinkerke I Afzettingen) G: Gantel Laag, zandige afzettingen (voorheen Duinkerke I Afzettingen) J: Laagpakket van Wormer, kleiige afzettingen (voorheen Afzettingen van Calais) K: Laagpakket van Wormer, zandige afzettingen (voorheen Afzettingen van Calais) 21

22 Bijlage 2: Boorgegevens Boring: B1 Referentie (m tov NAP) Monsternr. Laboratorium classificatie Bodembeschrijving volgens NEN tot 6.10 Zand, matig fijn, zwak siltig, resten puin grijs 6.10 tot 5.60 Zand, matig fijn, zwak siltig grijs 5.60 tot 3.60 Zand, matig fijn, laagje humeus, zwak siltig bruin tot 1.60 Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen schelpen bruin tot 0.60 Zand, matig fijn, zwak siltig grijs-bruin tot Zand, matig fijn, zwak siltig, sporen schelpen grijs-bruin Algemene opmerking: Datum boring: X: Boormeester: jbn Y: GWS (m tov NAP): GHG (m tov NAP): Datum laboratorium classificatie: Coördinatenstelsel: RD MV (m tov NAP): 6.78 GLG (m tov NAP): Boorvloeistof: Geclassificeerd door: jkk BORING VOLGENS NEN-EN-ISO Archeologie badhuisweg Scheveningen Fugro GeoServices B.V

23 FOTO BIJLAGE B Attenberg se Grenzen Samen drukking s proef Doorlate ndheidspro ef Organis ch stofgeha lte Attenber gse Grenzen Opdrachtnr.: Maten in m t.o.v. NAP Archeologie badhuisweg Scheveningen 23

24 Boring: B2 Referentie (m tov NAP) Monsternr. Laboratorium classificatie Bodembeschrijving volgens NEN tot 5.77 Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak grindig, resten puin bruin tot 3.77 Zand, matig fijn, zwak siltig bruin tot 1.37 Zand, matig fijn, humeus resten, zwak siltig, sporen schelpen tot 0.51 Zand, matig fijn, zwak siltig, resten schelpen grijs-bruin Algemene opmerking: Datum boring: X: Boormeester: jbn Y: GWS (m tov NAP): GHG (m tov NAP): Datum laboratorium classificatie: Coördinatenstelsel: RD MV (m tov NAP): 7.12 GLG (m tov NAP): Boorvloeistof: Geclassificeerd door: jkk BORING VOLGENS NEN-EN-ISO Archeologie badhuisweg Scheveningen Fugro GeoServices B.V

25 FOTO BIJLAGE B Attenberg se Grenzen Samen drukking s proef Doorlate ndheidspro ef Organis ch stofgeha lte Attenber gse Grenzen Opdrachtnr.: Maten in m t.o.v. NAP Archeologie badhuisweg Scheveningen 25

26 26

27

28