Een duidelijk verhaal over In Vitro Fertilisatie

Transcriptie

1 Een duidelijk verhaal over In Vitro Fertilisatie 0312PUR11NL1018PE0311 Postbus 581, 2003 PC Haarlem Vooruit in fertiliteit

2 Inhoud In Vitro Fertilisatie, wat is dat precies? 5 Wat u nog meer moet weten over IVF 6 Het IVF-behandelingsschema 8 Wel of niet zwanger? 12 Complicaties van de behandeling 13 Hoeveel kans is er op een zwangerschap? 14 ICSI 15 Waar vindt IVF plaats? 16 Tot slot 18 Meer informatie

3 In Vitro Fertilisatie, wat is dat precies? In dit boekje proberen wij u een antwoord op deze vraag te geven. Bovendien geven wij u een overzicht van de verschillende behandelingsmethoden. In Vitro Fertilisatie Vrijwel iedereen kent het begrip In Vitro Fertilisatie (IVF), ook wel reageerbuisbevruchting genoemd. Niet iedereen weet echter wat een reageerbuisbevruchting nu eigenlijk is; hoe dit bevruchtingsproces in zijn werk gaat. Als we de term In Vitro Fertilisatie vertalen wordt het al een stukje duidelijker. Fertilisatie betekent bevruchting en In Vitro betekent in glas, buiten het lichaam. Men brengt dus een eicel en een aantal zaadcellen bijeen buiten het lichaam - in een schaaltje - om zo een bevruchting mogelijk te maken. De bevruchte eicel, ook wel een pre-embryo of embryo genoemd, wordt dan later in het lichaam van de vrouw teruggeplaatst, waarna een gewone zwangerschap kan volgen. De IVF-behandeling is te verdelen in vijf stappen: 1 Stimuleren van het rijpingsproces van de eicellen. In een gewone menstruatiecyclus rijpt er gewoonlijk één eicel. Voor een IVF-behandeling zijn meer eicellen nodig om de kans van slagen zo groot mogelijk te maken. Een combinatie van medicijnen stimuleert de ontwikkeling van meerdere eicellen. 2 Wegzuigen van de eicellen. Als de eicellen rijp zijn krijgt de vrouw een ander hormoon voorgeschreven. Dit hormoon brengt het rijpingsproces in een stroomversnelling. Ongeveer uur na toediening van dit hormoonpreparaat worden de eicellen uit de eiblaasjes in de eierstokken gehaald. Dit noemt men de punctie. 3 Bevruchting. Enkele uren nadat de eicellen uit de eiblaasjes zijn opgezogen worden ze in het IVF-laboratorium met de zaadcellen van de man samengebracht. De bevruchting kan nu plaatsvinden. 4 Terugplaatsing in de baarmoeder. Als de bevruchting heeft plaatsgevonden, worden na enkele dagen enkele (max. 2) bevruchte eicellen (we spreken dan al over embryo s ) in de baarmoeder teruggeplaatst. De overige embryo s kunnen eventueel worden ingevroren en gebruikt worden in een volgende cyclus. 5 Nacontrole en de uitslag. Hierna volgt een spannende tijd: wel of niet zwanger? Drie tot vier weken na de punctie is er meestal een gesprek met de behandelend arts om het resultaat, positief of negatief, te bespreken. In de volgende hoofdstukken gaan we op iedere fase afzonderlijk dieper in. Laten we eerst kijken voor wie IVF bedoeld is. 4 5

4 Wat u nog meer moet weten over IVF Wanneer komt u voor IVF in aanmerking? Er zijn verschillende oorzaken waardoor een man en een vrouw samen geen kinderen kunnen krijgen. Het kan gebeuren dat de eileiders van de vrouw niet goed functioneren. Dit kan bijvoorbeeld het gevolg zijn van een operatie in de buik of van een ontsteking waardoor de eileiders zijn afgesloten. Ook kan endometriose (baarmoederslijmvlies buiten de baarmoeder) de eileiders afsluiten. Een niet te herstellen sterilisatie of een zeldzame, aangeboren afwijking waarbij een deel van de eileiders ontbreekt, kan ook oorzaak van ongewenste kinderloosheid zijn. Vrouwen met deze problemen komen vaak in aanmerking