Nieuwlandstraat 6-8 en Oudaenstraat 7 Gemeente Den Haag Bureauonderzoek archeologische waarden en Inventariserend Veldonderzoek-boringen

Transcriptie

1 Nieuwlandstraat 6-8 en Oudaenstraat 7 Gemeente Den Haag Bureauonderzoek archeologische waarden en Inventariserend Veldonderzoek-boringen Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer HAR 1202

2 Colofon Onderzoek: Nieuwlandstraat 6-8 en Oudaenstraat 7, Gemeente Den Haag. Bureauonderzoek archeologische waarden en Inventariserend veldonderzoek-boringen Auteurs: Uitgave: A.O.J. Meering (BO) en E.C. Rieffe (IVO-b) Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer gemeente Den Haag Haagse Archeologische Rapportage nummer 1202 Den Haag, 2012 ISBN:

3 Inhoudsopgave Samenvatting en administratieve gegevens 5 1 Inleiding 6 2 Bureauonderzoek Geologie 8 Algemeen 8 Plangebied Archeologie en vroege geschiedenis Recente gebruiksgeschiedenis De huidige en toekomstige situatie De gespecificeerde archeologische verwachting Booronderzoek Doelstellingen en methode Resultaten en interpretatie Beantwoording onderzoeksvragen 15 4 Conclusie en advies 15 Literatuur 16 Historische kaarten 16 Verantwoording afbeeldingen 16 Bijlage 1: Tabel perioden en laagindeling 17 Bijlage 2: Boorbeschrijvingen 18 3

4 WASSENAAR NOORDZEE SCHEVENINGEN LEIDSCHENDAM CENTRUM VOORBURG KIJKDUIN LOOSDUINEN MONSTER YPENBURG NOOTDORP RIJSWIJK POELDIJK 0 5 km WATERINGEN DELFT PIJNACKER m Afb. 1 Plangebied en locatie in Den Haag. 4

5 Samenvatting en administratieve gegevens Administratieve gegevens Projectcode Gemeente NLS11b Den Haag Toponiem Nieuwlandstraat 6-8 en Oudaenstraat 7 OM-nummer Kaartblad Coördinaten Kadastrale aanduiding 30DZ (1: Topografische Dienst Nederland) x= 79717, y= (centraal) GVH28AL4463 Oppervlakte plangebied Circa 4000 m 2 NAP-hoogten Grondwaterpeil Opdrachtgever Uitvoerder Bevoegd gezag Circa 0,2 m + NAP Circa 1,2 m - NAP V.O.F. Lamda I, Den Haag Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer Gemeente Den Haag College van B&W gemeente Den Haag Datum rapportage januari 2012 Autorisatie Beheer en plaats documentatie/vondsten M.M.M. Alkemade Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer Gemeente Den Haag, Spui 70 Den Haag Op de locatie Nieuwlandstraat 6-8 / Oudaenstraat 7 is de sloop van een voormalig schoolgebouw en de bouw van een appartementencomplex voorzien. De locatie ligt in de Moerwijk en heeft op de gemeentelijke Archeologische Waarden- en Verwachtingenkaart een archeologische verwachting (Waarde 2). Volgens de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk ligt het plangebied in de strandvlakte bij een zijloop van de Gantel, waarop vanaf de bronstijd tot in de vroege middeleeuwen bewoning mogelijk was. Er zijn geen aanwijzingen voor sporen van bewoning uit de late middeleeuwen of nieuwe tijd. Mogelijk komen wel resten van vroege ontginningsfasen en landgebruik voor. Tot de jaren vijftig van de 20ste eeuw maakte het plangebied deel uit van het weidegebied in dit deel van Den Haag. Daarna werd het gebied ontwikkeld tot woonwijk, waarbij het plangebied bebouwd werd met een schoolgebouw. De archeologische verwachting is in het veld getoetst door middel van een booronderzoek. Hierbij is vastgesteld dat het gebied, voordat het werd ingepolderd, te nat is geweest voor bewoning. Bij het booronderzoek zijn geen archeologische waarden aangetroffen. Verder onderzoek wordt niet noodzakelijk geacht. 5

