Handboek klinische ontwikkelingspsychologie

Transcriptie

1 Handboek klinische ontwikkelingspsychologie

2 Handboek klinische ontwikkelingspsychologie Over aanleg, omgeving en verandering redactie: prof. dr. Pier Prins prof. dr. Caroline Braet Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008

3 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën ofopnamen,hetzijop enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 847 Ontwerp omslag en binnenwerk: TEFF ( Foto omslag: Pier Prins Automatische opmaak: PrePress, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Inleiding 1 DEEL I 1 Ontwikkeling en psychopathologie 3 Caroline Braet en Pier Prins 2 Klinische ontwikkelingsneuropsychologie 65 Hanna Swaab 3 De continuïteittussenpre-enpostnataleontwikkeling 85 Bea Van den Bergh 4 Gedragsgenetica en tweelingonderzoek 113 Meike Bartels en Dorret Boomsma 5 Temperament, persoonlijkheid en de ontwikkeling van emotionele- en gedragsproblemen 135 Filip de Fruyt, Barbara de Clercq en Marleen de Bolle 6 Gezin en afwijkende ontwikkeling 161 Maja Deković en Peter Prinzie 7 Relaties met leeftijdgenoten 185 Jan Bijstra en Jeannette Doornenbal 8 Cultuur, acculturatie en afwijkende ontwikkeling 209 Paul Vedder 9 Kinderen van ouders met psychiatrische problemen 229 Jan de Clercq en Sarah Van Vreckhem

5 VI Handboek klinische ontwikkelingspsychologie DEEL II 10 Assessment van psychopathologie: categorisch of dimensioneel? 255 Hans Grietens 11 Vroege socialisatieproblemen 277 Joop Bosch 12 Agressieve en regelovertredende gedragsproblemen 297 Bram Orobio de Castro 13 Stoornissen in de aandacht en impulsregulatie 325 Pier Prins en Saskia van der Oord 14 Angst en angststoornissen 353 Peter Muris 15 Stemmingsproblemen en depressie 377 Caroline Braet en Benedikte Timbremont 16 Leerproblemen en leerstoornissen 403 Wied Ruijssenaars, Alexander Minnaert en Pol Ghesquière 17 Pervasieve ontwikkelingsstoornissen 427 Herbert Roeyers en Petra Warreijn 18 Verstandelijke beperking 449 Albert Ponsioen en Jan Plas 19 Kindermishandeling en gehechtheid 477 Eveline Euser, Marinus van IJzendoorn, Chantal Cyr, Sonja Brilleslijper-Kater en Marian Bakermans-Kranenburg 20 Eetproblemen in de adolescentie 503 Anita Jansen en Caroline Braet 21 Middelenmisbruik en verslaving 529 Reinout Wiers en Rutger Engels Over de auteurs 555 Register 561

6 Inleiding De psychologie is een dynamisch vakgebied en volop in ontwikkeling. Zo zoekt men voortdurend naar een integratie van verschillende perspectieven, zoals het klinische en het ontwikkelingsperspectief. De klinische ontwikkelingspsychologie is daar een voorbeeld van, maar voor velen een misschien nog onbekend terrein. De afgelopen 25 jaar is het onderzoek op het gebied van het afwijkende functioneren van kinderen en jongeren bekend onder de termen abnormal child psychology, clinical child psychology en developmental psychopathology explosief toegenomen. In deze relatief korte tijd is er een gedegen empirische traditie opgebouwd, waarin uiteenlopende aspecten van de afwijkende ontwikkeling zijn bestudeerd. Ook zijn er inmiddels talrijke grootschalige preventie- en interventieprojecten ontworpen en geëvalueerd voor kinderen en jongeren met emotionele- en gedragsstoornissen. Toch ontbreekt het in deze studies dikwijls aan een brede kijk op kinderen en hun ontwikkeling. Er zijn voldoende aanwijzingen dat de problemen van kinderen en adolescenten onderscheiden moeten worden van die van volwassenen. Modellen die ontwikkeld zijn voor het begrijpen van psychopathologie bij volwassenen zijn niet zomaar bij kinderen toe te passen. Naast kennis uit de klinische kinder- en jeugdpsychologie, zullen ook inzichten uit de ontwikkelingspsychopathologie een meer prominente rol moeten gaan spelen bij het bestuderen van kinderen en jongeren in hun afwijkende ontwikkeling. De klinische ontwikkelingspsychologie beoogt deze doelstelling te realiseren, omdat zij zich bezighoudt met de bestudering van afwijkingen van de normale ontwikkeling en de implicaties hiervan. Hiermee sluit ze aan bij de traditie van de ontwikkelingspsychopathologie, maar gaat tevens een stap verder en betrekt in het onderzoek ook de klinische implicaties van de verworven inzichten voor diagnostiek en behandeling. Het afwijkend functioneren van kinderen en jeugdigen is een onderwerp dat velen raakt. Het staat volop in de belangstelling van wetenschappers en beleidsmakers. De druk op de praktijk van de jeugdzorg neemt gestaag toe; een groot aantal kinderen vertoont ontwikkelingsproblemen en problemen op het gebied van gedrag en emoties. De behoefte aan kennis waarmee deze problemen te begrijpen en te verhelpen zijn is daarom groot.

7 2 Handboek klinische ontwikkelingspsychologie Wij menen dat het tijd is voor een Nederlandstalige tekst op het gebied van de klinische ontwikkelingspsychologie, waarin de meest recente stand van zaken wordt weergegeven. Dit handboek gaat over de afwijkende ontwikkeling van kinderen en jongeren, de voorlopers ervan, causale mechanismen en factoren die het in stand houden en over preventie- en behandelmogelijkheden. Deel I gaat over fundamentele kwesties als genetische kwetsbaarheid, ontwikkelingsneuropsychologie, pre- en perinatale ontwikkeling enzovoort. Ook enkele van de belangrijkste ontwikkelingscontexten van baby tot volwassene, zoals het gezin, relaties met leeftijdgenoten, en de cultuur komen aan de orde. Deel II behandelt veelvoorkomende vormen van afwijkend functioneren van kinderen en jongeren, zoals gedragsproblemen, angst- en stemmingsproblemen en pervasieve ontwikkelingsproblemen. Leidraad voor elk hoofdstuk is een transactionele benadering van causale mechanismen en een longitudinaal perspectief op de afwijkende ontwikkeling. Verder wordt uitgegaan van de veronderstelling dat biologie gedrag beïnvloedt en dat tegelijkertijd gedrag biologische mechanismen beïnvloedt. Er is sprake van een voortdurende wisselwerking tussen aanleg en omgeving. In alle bijdragen wordt benadrukt dat kinderen en jongeren door de omgeving worden beïnvloed, maar evenzeer hun omgeving beïnvloeden. Wij danken de auteurs, allen experts op hun terrein, voor hun inspanningen om dit perspectief in hun bijdrage vorm te geven.wij hopen dat daarmee dit boek een inspirerend en bruikbaar kader biedt voor studenten, onderzoekers en collega s in de praktijk. Uiteindelijk zal dit, naar wij hopen, ten goede komen aan de kinderen die in hun ontwikkeling bedreigd worden. Ten slotte, wij zien met belangstelling uit naar de reacties en opmerkingen van lezers, docenten, studenten, collega s in de praktijk en cursisten van postdoctorale opleidingen. Pier J.M. Prins Programmagroep Klinische Psychologie Universiteit van Amsterdam Caroline Braet Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie Universiteit Gent