voor een IVF-behandeling. Dat geldt ook voor paren waarbij de zwangerschap na verloop van een aantal jaren om onverklaarbare redenen uitblijft. Ook als het vruchtbaarheidsprobleem bij de man ligt, kan voor IVF gekozen worden. Wel moet het sperma voor IVF aan bepaalde voorwaarden voldoen. Voldoet het sperma niet aan de minimale eisen, dan kan de IVF in combinatie met intracytoplasmatische sperma injectie (ICSI) overwogen worden. Wat ICSI is, wordt op pagina 13 besproken. Verschillende onderzoeken Voordat IVF ter sprake komt of wordt toegepast, zal uw gynaecoloog eerst een aantal onderzoeken uitvoeren om te zien of er nog andere factoren zijn die een zwangerschap in de weg staan. Zo worden bloed, sperma, eileiders en baarmoeder nauwkeurig onderzocht. Men bekijkt soms de conditie van het baarmoederhalsslijmvlies na geslachtsgemeenschap en de temperatuurcurven van een of meer menstruatiecycli. Voordat u aan een IVF-behandeling begint, wordt u eerst uitgebreid ingelicht over de medisch-technische kanten van de behandeling. In een persoonlijk gesprek wordt ook de psychisch-sociale kant van de zaak belicht; een IVF-behandeling kan immers veel emotionele problemen met zich meebrengen. Een IVF-behandeling vergt veel van u en uw partner Een IVF-behandeling duurt tien tot veertien dagen, waarna twee weken van afwachten volgen. De behandeling begint op een van de eerste dagen van de menstruatiecyclus met het toedienen van medicijnen om de rijping van de eicellen te stimuleren. Hormoononderzoek in bloed en/of urine en transvaginale echografie van de eierstokken vinden zeer regelmatig plaats. Uw dagelijkse routine wordt flink in de war gegooid. Waarschijnlijk hebt u dat er graag voor over, maar het is toch goed om even stil te staan bij de consequenties van een IVF-behandeling. Buiten de tijdsinvestering, zijn zowel de man als de vrouw er ook emotioneel sterk bij betrokken. Vooral na het terugplaatsen van de bevruchte eicellen breekt er een zeer spannende periode aan. Gevoelens van angst en hoop spelen een overheer sende rol. Veel paren ervaren deze fase dan ook als de moeilijkste in de hele behandeling. Vanzelfsprekend staat u niet alleen en mag u rekenen op hulp en steun van het IVF-team. De samenstelling van het IVF-team IVF is een ingrijpende behandeling die kennis vereist en tijd kost. Daarom hebben de meeste ziekenhuizen waar u voor een IVF-behandeling terecht kunt hiervoor een speciaal team. De samenstelling verschilt per ziekenhuis. Het team kan bestaan uit één of meerdere gynaecologen, biologen, verpleegkundigen, echoscopisten, maatschappelijk werkers, psychologen en laboratoriummedewerkers. Het IVF-team is er om u zo goed mogelijk te behandelen, te begeleiden en uw vragen te beantwoorden om zo tot een optimaal resultaat te komen. Aarzel dus niet om uw problemen of onzekerheden met hen te bespreken. Het IVF-team kan u op veel momenten een welkome steun in de rug geven. Hoe verloopt een normale bevruchting? Om de IVF goed te begrijpen, is het belangrijk te weten hoe een bevruchting onder normale omstandigheden verloopt. In beide eierstokken beginnen - vanaf de eerste menstruatiedag - eicellen te rijpen. Deze eicellen bevinden zich in vochtblaasjes (follikels). Van deze follikels groeit er één follikel uit tot een doorsnede van ongeveer 2 cm. Deze follikel springt daarna uit elkaar waardoor de eicel vrijkomt. Dit moment, dat ongeveer tussen twee men struaties plaatsvindt, noemen we de eisprong of ovulatie. De eicel die vrijkomt wordt opgevangen door één van de eileiders die weer verbonden is met de baarmoeder. In de eileiders vindt onder normale omstandigheden bevruchting plaats. U kunt zich voorstellen dat bijvoorbeeld afgesloten eileiders dit proces verstoren. Een bevruchting via de natuurlijke weg is dan onmogelijk. Als de eicel wel bevrucht wordt, duurt het vier dagen voordat de bevruchte eicel in de baarmoeder aankomt. Daar nestelt het embryo zich in het baarmoederslijmvlies in: het begin van een zwangerschap. eierstok Het vrouwelijk geslachtsorgaan baarmoeder vagina eileider 6 7