6 1 Inleiding V.O.F. Lamda I heeft plannen in voorbereiding voor de nieuwbouw van een appartementen- gebouw met parkeerterrein, ter plaatse van de Nieuwlandstraat 6-8 en Oudaenstraat 7. In het plangebied is op dit moment laagbouw aanwezig, die gesloopt zal worden. De locatie ligt in het stadsdeel Escamp, in de wijk Moerwijk. Op de gemeentelijke Archeologische Waarden- en Verwachtingenkaart heeft het gebied een archeologische verwachting (Waarde 2). 1 De geplande ontgravingen hebben een grotere oppervlakte dan de vrijstellingsgrens voor archeologisch onderzoek van 50m 2 die de gemeente Den Haag voor deze gebieden hanteert. Rond en onder de huidige bebouwing kunnen zich sporen bevinden van menselijke activiteiten uit het verleden, die door de geplande bodemingrepen wellicht worden verstoord. In het kader van de aanvraag voor een omgevingsvergunning is aan de afdeling Archeologie van de gemeente Den Haag opdracht gegeven voor het uitvoeren van een bureauonderzoek (BO) en Inventariserend Veldonderzoek-boringen (IVO-b). Dit is een efficiënte werkwijze om zicht te krijgen op de mogelijke aanwezigheid van archeologische waarden in het plangebied en de kans op verstoring van archeologische resten door realisatie van het bouwplan. Het onderzoek is uitgevoerd en gerapporteerd conform de eisen van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.2. Voor het bureauonderzoek zijn geraadpleegd: de onderzoekgegevens van de afdeling Archeologie, de ARCHIS2-database, 2 de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk, 3 het Haags Gemeentearchief, het loket inzage bouwtekeningen en het Bodem Informatiepunt. Het rapport is als volgt ingedeeld: Achtereenvolgens worden de geologie en de bekende en verwachte archeologische waarden besproken, in combinatie met de bekende historische ontwikkelingen en de mogelijke verstoringen die hebben plaatsgevonden. Op basis van deze gegevens is een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied opgesteld. Vervolgens worden de gegevens van het uitgevoerde booronderzoek beschreven en geanalyseerd. Het rapport wordt afgesloten met conclusies en aanbevelingen. In bijlage 1 is een periodetabel weergeven en in bijlage 2 staan de boorgegevens vermeld. Juridische achtergrond De gemeente Den Haag heeft de taak om bij de vaststelling van bestemmingsplannen rekening te houden met aanwezige en te verwachten archeologische waarden (Monumentenwet, artikel 38a). Voor het gehele grondgebied van Den Haag heeft de afdeling Archeologie daartoe een Archeologische Waarden- en Verwachtingenkaart (AWVK) opgesteld. 4 Hierop staat aangegeven waar archeologie wel en niet aan de orde is. De zones waar archeologie aanwezig is of wordt verwacht, zijn overgenomen in het paraplubestemmingsplan Archeologie (en een aantal eerder vastgestelde individuele bestemmingsplannen) als dubbelbestemming Waarde-Archeologie 1 of 2. Bij deze dubbelbestemmingen geldt een vrijstellingsregime. In gebieden met een Waarde-Archeologie 2 geldt een vrijstelling voor bodemingrepen tot 50 m 2 of ondieper dan 50 cm mv, in gebieden met een Waarde-Archeologie 1 geldt geen oppervlaktevrijstelling. 5 1 Alkemade ARCHIS2 is het landelijk archeologisch registratiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). 3 Vos e.a Alkemade Met uitzondering van het Statenkwartier waar een vrijstellingsgrens van 15 m2 geldt. 6

7 Voor het plangebied Nieuwlandstraat 6-8 en Oudaenstraat 7 is het Paraplubestemmingsplan Archeologie van kracht en geldt een dubbelbestemming Waarde-Archeologie 2. Aan de dubbelbestemming zijn bouwregels en een aanlegvergunningenstelsel gekoppeld. In het kader van de vergunningprocedure maakt het bevoegd gezag de afweging of er voorwaarden moeten worden verbonden aan de vergunning. Om deze afweging mogelijk te maken moet bij de vergunningaanvraag een rapport worden overlegd waarin de archeologische waarde van het plangebied in voldoende mate is vastgesteld (Monumentenwet Art. 39 en 41). De AWVK biedt in dit opzicht slechts een eerste indicatie en moet altijd op niveau van het project aangescherpt worden. Daarbij wordt de archeologische waarde van het plangebied nader in beeld gebracht en wordt vastgesteld in hoeverre de werkzaamheden waarvoor de vergunning wordt aangevraagd eventuele archeologische resten bedreigen. Dit vooronderzoek is in meerdere fasen opgedeeld en kan na elke fase beëindigd worden als voldoende duidelijk is of er archeologische waarden dreigen te worden verstoord. Dit rapport is de verslaglegging van de fase bureau- en booronderzoek. 7

