Koper slaan op 67 meter hoogte. Het is rustig weer, maar zelfs nu waai ik. Vervanging bekleding torenkoepel Sint-Janskerk

Transcriptie

1 Negentien koepels met koperen bekleding telt de imposante in neo-byzantijnse stijl gebouwde achthoekige Sint-Janskerk in Waalwijk. De 67 meter hoge toren staat in de steigers. Koperslagers van Jobse BV werken op grote hoogte om de oude koperen bekleding van de circa 15 meter hoge minaretachtige torenkoepel te vervangen. Dakenraad ging mee omhoog naar de torenspits: welke technieken worden gebruikt om de oude torenkoepel weer opnieuw te bekleden? Koper slaan op 67 meter hoogte Vervanging bekleding torenkoepel Sint-Janskerk Tekst en beeld (tenzij anders vermeld): ing. Frank de Groot Het is rustig weer, maar zelfs nu waai ik bijna van de steiger af op een hoogte van 67 meter. In de verte verheft de Pagode van de Efteling zich naar een hoogte van 45 meter. In mijn herinnering een flinke hoogte, maar nu staan we ruim 20 meter hoger. Een bouwlift en een zevental steigerslagen met de ladder brengen ons naar de hoogste steigervloer rond de torenspits. De gouden haan is er tijdelijk afgehaald. Koperslagers Chris Joziasse en Hans Verstegen zijn bezig met de laatste delen van de koepel. Hoofduitvoerder Jaap Tramper van Jobse BV kan tevreden zijn: over 2,5 week is het werk gedaan en kan de steiger volgens planning worden afgebroken. 6

2 Hoofduitvoerder Jaap Tramper (met helm in handen) kan tevreden zijn: het werk ligt op schema. Rechts staan de koperslagers Chris Joziasse en Hans Verstegen (helemaal rechts). Aan de veiligheid is veel aandacht besteed. Het steigerwerk ziet er keurig uit en wanneer we langer op een steigervloer verblijven, wordt zeer attent door koperslager Hans het trapluik dichtgeslagen. Zo hoort het! FOTO: WIKIMEDIA COMMONS. Ontwerp Het ontwerp van de kerk is voor Nederlandse begrippen heel bijzonder. Het betreft dan ook een samensmelting van het ontwerp van de Hagia Sophia in Istanboel en de San Vitalekerk in het Italiaanse Ravenna. Met name het grondplan van de Sint- Janskerk is gebaseerd op dat van de San Vitale. Duidelijk is dan ook te zien dat architect H.W. Valk door de Byzantijnse bouw werd geïnspireerd. De kerk verrees tussen 1923 en 1925 op de plek van een Waterstaatskerk uit 1829, die in 1922 werd gesloopt ten behoeve van de nieuwe Sint-Janskerk. Sint-Janskerk in

3 FOTO: JOBSE BV. Zicht op het oude dakbeschot. FOTO: JOBSE BV. De bevestigingen van de oude koperen dakbanen bleken gescheurd, doordat ze geen ruimte bieden aan de uitzetting en krimp van koper. Jobse BV, loodgieters, leidekkers en koperslagers, ontstond weliswaar in 1922, maar het was de firma Zeegers uit Waalwijk die circa kilo koper verwerkte in de negentien koepels. In die tijd ook wel logisch, omdat Jobse BV in het toen nog verre Middelburg was (en nu nog is) gevestigd. De grote koepel is van buiten gemeten 41,5 meter hoog en wordt gedragen door een ingenieuze constructie: een skelet van 12 ijzeren gebinten, dat rust op een tamboer van gewapend beton. Deze constructie werd aan de buitenzijde eerst met hout afgedekt. Daarop is de koperen bekleding aangebracht. Bij het bepalen van de breedte van deze verticale koperstroken is een nauwkeurige berekening van belang om ervoor te zorgen dat alle stroken rondom, dus van begin- tot eindpunt, dezelfde breedte hebben op de koepel. Leuke anekdote is dat de stroken op de grote koepel niet allemaal dezelfde breedte hadden. Toen het koperwerk van de grote koepel zijn voltooiing kreeg aan de westzijde, de plaats waar men was begonnen, moesten de laatste dertig stroken drastisch worden versmald omdat men anders niet uit kwam. In 1993 is het koperwerk van de grote koepel door Jobse BV vervangen door de huidige koperbedekking. Of het door het fraaie werk van Jobse kwam, weten we niet, maar in dat jaar werd de Sint-Janskerk ook uitgeroepen tot Rijksmonument. De groene patineerlaag heeft het koper op de koepel (helaas?) nog niet: dat duurt veelal minimaal 40 jaar. Verwijderen oude koper De toren is 67 meter hoog en is zeskantig. Dat is best bijzonder, omdat vierkant of achthoekig veelal eenvoudiger is uit te werken, zegt hoofduitvoerder Jaap Tramper. De 67 meter hoge toren staat in de steigers. De torenkoepel is kelkvormig. Hierdoor heeft het onderste deel een holling (zeeg), terwijl de rest een bolling heeft. Hier zien we de overgang tussen holling (zeskant) en bolling (rond). 9