5 Het IVF-behandelingsschema Het rijpen van de eicellen wordt gestimuleerd In de natuurlijke situatie rijpt er per cyclus maar één eicel. Door een behandeling met hormoonpreparaten probeert men meerdere eicellen tegelijkertijd te laten rijpen. Dit preparaat is ontwikkeld door middel van biotechnologie en is daardoor zeer zuiver. Meer rijpe eicellen betekent straks een grotere kans op bevruchting en uiteindelijk zwangerschap. In het begin van de menstruatiecyclus start u met de hormoonkuur, toegediend in de vorm van onderhuidse injecties. De hormoonkuur duurt tien tot veertien dagen. Controles zijn belangrijk Tijdens de hormoonkuur moet u met de regelmaat van de klok naar het ziekenhuis voor echoscopie (transvaginaal = inwendig) en soms voor bloed- en urine-onderzoek. Sla nooit een controle over. Aan de hand van de bevindingen tijdens de controles stelt de arts de juiste dosering van het hormoonpreparaat vast. Die hoeveelheid luistert nauw en kan van dag tot dag verschillen. Het opzuigen van de eicellen De punctie is op zich een kleine ingreep en vindt plaats met behulp van transvaginale echoscopie. Van te voren wordt met u de pijnstilling besproken. Er zijn verschillende mogelijkheden: een kalmerende tablet vóór aanvang van de punctie, een plaatselijke verdoving, verdoving via infuus of een combinatie van deze opties. Zelden is het nodig een punctie onder narcose te doen. Eicelpunctie: Met behulp van transvaginale echoscopie worden de rijpe follikels aangeprikt en leeggezogen. baarmoeder U bent dus helemaal bij. Een echoscopische punctie werkt als volgt: op de echoscoop wordt een buigzame slang met een holle naald gemonteerd. De arts bekijkt met de echoscoop, via de schede, de eierstokken. De follikels waarin de eicellen zitten, worden aangeprikt en leeggezogen en de eicellen worden opgevangen in een buisje. U en uw partner kunnen de ingreep volgen op het beeldscherm. De ingreep duurt een klein half uur, kort erna kunt u naar huis. U kunt wat last hebben van buikpijn en een beetje vloeien. Zaadcellen worden bij de eicel gebracht eicel In het laboratorium In het IVF-laboratorium worden de eicellen uit het vocht van de follikel geïsoleerd. Vervolgens worden ze in een schaaltje met vloeistof geplaatst waarin voedingsstoffen aanwezig zijn. De inhoud van het schaaltje of kweekbakje is min of meer een nabootsing van de situatie in de eileiders. De temperatuur is hetzelfde als in het menselijk lichaam. Op deze manier zijn alle voorwaarden aanwezig voor een zo natuurlijk mogelijke bevruchting. In sommige gevallen is het laboratorium niet gevestigd in het ziekenhuis waar u door de gynaecoloog behandeld wordt, maar in een ander ziekenhuis. We spreken dan over een centrum voor Transport IVF. Uw partner (of u samen) brengt de - zorgvuldig verpakte - eicellen dan zelf naar het laboratorium. De eisprong komt in zicht Als uit het onderzoek blijkt dat de eicellen bijna rijp zijn, krijgt u een ander hormoonpreparaat voorgeschreven. Dit hormoon brengt het rijpingsproces in een stroomversnelling. De eicellen worden 34 tot 36 uur na toediening van dit hormoonpreparaat uit het lichaam gehaald. Dit noemen we de punctie. De punctie moet plaatsvinden voordat de eisprong spontaan optreedt. eileider zaadcel 8 9