8 2 Bureauonderzoek 2.1 Geologie Algemeen In de Haagse regio komen drie fysisch-geografische regio s bij elkaar. In het uiterste oosten wordt het landschap gedomineerd door het westelijke veengebied. In het westen wordt het landschap beheerst door het duingebied met strandwallen en strandvlaktes, terwijl het zuiden van de regio deel uitmaakt van het zuidwestelijke zeekleigebied. 6 Een kenmerk van bovengenoemde regio s is dat ze onder invloed van de stijgende zeespiegel hun huidige vorm en uiterlijk hebben gekregen. Rond 4000 v. Chr. bereikte de zee in dit gebied haar grootste uitbreiding. De kustlijn liep ter hoogte van de lijn Rijswijk-Voorburg-Leidschendam-Voorschoten en werd gemarkeerd door een strandwal, de oudste in de Haagse regio. Deze strandwal loopt in zuidwestelijke richting door tot in het huidige Wateringse Veld. Als een strandwal hoog genoeg was geworden, kwam duinvorming op gang, de zogenaamde Oude Duinen of Laag van Voorburg. In een periode van ongeveer 2000 jaar verlegde de kustlijn zich door de vorming van nieuwe strandwallen de kustlijn naar het westen toe. Dat gebeurde gefaseerd, waardoor tussen de strandwallen lagere gebieden aanwezig bleven, de strandvlaktes. De zee had nog wel toegang tot de lager gelegen strandvlaktes direct ten zuiden van de strandwal van Den Haag, zoals de kleiige sedimenten die we daar aantreffen bewijzen (Laagpakket van Wormer). Omstreeks 2000 v. Chr. waren alle strandwallen gevormd en was het achterland grotendeels afgesloten van de zee. Dit leidde tot een stagnatie in de afwatering, waardoor grote moerassen ontstonden. In deze moerassen werd veen gevormd; het zogenaamde Hollandveen. In de loop van het eerste millennium v. Chr. was uiteindelijk het hele gebied bedekt met veen, afgezien van de hoogste delen van de strandwallen. Plaatselijk was dit pakket zelfs enkele meters dik. Rond 500 v. Chr. vond een enorme inbraak van de zee plaats waardoor een getijdengebied ontstond in de zuidelijke regio. De grootste getijdengeul kennen we als de Gantel en erodeerde het uitgestrekte veenpakket. Vanuit de Gantel werden bovendien kleiige sedimenten afgezet die nog steeds het zuidwestelijke deel van Den Haag domineren (Gantellaag). Vanaf het begin van de jaartelling kwam er een einde aan de invloed van de Gantel en stopte de sedimentatie. In het eerste millennium vonden geen grote ontwikkelingen plaats; de afwatering van de Gantel verslechterde, waardoor er ten zuidwesten van Den Haag opnieuw veenvorming op gang kwam. In de late middeleeuwen werd het kustgebied geteisterd door grote stormvloeden, waarvan de Sint Elizabethsvloed uit 1421 de bekendste is. Voor Den Haag waren de gevolgen tweeledig. Allereerst werd de Gantel opnieuw opengebroken en werden er vooral in het Westland nieuwe sedimenten afgezet (Laag van Poeldijk). Ten tweede werd door de hernieuwde activiteit van de zee een groot deel van de meest westelijke strandwal weggeslagen. Het vrijkomende zand werd door de zee weer op het land teruggebracht, waarna de wind het verder transporteerde. Het gevolg was dat de kustlijn in zuidoostelijke richting verschoof, en het oude landschap door verstuivingen met een dikpakket zand overdekt raakte. Dit proces vond plaats over een periode van meerdere eeuwen. De reliëfrijke afdekkende zandlaag wordt Jonge Duinen of Laag van Den Haag genoemd. 7 6 Berendsen Vos e.a