4 De hoogte van de kelkvormige koepel is circa 15 meter, de omtrek aan de basis is 18 meter en de diameter is daar 6 meter. De koepel is enigszins gevormd naar het voorbeeld van een minaret. Het koper op de koepel was nog in prima staat, maar de bevestigingen waren gescheurd door de werking van het koper. Vroeger werd alles nog star bevestigd. Tegenwoordig houden we rekening met de uitzetting. Hoeveel? Dan praat je over 1,7 mm per meter bij 100 C, vertelt Tramper. Het oude koper wordt volgens de hoofduitvoerder gerecycled: Dat koper is ruim 90 jaar oud en is heel hard geworden. Dat kun je niet meer opnieuw aanbrengen. Maar het is prima te recyclen tot nieuw koper. Het oude houten beschot onder het koper bleek nog in goede staat: Dat beschot bestaat uit verticale planken. We hebben slechts een klein deel hoeven te vervangen. Vervolgens hebben we hier een dampopen, waterkerende folie over aangebracht. Niet echt noodzakelijk, maar er zat enige tijd tussen het verwijderen van het oude koper en het aanbrengen van het nieuwe koper. Ondanks het feit dat er geen gebruiksruimte in de torenspits zit, wil je het binnenwerk toch droog houden. Onderconstructie Het nieuwe koper heeft een dikte van 0,7 mm en wordt wederom in verticale stroken aangebracht. Daarbij wordt het koper direct op het houten beschot met dampremmende laag aangebracht. Condens- en lekkagevocht kan op de lange termijn een schadelijke invloed hebben op koper, maar ook op zink. Tevens is het schadelijk voor de onderconstructie. Daarom wordt bij koper en zink altijd een ventilerende onderconstructie toegepast. Dat kan door koper en zink op een houten beschot aan te brengen, waarbij de planken 10 mm vrij van elkaar liggen. Het vocht wordt dan via een onderliggende geventileerde spouw afgevoerd. Bij dit project is er op natuurlijke wijze al ruimte ontstaan tussen de oude houten planken van het beschot. Daarnaast is er in de torenkoepel al sprake van natuurlijke ventilatie. Hierdoor kunnen we de koperen bekleding probleemloos direct op het oude beschot met folie aanbrengen, legt Tramper uit. De dakbanen worden met schuifklangen vastgezet. Op twee hoogten zijn vaste klangen toegepast. Onder de dakbanen is de zwarte dampopen, waterkerende folie te zien. Let ook op de frivole uiteinden van de dakbanen. Wie ziet het nog als je straks beneden voorbijloopt? Bekleding De torenkoepel is kelkvormig. Hierdoor heeft het onderste deel een holling (zeeg), terwijl de rest een bolling heeft. Het torenkoepelbeschot is evenals de toren zelf in de holling nog zeskantig. In dat deel is de breedte van de in totaal 36 koperen banen overal 530 mm. Bij de overgang naar het bolle deel transformeert de buitenzijde van zeskant naar een ronde vorm. Naar boven toe wordt de diameter van de koepel steeds geringer, waardoor de koperen banen ook steeds smaller worden en dus wigvormig zijn. De gemiddelde lengte van de banen is 2 meter. Het kostte me heel wat rekenwerk om de afmetingen van al die banen te berekenen. Er zijn namelijk geen exacte maten van de koepel bekend. Ik heb de maten moeten afleiden uit grote aanzichtstekeningen. 10