6 In het IVF-laboratorium wordt ook het sperma bekeken. Niet alleen de kwaliteit van de eicellen, maar ook die van de zaadcellen is heel belangrijk. Hoe ouder het zaadmonster, hoe slechter de kwaliteit. Vandaar dat het sperma zo vers mogelijk aangeleverd moet worden. De meest beweeglijke zaadcellen worden uitgekozen en samengebracht met de eicellen in een speciaal kweekbakje. Bevruchting in de broedstoof Na 48 uur kan men zien of de eicellen bevrucht zijn. Maximaal 2 bevruchte eicellen, die zich goed hebben ontwikkeld, worden meestal na drie tot vijf dagen in het lichaam teruggeplaatst. Meestal is er dan ook een gesprek met de behandelend arts. Als er geen bevruchting is opgetreden en deze poging dus mislukt is, wordt dat ook met u besproken. Een viercellig embryo Terugplaatsing van embryo s Zoals gezegd komen vaak meerdere embryo s in aanmerking voor terugplaatsing. Dat is gunstig, want ook nadat de embryo s zijn teruggeplaatst, neemt de natuur het heft in handen en beslist welk embryo zich verder ontwikkelt tot een kind. Hoe meer embryo s, hoe groter de kans op een zwangerschap. In overleg met u wordt besloten hoeveel embryo s er in de baarmoederholte worden teruggeplaatst (max. 2). Het is mogelijk dat er meer embryo s zijn dan er worden teruggeplaatst. De terugplaatsing van de embryo s Voordat de IVF-behandeling start, is er besproken wat er eventueel met deze resterende embryo s moet gebeuren. Meestal behoort invriezen tot de mogelijkheden. Vanzelfsprekend kan de arts u hier meer over vertellen. Meestal 3 dagen na de punctie plaatst de gynaecoloog de embryo s terug in de baarmoeder. Dat gebeurt poliklinisch en is pijnloos. Verdoving is zelfs overbodig. Een dun slangetje wordt via de schede in de baarmoeder gebracht. Hierin zit een kleine hoeveelheid vloeistof met 1 of 2 embryo( s). Deze embryo( s) worden zo in de baarmoeder gebracht in de hoop dat ze zich innestelen. Terugplaatsing van deze embryo( s) houdt dus (nog) niet in dat u zwanger bent. Hiermee breekt meteen de moeilijkste periode van de IVFbehandeling aan: het duurt twee weken voordat het resultaat van de behandeling bekend is. baarmoeder 10 11

7 Wel of niet zwanger? Complicaties van de behandeling Het is niet gemakkelijk om deze periode gewoon verder te leven alsof er niets is gebeurd. Gevoelens van angst, hoop en twijfel wisselen elkaar in snel tempo af. Tijdens deze periode waarin u worstelt met allerlei vragen en emoties, kunt u overigens altijd terugvallen op de deskundige raad en steun van het IVF-team. Het is zinvol om daarnaast vooral door te gaan met uw dagelijkse bezigheden, zoals uw werk of andere activiteiten. Niet alleen om de aandacht af te leiden, maar ook om ervoor te zorgen dat u zich niet te veel fixeert op de nog onzekere zwangerschap. Zoek het gezelschap van vrienden en kennissen als u bij de pakken neerzit. Wees realistisch, zonder uw gevoelens weg te stoppen. Het kan verstandig zijn slechts een klein groepje (familie of goede vrienden) over uw behandeling in te lichten. Anders wordt u voortdurend bestookt met op zich goed bedoelde, maar vaak lastige vragen. Na twee weken geen menstruatie? Een goed teken. Hebt u binnen twee weken na de terugplaatsing van de embryo s niet gemenstrueerd, dan kunt u zelf uw urine testen of bij de arts uw urine en/of bloed laten onderzoeken. Als de urinetest positief is, doet de gynaecoloog