9 RVS10b ERW06b STL02b m Laagpakket van Walcheren op Hollandveen op Laagpakket van Wormer en/of laag van Rijswijk, en waar de top van de zandafzettingen van het Laagpakket van Wormer en/of de Laag van Rijswijk ondieper liggen dan 5 m NAP Laagpakket van Walcheren op Hollandveen, op Laag van Voorburg, op Laag van Rijswijk Laagpakket van Walcheren, waar de Gantel Laag (geulafzettingen) zich diep ingesneden heeft in de onderliggende afzettingen Laag van Voorburg, met eventueel een deklaag van de Laag van Den Haag, dunner dan 2 Laagpakket van Walcheren, op Laag van Voorburg Vindplaats Booronderzoek Waarneming Plangebied Afb. 2 Uitsnede uit de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk met het plangebied en in de tekst vermelde vindplaatsen. Plangebied Het plangebied ligt volgens de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk in het zeekleigebied, een omgeving waarin duinkopjes (Laag van Voorburg) en getijdengeulen (Gantelafzettingen) in de ondergrond voorkomen (afb. 2). Zowel de duinkopjes als de met veen opgevulde strandvlakte zijn afgedekt met een (dunne) laag klei die tot de Gantellaag wordt gerekend. Het plangebied zelf bevindt zich volgens de kaart in de strandvlakte, ingeklemd tussen een oude getijdengeul van de Gantel in het zuidwesten en een langgerekte zandopduiking in het noorden. Bij inventariserend 9

10 booronderzoek langs de Erasmusweg is aangetoond dat de getijdengeul van het Gantelsysteem enkele tientallen meters verder oostelijk ligt dan op de Nieuwe geologische kaart is aangegeven. Het plangebied ligt daardoor dichter bij de oude geul. Niet uitgesloten is dat het plangebied op of nabij een oeverwal is gelegen. 2.2 Archeologie en vroege geschiedenis Op basis van de geologie geldt er een archeologische verwachting voor het plangebied. De zandkoppen waren aantrekkelijke woonplekken in de late prehistorie en vroeghistorische perioden. Door de nabijheid van een kreek van het Gantelsysteem kan de locatie extra aantrekkelijk zijn geweest in de periode dat deze watervoerend was. Direct naast deze kreek is in 2006 een vindplaats uit de prehistorie en Romeinse tijd aangetroffen (vindplaats 169 op afb. 2). 8 Ook de lagere delen, vooral de duinflanken die zijn bedekt met Hollandveen, kunnen bewoond zijn geweest. In de Haagse regio zijn onder en op het veen bronstijdvindplaatsen gedocumenteerd. Dit suggereert dat de ontwatering in venige gebieden nabij een geul op een gegegeven moment dusdanig was dat ook lager gelegen gebieden aantrekkelijk werden voor de mens. Aan het einde van de ijzertijd en de Romeinse tijd zien we kleine nederzettingen ontstaan op de oeverwallen langs de voormalige getijdengeulen. In de laat-romeinse tijd raakte het kustgebied grotendeels ontvolkt. In de loop van de vroege middeleeuwen werd de regio langzaam maar zeker weer bevolkt vanaf de oevers van de grote rivieren. Na 1000 komt de systematische ontginning van het natte (veen)landschap in opdracht van de graven van Holland op gang. Door de ontwatering van de veenbodem trad er echter klink op; door deze bodemdaling werd het gebied extra kwetsbaar voor water en waren er beheersmaatregelen nodig, zoals bedijking en inpoldering. Zowel het ingepolderde deel als het aangrenzende gebied van Moerwijk was na verloop van tijd alleen nog geschikt als weidegrond; voor akkerbouw was het te nat. De kaart van Delfland, vervaardigd door Kruikius in 1712, laat duidelijk zien dat er in de 18de eeuw ter plekke weiden met slootjes voorkomen (afb. 3). Van bebouwing was nog geen sprake. Dit bleef zo tot halverwege de 20ste eeuw. Uit het plangebied zijn geen archeologische waarden bekend. De dichtstbijzijnde bekende archeologische vindplaats ligt op ongeveer 600 m in noordwestelijke richting aan de Loevesteinlaan (vindplaats 169 op afb. 2). Hier werden bij een opgraving in 2004 restanten van bewoning uit het einde van het neolithicum en de Romeinse tijd aangetroffen. 9 Ook zijn er in de directe omgeving een aantal archeologische onderzoeken uitgevoerd. Het dichtstbijzijnde onderzoek betreft een inventariserend booronderzoek aan de Roemer Visscherstraat, hemelsbreed circa 300 m van het plangebied (RVS10b op afb. 2). De bodem bestond hier uit een duin, afgedekt met veen en klei. Er werden geen archeologische waarden aangetroffen. 10 Circa 160 m ten zen zuiden van het plangebied, langs de Erasmusweg, is in 2006 booronderzoek uitgevoerd naar aanleiding van het aanleggen van natuurlijke oevers (ERW06b op afb. 2). Ook hier zijn geen aanwijzingen gevonden dat er zich archeologische waarden in de bodem bevinden Rieffe e.a. 2006, p Vindplaats 169 op de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Rieffe e.a Benjamins en Rieffe Rieffe