5 Koperslagers Chris Joziasse en Hans Verstegen voltooien de laatste meters. De helm mag hier even af, omdat er bovenin geen gevaar bestaat op vallende voorwerpen. (Inspectie SZW verplicht het dragen van een helm alleen op plaatsen waar gevaar bestaat voor vallende voorwerpen, ook al bevindt men zich op een bouwplaats waar de hoofdaannemer helmdracht binnen de bouwhekken verplicht stelt, red.) 11

6 Bovenin worden de banen zo smal, dat er een sluitstuk op maat is gemaakt. Je krijgt dan wel respect voor de dakaannemer in Die had geen computer om alles uit te rekenen, zegt de hoofduitvoerder. De dakbanen zijn in halfsteensverband aangebracht en gefelst. Hoewel niemand het vanaf de grond meer zal zien, eindigen alle banen met twee halve kelken aan de zijkanten. De dakbanen zijn aan het dakbeschot bevestigd met klangen, die met nagels worden vastgezet. Per vierkante meter worden minimaal acht klangen toegepast. Hoe smaller de banen worden, hoe minder klangen per strekkende meter nodig zijn. Maar het zijn er fors meer dan rekentechnisch nodig zijn. We willen geen enkel risico lopen dat die dakbanen losraken bij storm. De meeste klangen zijn schuifklangen, die uitzetting van de banen mogelijk maken. Op twee plaatsen bevinden zich vaste klangen: onderaan de bolling van de torenkoepel en enkele meters onder de top. De verticale afstand tussen de vaste klangen is circa 8 meter. Maximale uitzetting bij 100 C over die afstand is 8 x 1,7 = maximaal 13,6 mm. Die uitzetting vangen de banen, die elkaar telkens zo n 100 mm overlappen, makkelijk op, zegt Tramper. Geprefabriceerd De bolle dakbanen worden door Jobse al met de juiste bolling geleverd. Voor de holle dakbanen onderaan de kelk, ligt dat anders. De hoofduitvoerder legt uit: Door de opstaande fels kun je die banen niet machinaal hol maken. Dat doen we handmatig op de steiger. Met een krimptang brengen we krimpnaden in de fels aan. Daarna brengen we de baan onder spanning, zodat een holling ontstaat. Uiteindelijk zijn die holle banen onder de onderste bolle dakbanen geschoven. Omdat er spanning op die banen staat, hebben we de felsen van de bolle- en holle dakbanen bij de overgang aan elkaar gesoldeerd. We staan weer bij de top van de koepel. Koperslager Chris Joziasse werkt de laatste meter af met driehoekige koperbanen, die over vijf onderliggende dakbanen passen. Tramper besluit: Die dakbanen zijn bovenin nog maar 50 mm breed. Smaller wil je ze niet hebben. Dus dan overbruggen we het laatste stukje met speciale stukken die we hier op maat maken. Het blijft ambachtswerk. Jammer dat zo weinig jongeren nog voor dit vak kiezen. We kunnen gewoon nauwelijks nog aan jonge vakmensen komen. Ik pleit dan ook voor voldoende stageplaatsen bij bedrijven in onze branche. Investeer in jonge mensen, anders sterft ons vakgebied uit. En tot slot maar hopen dat de nieuwe regering voldoende subsidie over heeft voor het in stand houden van onze monu - menten. Wat dat betreft wordt ons mooie vak van verschillende kanten bedreigd. Zicht op de dakvoet. Hier zijn goed de krimpnaden in de fels te zien die met de krimptang zijn aangebracht. Hierdoor kan de dakbaan hol worden getrokken. 13