meestal 3 à 4 weken daarna een echografie om te zien of de zwangerschap zich voorspoedig ontwikkelt en of er sprake is van een meerlingzwangerschap. Wijst de echografie uit dat het embryo (eventueel embryo s) uitgegroeid is tot een foetus, waarbij de hartslag dan ook duidelijk waarneembaar is, dan mag u zich voorzichtig gaan verheugen op een zwangerschap. Er treedt wel een menstruatie op Als u wel menstrueert is de behandeling jammer genoeg mislukt. Dit moet u vanzelfsprekend verwerken, want onbewust reken je er toch een beetje op dat het goed gaat. Zoek, als u daar behoefte aan hebt, contact met uw gynaecoloog. In een gesprek neemt u samen met uw partner een beslissing over wat u verder gaat doen. De behandeling kan na een rustperiode nog een keer herhaald worden. Ook is het mogelijk een van tevoren ingevroren embryo te laten terugplaatsen. U moet er dan wel rekening mee houden dat de embryo s, eenmaal ontdooid, soms niet meer geschikt blijken te zijn. Of u doorgaat of stopt met de behandeling is een beslissing die u beiden in overleg met de gynaecoloog neemt. In het algemeen is er tussen twee IVF-behandelingen altijd 1 maand (cyclus) rust. Omdat u net een zeer emotionele tijd achter de rug hebt, kan het geen kwaad een poosje te wachten met de beslissing. Misschien dat u er straks toch wat anders tegenaan kijkt. In ieder geval is het belangrijk dat u alles weer eens rustig op een rijtje zet en overdenkt, voor u een besluit neemt. Incidenteel kunnen er lichte bijverschijnselen optreden tijdens het medicijngebruik voor een ovulatie-inductiebehandeling. Deze bijverschijnselen, zoals bijvoorbeeld huidreacties op de plaats van de injectie, zijn echter van korte duur. Als er te veel eicellen rijpen dan kan er een ernstige complicatie ontstaan: het optreden van het zogenaamde hyperstimulatiesyndroom (OHSS). Een goede controle tijdens de behandeling is daarom erg belangrijk. Bij het hyperstimulatiesyndroom worden de eierstokken te veel gestimuleerd. De symptomen van dit syndroom zijn buikpijn, misselijkheid en soms adem halings problemen. Eventueel kan opname in het ziekenhuis noodzakelijk zijn. Het hyperstimulatiesyndroom komt zeer zelden voor

8 Hoeveel kans is er op een zwangerschap? ICSI Als het lukt om twee embryo s terug te plaatsen is de kans op een zwangerschap ongeveer 20% tot 25%. Dit percentage is vergelijkbaar met de natuurlijke zwangerschapskans. De kwaliteit van de ei- en zaadcellen, maar ook die van het embryo, zijn van invloed op het resultaat. In elke fase van de behandeling kan er iets misgaan waar u en het IVF-team niets aan kunnen doen. Soms reageren de eierstokken te snel op de medicijnen (hormonen) en is er al een eisprong voordat de punctie uitgevoerd wordt. Ook bestaat de kans dat geen van de eicellen bevrucht wordt. Soms gaat de innesteling fout. De mogelijkheid van een miskraam is iets groter. Niemand heeft in de hand hoe het lichaam reageert, behalve de natuur zelf. Het is goed om vooraf onder ogen te zien dat de behandeling wel eens kan mislukken. Dit is echter geen reden om u daardoor te laten ontmoedigen. IVF blijkt voor een groot aantal paren de manier te zijn om toch kinderen te krijgen. Naast teleurstellende resultaten zijn er ook de nodige successen behaald. Reden om IVF als een serieuze mogelijkheid te overwegen als u graag kinderen wilt en ze niet - helemaal - langs natuurlijke weg kunt krijgen. Praat erover met uw behandelend arts of gynaecoloog en vraag wat zij in uw geval adviseren. Andere toepassingen van IVF: zaadcellen van de partner. Lukt de bevruchting, dan