11 0 5 cm Afb. 3 Uitsnede uit de kaart van Kruikius met de ligging van het plangebied. Aan het eind van de jaren zestig van de 20ste eeuw is op het sportveld ter hoogte van de Aagje Dekenlaan, circa 350 m noordoostelijk van het plangebied, een aantal scherven Romeins en inheems-romeins aardewerk gevonden (13895 op afb. 2) Recente gebruiksgeschiedenis De recente gebruiksgeschiedenis geeft inzicht in aard en omvang van mogelijke verstoringen van de bodemopbouw, waardoor eventuele archeologische waarden verloren zijn gegaan. In de jaren vijftig werd Moerwijk aangelegd volgens een plan van W.M. Dudok uit Hoewel de omliggende straten in de jaren vanaf 1950 werden bebouwd, bleef het plangebied lange tijd onbebouwd. Pas aan het begin van de jaren zestig van de vorige eeuw verrees in het plangebied een schoolgebouw. Dit bestond uit twee vleugels evenwijdig aan respectievelijk de Nieuwlandstraat en de Oudaenstraat, met daartussen, aan de westzijde, een verbindingsdeel. In de zuidoostelijke hoek van het verbindingsdeel bevond zich een kelder voor de verwarmingsinstallatie. De bodem hiervan lag 1 m onder het vloerniveau. Het gebouw is op palen gefundeerd. In 1990 deed het gebouw geen dienst meer als school. Het oostelijke gedeelte van de vleugel aan de Oudaenstraat werd verbouwd tot jongerencentrum, het overige deel werd verbouwd als wijkgebouw van het Haags Kruiswerk. Daarbij werd er ter weerszijden van het verbindingsdeel aangebouwd, waardoor het gebouw zijn huidige vierkante vorm kreeg. De CV-kelder werd daarbij bedekt met een betonnen vloer. Het interieur is daarna nog tweemaal verbouwd, laatst in Het gebouw huisvest sindsdien verschillende instanties. 12 Archis waarneming

12 In de omgeving van het plangebied bestaan veel aanwijzingen voor ophoging met een dik zandpakket ten behoeve van de aanleg van de wijk. Archeologische niveaus kunnen daarbij zijn afgedekt en onder het zandpakket geconserveerd. Hoe dik het ophogingspakket is, is niet bekend. Het booronderzoek zal dit moeten uitwijzen. Bodeminformatie: er is in het plangebied alleen een vooronderzoek uitgevoerd, waaruit gebleken is dat het hier geen verdachte locatie betreft. Er zijn hoogstens lichte verontreinigingen te verwachten. 2.4 De huidige en toekomstige situatie Het plangebied is gelegen tussen de Oudaenstraat en de Nieuwlandstraat. Het perceel wordt in het noorden begrensd door het kerkgebouw aan de Rhijnvis Feithlaan en aan de zuidzijde door het Johannes Voetpad. De exacte ligging en contouren worden weergegeven in afbeelding 1. Ten tijde van het bureauonderzoek was het plangebied gedeeltelijk bebouwd en gedeeltelijk verhard. Op de zuidzijde van het perceel zal een appartementencomplex worden gebouwd, met aan de noordzijde een parkeervoorziening. 2.5 De gespecificeerde archeologische verwachting Voor het plangebied geldt in zijn geheel een archeologische verwachting voor bewoningssporen vanaf de bronstijd tot en met de vroege middeleeuwen. Te denken valt daarbij aan nederzettingsterreinen, maar ook aan akkercomplexen, wegen etcetera. Het onderzoeksgebied kent geen belangrijke archeologische verwachtingen of waarden voor de laatmiddeleeuwse periode en nieuwe tijd. De in de ondergrond misschien nog aanwezige oude perceleringsgreppels worden niet als behoudenswaardig beschouwd. Omdat het terrein nog maar nauwelijks bouwgeschiedenis kent - de aanwezige bebouwing is de eerste die hier ooit gerealiseerd is - zullen de eventueel aanwezige archeologische waarden maar in beperkte mate zijn verstoord. Dat geldt zeker voor de onbebouwde delen in het onderzoeksgebied. Het geldt vanzelfsprekend in mindere mate voor de grond onder de huidige bebouwing. Toch is het nog heel goed mogelijk dat ook daar de opbouw voor een aanzienlijk deel bewaard is gebleven. Wanneer ter plekke inderdaad sprake is van een ophogingslaag zoals die elders in Den Haag- Zuidwest is aangetroffen, dan is de verstoring beperkt gebleven en zijn ook daar archeologische waarden mogelijk. De voorgenomen sloop van de huidige bebouwing, de fundering van het nieuwe appartementencomplex en de aanleg van het parkeerterrein kunnen de eventueel aanwezige oorspronkelijke bodemopbouw verstoren. Om de archeologische verwachting te toetsen en verder inzicht in de geologische opbouw te verkrijgen, is een booronderzoek uitgevoerd. 12

13 3. Booronderzoek 3.1 Doelstellingen en methode Het doel van het uitgevoerde booronderzoek was de gespecificeerde archeologische verwachting te toetsen. Daarvoor dient het booronderzoek antwoord te geven over de volgende vragen: Hoe goed is de bodemopbouw bewaard gebleven? Hoe ziet de bodemopbouw eruit? Zijn er archeologische niveaus aanwezig? En zo ja, wat is de aard, ouderdom en omvang, gaafheid en conservering daarvan? In welke mate stemmen de resultaten overeen met de archeologische verwachtingen? Om deze vragen te kunnen beantwoorden zijn twee boringen uitgevoerd. De boringen zijn beschreven conform de Archeologische Sediment Beschrijvingsmethode (ASB). De locatie van de boringen is bepaald aan de hand van terreinkenmerken. De hoogteligging is bepaald aan de hand van een putdeksel met bekende hoogte op het kruispunt Oudaenstraat Pieter Langendijkstraat. In afbeelding 4 is de locatie van de boringen weergegeven. De beschrijvingen zijn opgenomen in bijlage Resultaten en interpretatie In het plangebied zijn twee geslaagde boringen uitgevoerd. Van onder naar boven bestaat de natuurlijke bodemopbouw uit: Redelijk goed gesorteerd zand met een fragment schelp: duinvoet (overgang tussen de Laag van Rijswijk en de Laag van Voorburg). Veen met houtresten en wortels van riet en gras (Hollandveen Laagpakket). Matig siltige klei met aan de top een sterk humeuze en uiterst siltige en goed doorwortelde bodem (Laagpakket van Walcheren met antropogene bijmenging). Op dit grotendeels natuurlijke pakket ligt een dik pakket zandige klei en kleiig zand met brokken veen. Dit is het pakket ophogingmateriaal dat voorafgaand aan de bouw van dit deel van Moerwijk werd aangevoerd. In boring 2 is te zien dat bij het aanbrengen van het ophogingspakket de nog grotendeels oorspronkelijke bodemopbouw op de klei verstoord is geraakt. In de boringen zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Volgens de geologische kaart ligt op ongeveer 100 m afstand van het plangebied een 20 tot 30 m brede geul van het Gantelsysteem. Eventueel aan deze geul te relateren oeverafzettingen zijn bij het onderzoek niet aangetoond. Door de druk van het pakket opgebrachte grond zal het oorspronkelijke, nu begraven maaiveld enkele decimeters zijn gezakt (met name door compactering van het veen). Het oorspronkelijke 13