wordt het embryo of worden de em bryo s teruggeplaatst in de baarmoeder van de vrouw van het paar. Wie komen in aanmerking voor eiceldonatie? De grootste groep wordt gevormd door vrouwen die geen eicellen (meer) hebben. De reden daarvan kan zijn: een operatie waarbij beide eierstokken zijn weggenomen, slecht functionerende eierstokken, bestraling van de onderbuik of chemotherapie, vervroegde overgang. Een andere groep bestaat uit vrouwen die draagster zijn van een ernstige erfelijke ziekte. Vrouwen die zelf geen eicellen hebben, missen ook de hormoonproductie in de eierstokken die nodig is voor het handhaven van de zwangerschap. Daarom krijgt de vrouw bij wie de bevruchte eicellen worden teruggeplaatst hormonale medicijnen toegediend. 2 Draagmoederschap Sinds kort is het in Nederland, onder strikte voorwaarden, toegestaan om IVF toe te passen voor (niet-commercieel) draagmoederschap. Dit kan bijvoorbeeld van belang zijn bij vrouwen die geen of een slecht functionerende baarmoeder hebben, maar wel over goed functionerende eierstokken beschikken. Of bij vrouwen bij wie wegens onderliggende ziekte een zwangerschap niet mogelijk is. Wat is ICSI? Om IVF te kunnen doen zijn er minimale kwaliteitseisen aan de zaadcellen gesteld. Hoeveel eicellen er ook zijn en hoe mooi ze ook zijn, er moeten wel zaadcellen aanwezig zijn die tot bevruchten in staat zijn. Indien - bij herhaling - géén bevruchting optreedt tijdens een IVF-behandeling, of indien het zaadmonster van uw partner te slecht is (onder de minimum kwaliteitseisen komt), kan sinds 1995 een nieuwe techniek worden gebruikt om alsnog tot bevruchting te komen. We bedoelen de zgn. ICSI (intracytoplasmatische sperma injectie). Met deze methode wordt één zaadcel door een heel dunne naald in een eicel gebracht. ICSI Eén zaadcel wordt in de eicel gebracht eicel De stimulatie van de eierstokken vindt op dezelfde wijze plaats als bij IVF, en de embryo s - na deze methode verkregen - worden op dezelfde manier als bij IVF teruggeplaatst. Waarna het afwachten is of een embryo zich innestelt en de eventuele zwangerschap zich goed ontwikkelt. ICSI kan worden toegepast met zaadcellen verkregen uit de bijbal (via een techniek genaamd MESA) of uit de zaadbal (TESE). In Nederland zijn er slechts enkele klinieken die deze techniek mogen uitvoeren. 1 Eiceldonatie In sommige klinieken behoort eiceldonatie tot de mogelijkheden. Bij eiceldonatie staat een donor haar eicellen af aan een paar dat graag kinderen wil, maar waarvan de vrouw geen geschikte eicellen heeft. In het laboratorium brengt men één of meerdere afgestane eicellen samen met de zaadcel 14 15

9 Waar vindt IVF plaats? In Nederland zijn er dertien officiële IVF-klinieken met een laboratorium en een door het ministerie afgegeven vergunning. Het betreft de acht universiteitsklinieken, het Diaconessenhuis in Voorburg, het Elisabeth Ziekenhuis in Tilburg, het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven, het Sophia Ziekenhuis in Zwolle en Medisch Centrum Kinderwens te Leiderdorp. Naast de dertien IVF-centra zijn er nog 33 ziekenhuizen die de eerste fasen, de stimulatie en punctie, uitvoeren, waarna de eicellen naar het IVF-laboratorium worden getransporteerd. Dit zijn de zogenaamde Transport IVF-klinieken. Daarnaast bestaan er ongeveer dertien satelliet IVF-klinieken. Hier vindt alleen de stimulatiefase van de eierstokken plaats. De daaropvolgende fasen van de IVF of ICSI worden in de nabijgelegen IVF-kliniek uitgevoerd. De dertien IVF-centra Amsterdam VU medisch centrum IVF-centrum gebouw zuid