14 0 75 m SCHERMERSTRAAT 2 1 JOHANNES VOETPAD NIEUWLANDSTRAAT OUDAENSTRAAT MYSTRAAT Plangebied JOHANNES VOETPAD ANGENDIJKSTRAAT Boorpunten met volgnummer Afb. 4 Locatie boorpunten. maaiveld lag vermoedelijk rond 1 à 1,4 m NAP. Gezien die lage ligging is de kans nihil dat er op de klei die bij het Laagpakket van Walcheren hoort bewoningsresten aanwezig zijn. Eventueel is in de late prehistorie of de Romeinse tijd al wel gebruik gemaakt van het oppervlak op de klei. Dit zal zich in die periode hebben beperkt tot extensief gebruik (bijvoorbeeld weiden van vee of verzamelen van planten zoals lamsoor of zeekraal. 13 De aangetroffen bodemopbouw wijkt iets af van het beeld dat op de geologische kaart voor het plangebied wordt aangegeven. Het laagje klei op de duin- en strandafzettingen van het laagpakket van Zandvoort ontbreekt hier. Dat wijst erop dat het gebied na de vorming van het strand en de daarop opgestoven duinen niet meer door de zee werd overspoeld. In de top van het zand is geen bodemvorming te zien. Dit is een aanwijzing dat het zand nooit erg hoog boven water heeft gelegen. Dit wordt bevestigd door de aanwezigheid van veen dat direct op het zand is gevormd. 13 Pollen van lamsoor werd aangetoond ter hoogte van vindplaats 169; Rieffe e.a. 2006, p

15 3.3 Beantwoording onderzoeksvragen Het booronderzoek heeft bevestigd dat ook in het plangebied een ophogingslaag aanwezig is. Deze bestaat uit een dik pakket zand en klei die in de 20ste eeuw werd opgebracht voor de aanleg van de wijk. In boring 1 is de bodemopbouw onder de laag opgebrachte grond goed bewaard gebleven, in boring 2 is de top van de kleilaag onder de ophogingslaag vergraven. Binnen het plangebied komen van onder naar boven de volgende lagen voor (exclusief de ophogingslaag; zie punt 1): a. Overgang tussen de Laag van Rijswijk en de Laag van Voorburg, in de vorm van goed gesorteerd stuifzand met een fragment schelp; b. Hollandveen Laagpakket; c. Laagpakket van Walcheren (vette klei, afgezet vanuit het Gantelsysteem). In het plangebied zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. De bodemopbouw wijkt op een detail af van de geologische kaart voor het gebied. In het gebied ontbreken de afzettingen van het laagpakket van Wormer, de onder lagunaire condities afgezette klei op de duin- en strandzanden van het Laagpakket van Zandvoort. In het zand is geen bodemvorming aangetoond, het gebied lag niet hoog genoeg voor begroeiing die kon leiden tot een normaal vegetatiedek en daarmee samenhangende bodemvorming. De jongere afzettingen komen wel overeen met de geologische kaart. Gezien hun NAP-ligging is het onwaarschijnlijk dat ze in het verleden zijn bewoond zelfs als we rekening houden met eventuele compactie van deze afzettingen als gevolg van het ophogingspakket uit de 20ste eeuw. Na het inpolderen van dit deel van Den Haag in de (late) middeleeuwen werd het gebied wel geschikt voor bewoning. In overeenstemming met het voorafgaand aan dit booronderzoek uitgevoerde bureauonderzoek werden ook van deze activiteiten geen sporen gevonden. Het ging immers vooral om veeteelt. 4 Conclusie en advies Het bureauonderzoek heeft uitgewezen dat er in het plangebied een kans is op het aantreffen van archeologische sporen en resten van bewoning vanaf de bronstijd tot en met de vroege middeleeuwen, toen het gebied waarschijnlijk voldoende droog was om bewoning mogelijk te maken. De kans bestaat dat de eventuele aanwezige archeologische waarden worden verstoord door de ontwikkelingsplannen. Om te toetsen of er daadwerkelijk archeologische waarden aanwezig zijn, is een inventariserend onderzoek in de vorm van boringen uitgevoerd. Bij het booronderzoek zijn geen archeologische waarden aangetroffen. De aangetoonde bodemopbouw wijst op natte omstandigheden in het gebied tot aan het moment dat het gebied wordt ingepolderd. Menselijk gebruik zal zich hebben beperkt tot extensief gebruik zoals beweiding en het verzamelen van planten. Op basis van bovenstaande worden geen betekenisvolle archeologische sporen verwacht. Geadviseerd wordt geen verder archeologisch onderzoek uit te voeren en aan het voorgestelde bouwplan geen voorwaarden met betrekking tot archeologische waarden te verbinden. 15