Amstelveenseweg JC Amsterdam Tel. IVF-centrum Bereikbaar tussen uur Amsterdam Academisch Medisch Centrum Meibergdreef AZ Amsterdam Tel. poli: Bereikbaar tussen en uur Eindhoven Catharina Ziekenhuis Eindhoven Michelangelolaan EJ Eindhoven Tel. IVF-poli of Bereikbaar tussen uur Groningen Universitair Medisch Centrum Groningen Hanzeplein GZ Groningen Tel. secr. IVF Bereikbaar tussen uur Leiden Leids Universitair Medisch Centrum Albinusdreef ZA Leiden Tel. IVF-afdeling Bereikbaar tussen en uur (woensdagmiddag gesloten) Leiderdorp Medisch Centrum Kinderwens Simon Smitweg GA Leiderdorp Tel Fax Maastricht Academisch Ziekenhuis Maastricht P. Debyelaan HX Maastricht Tel. afdeling IVF Bereikbaar tussen en uur Nijmegen Universitair Medisch Centrum Nijmegen/St. Radboud G. Grooteplein zuid GA Nijmegen Tel. secr. IVF Bereikbaar tijdens kantooruren Rotterdam Erasmus Medisch Centrum s-gravendijkwal CE Rotterdam Tel. IVF-afdeling Bereikbaar tussen en en uur Tilburg Sint Elisabeth Ziekenhuis Hilvarenbeekseweg GC Tilburg Tel. afdeling Fertiliteit Bereikbaar tussen en uur Utrecht Universitair Medisch Centrum Utrecht Heidelberglaan CX Utrecht Tel. poli IVF Bereikbaar tussen uur Voorburg Diaconessenhuis Voorburg Fonteynenburghlaan CX Voorburg Tel. IVF-afdeling Bereikbaar tussen en uur Zwolle Fertiliteitscentum Isala Dokter Spanjaardweg 29 Gebouw B, tweede etage 8025 BT Zwolle Tel. secr. Fertiliteitsafdeling , b.g.g Bereikbaar tussen uur 16 17

10 Tot slot Meer informatie Met dit boekje hebben we geprobeerd u een inzicht te geven in verschillende voortplantingstechnieken. Nimmer aflatend gaat men met het onderzoek door. Enerzijds zoekend naar nieuwe methoden die weer andere onvruchtbaarheidsproblemen oplossen, anderzijds zoekend naar een manier om de bestaande behandelingen te verfijnen. Speelt u met de gedachte om ook een dergelijke behandeling te ondergaan, laat u dan goed voorlichten door het ziekenhuis en uw arts. Neem vooral rustig de tijd om samen met uw partner en gynaecoloog te beslissen wat u gaat doen. Voor veel mensen bieden IVF, ICSI en eiceldonatie een laatste hoop op een eigen kind. Wellicht behoort u ook tot die mensen. Wie graag meer wil weten over dit onderwerp, raden wij de volgende boeken aan: Didi Braat en Gemma Kleijne Zwanger via een omweg Uitgeverij Lifetime ISBN José Sagasser Als zwanger worden niet lukt Uitgeverij Van Holkema & Warendorf ISBN Renée van Walbeek Ongewenst kinderloos Uitgeverij Van Brug ISBN Naomi Pfeiffer en Anne Woollet Misschien volgende maandag Uitgeverij Kosmos ISBN Oriana Fallaci Brief aan een nooit geboren kind Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam ISBN Inge Gaasbeek en Bob Leerentveld Weer niet in verwachting Uitgeverij Intro, Nijkerk ISBN Emmelie van Asten Innig verlangen. Kunstmatige voortplanting doe je het wel of doe je het niet? Uitgeverij Stuberg, Hoogezand ISBN Dr. Rob Bots en Drs. Piet Kaashoek Intens verlangen naar een kind Uitgeverij Kosmos-Z & K Utrecht/Antwerpen ISBN De volgende boeken zijn niet meer in de handel, maar nog wel in bibliotheken te vinden: Marjan van Marle m.m.v. Dr. A. Th. Alberda Reageerbuisbaby s in Nederland Uitgeverij Van Holkema & Warendorf in samenwerking met Libelle ISBN Robert Edwards en Patrick Steptoe Een kwestie van leven Uitgeverij Veen, Utrecht ISBN Carl Wood en Ann Westmore Reageerbuisbevruchting Uitgeverij Servire, Katwijk ISBN F.M. Helmerhorst, I.P.C. Moors, A.M.L. Broekhuizen- Molenaar Rond vruchtbaarheid Uitgeverij Versluys bv, Almere ISBN Peter Singer en Diane Wells Het nieuwe nageslacht Uitgeverij Anthos ISBN