16 Literatuur Alkemade, M., 2011, Toelichting op de Archeologische Waarden- en Verwachtingenkaart Den Haag (AWVK). (HAR 1106). Den Haag. Berendsen, H.J.A., 2005, Landschappelijk Nederland. De fysisch-geografische regio s. (Fysische geografie van Nederland). Assen. Benjamins, M, en E.C. Rieffe, 2010, Roemer Visscherstraat 106, 110, 114 en Sara Burgerhartweg 4, Gemeente Den Haag. Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek-boringen. (Rapport 1024). Den Haag. Rieffe, E.C., en L.I. Kooistra, E.E.B. Bulten, en J. van Dijk, 2006, Archeologisch onderzoek In- en effluentleidingen Afvalwaterzuivering Haagse Regio. (Rapport nr. 0619). Den Haag. Rieffe, E.C., 2006, Booronderzoek Erasmuszone II. Den Haag. Vos, P.C., E.C. Rieffe, en E.E.B. Bulten, 2007, Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Den Haag. Historische kaarten Kruikius kaart van Delfland Heruitgave Alphen aan den Rijn. Topografische militaire kaarten, jaargangen 1957, 1963, Verantwoording afbeeldingen Afb. 1 Afb. 2 Afb. 3 Afb. 4 Plangebied en locatie in Den Haag (Gemeente Den Haag). Uitsnede uit de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk met het plangebied en in de tekst vermelde vindplaatsen (Gemeente Den Haag). Uitsnede uit de kaart van Kruikius met de ligging van het plangebied (Hoogheemraadschap van Delfland). Locatie boorpunten (Gemeente Den Haag). 16

17 Bijlage 1: Tabel perioden en laagindeling Archeologische Jaren Laageenheden perioden v/n Chr. Duin- en strandzanden Mariene getijdenafzettingen 2000 Moderne tijd Middeleeuwen Laat Vroeg Vol A E Romeinse tijd IJzertijd Laat Midden Vroeg F/G Laat 1000 Bronstijd Midden 1500 B Vroeg 2000 Laat D Neolithicum Midden C J/K Vroeg Laat 6000 Mesolithicum Midden 7000 Vroeg Laat-Paleolithicum A: Laag van Den Haag (voorheen Jonge Duinen) B: Laag van Voorburg (voorheen Oude Duinen) C: Laag van Ypenburg (voorheen Oude duinen) D: Laag van Rijswijk (voorheen Strandzanden) E: Laag van Poeldijk (voorheen Duinkerke II /III Afzettingen) F: Gantel Laag, kleiige afzettingen (voorheen Duinkerke I Afzettingen) G: Gantel Laag, zandige afzettingen (voorheen Duinkerke I Afzettingen) J: Laagpakket van Wormer, kleiige afzettingen (voorheen Afzettingen van Calais) K: Laagpakket van Wormer, zandige afzettingen (voorheen Afzettingen van Calais) 17

18 Bijlage 2: Boorbeschrijvingen Code Ks3 Ks4 V Zs1 x Beschrijving Klei matig siltig Klei uiterst siltig Veen mineraalarm Zand zwak siltig Verstoring 1 geringe hoeveelheid 2 matige hoeveelheid 3 grote hoeveelheid Boornummer Bovenkant laag (m NAP) Onderkant laag (m NAP) Laag Hoofdkleur Bijkleur Tint Houtskool Aardewerk Humus IJzeroxide Opmerkingen x Ks4 bruin donker Ks2 grijs bruin V bruin Zs1 grijs x Ks2 grijs V bruin Zs1 grijs licht