HeerlijkHeden. Tijdschrift over de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek

Transcriptie

1 Tijdschrift over de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek HeerlijkHeden Jaargang 42 zomer 2015 nummer 165 Prijs C 4,95 Een avondje naar de film, het Minervatheater in de jaren vijftig Een roman is ten einde: Huis te Bennebroek onder de hamer Het cafeetje van Der Kinderen: Van Ouds de Konijnenberg De mobilisatietijd van Popke Pruiksma in Heemstede Boekhandel Blokker 60 jaar De grafkelder onder de Oude Kerk Willem Snitker en Galerie de Bleeker NJV De Haven: troephuis en vloot met geschiedenis Willem Okhuijzen, slachtoffer van de Ramp van Westkapelle

2 Inhoud Een avondje naar de film, het Minervatheater in de jaren vijftig 3 Anja Kroon Een roman is ten einde: Huis te Bennebroek onder de hamer 8 Martin Bunnik Het cafeetje van Der Kinderen: Van Ouds de Konijnenberg 14 Marloes van Buuren De mobilisatietijd van Popke Pruiksma in Heemstede 17 Hillebrand de Lange Boekhandel Blokker 60 jaar 22 Marloes van Buuren Een onverwachte ontdekking: de grafkelder onder de Oude Kerk 26 Anja Kroon Willem Snitker en Galerie de Bleeker 28 Ellen Kerkvliet NJV De Haven: troephuis en vloot met geschiedenis 34 Alexander Senger Willem Okhuijzen, slachtoffer van de Ramp van Westkapelle 39 Marc de Bruijn Van het bestuur Verslag voorjaarsbijeenkomst 45 Excursies en Open Monumentendag 48 Voorwegschool maakt tentoonstelling 50 Foto voorzijde omslag De Trambrug in Bennebroek. De stichting MOVE heeft met de Trambrug in juni 2015 de eerste door de HVHB ingestelde David Eliza van Lennep Erfgoedprijs gewonnen. Voor uw agenda 12 augustus Wandeling langs geveltekens, Haarlem 4 september Tentoonstelling Heemsteedse schatten uit de archieven van t/m 23 oktober de gemeente en de HVHB, burgerzaal raadhuis Heemstede 12 september Open Monumentendag, thema Kunst en ambacht 13 oktober Bezoek aan Noord-Hollands Archief 19 november Najaarsbijeenkomst HVHB, u, t Trefpunt, Bennebroek heerlijkheden zomer 2015

3 Redactie HeerlijkHeden Marloes van Buuren (eindredactie) Frans Harm Ellen Kerkvliet-van Holk Anja Kroon-van Helden Klaartje Pompe Redactieadres Richard Holplein EP Heemstede Ledenadministratie en abonnementen Tjarko Rookmaker Raadhuisplein HB Heemstede administratie@hv-hb.nl Bestuur HVHB Jaap Verschoor, voorzitter Gerard Bettink, secretaris Tjarko Rookmaker, penningmeester en ledenadministratie Daan Kerkvliet, karakterbehoud Marc de Bruijn, communicatie en PR Gerry Weijers-van Vugt, evenementencommissie Marloes van Buuren, redactie HeerlijkHeden Secretariaat en contact Gerard Bettink Van Merlenlaan GE Heemstede secretaris@hv-hb.nl Commissies HVHB Commissie communicatie Marc de Bruijn (communicatie@hv-hb.nl) Commissie karakterbehoud Daan Kerkvliet (karakterbehoud@hv-hb.nl) Evenementencommissie Gerry Weijers-van Vugt (evenementen@hv-hb.nl) Historische commissie Ruud Bannink (historischecommissie@hv-hb.nl) Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Historische Vereniging Heemstede- Bennebroek (contact: redactie@hv-hb.nl). Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek Doelstelling en activiteiten Het bevorderen van kennis over en belangstelling voor de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek en de zorg voor het karakterbehoud van hetgeen van historische, stedenbouwkundige, architectonische en/of landschappelijke betekenis is. De vereniging geeft het kwartaaltijdschrift HeerlijkHeden en historische publicaties uit, organiseert excursies, geeft lezingen, werkt mee aan de jaarlijkse Open Monumentendagen en is alert op de instandhouding van karakteristieke elementen in beide plaatsen. Lidmaatschap en abonnementen Aanmelding, opzegging en adreswijziging bij de ledenadministratie of via Het lidmaatschap loopt jaarlijks door, tenzij u schriftelijk opzegt vóór 1 november. De contributie is 18,- per jaar (of zoveel meer als u zou willen geven), na ontvangst van een nota over te maken op NL03 INGB (IBAN) t.n.v. Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek. Buitenlandse leden betalen een toeslag vanwege de hogere verzendkosten. (Het BIC-nummer is: INGBNL2A.) HeerlijkHeden HeerlijkHeden verschijnt viermaal per jaar. De naam van het tijdschrift verwijst naar de heerlijkheden Heemstede en Bennebroek, die in de voorbije eeuwen onder het gezag van een ambachtsheer stonden. De H, twee keer als hoofdletter geschreven, geeft aan dat het ook heden nog heerlijk is in deze plaatsen te wonen. Het silhouet achter op het omslag geeft van links naar rechts een aantal kenmerkende gebouwen van Bennebroek en Heemstede weer. Voor meer informatie over de commissies, zie > Wie we zijn > Commissies Bestellen uitgaven HVHB (boeken en tijdschriften) administratie@hv-hb.nl Website Webmaster: Harry Opheikens (webmaster@hv-hb.nl) Vormgeving HeerlijkHeden Peter Verwey Grafische Produkties bv, Heemstede Drukwerk HeerlijkHeden Ten Brink, Meppel heerlijkheden zomer 2015

4 Een avondje naar de film, het Minervatheater in de jaren vijftig Anja Kroon Het Minervatheater aan de Binnenweg was bekend als een multifunctioneel theater waar bekende artiesten optraden, waar concerten werden gegeven en waar plaatselijke verenigingen hun uitvoeringen hielden. Helaas moest het theater al naar zeventien jaar zijn deuren sluiten. Dit artikel belicht het theater als bioscoop in de jaren vijftig. Het braakliggende terrein aan de Binnenweg waar het Minervatheater zou komen, Een jaar voor de Tweede Wereldoorlog uitbrak, in 1939, verleende de Nederlandsche Bioscoop-Bond een vergunning aan de N.V. Eindhovensche Bioscoop Maatschappij, om een permanente bioscoop in Heemstede te bouwen. Tot dan werden er wel films vertoond, bijvoorbeeld in het verenigingsgebouw St. Bavo aan de Herenweg, maar dat was incidenteel en niet zo professioneel als in een echte bioscoop. De vergunning werd afgegeven ondanks de bezwaren van de Haarlemse bioscopen, die bang waren klandizie te verliezen. De Bioscoop-Bond berekende dat de afstand tot de dichtstbijzijnde bioscoop in Haarlem wel 4,5 km zou bedragen, waarvoor mensen s avonds langs de Haarlemmerhout moesten en door ander onbebouwd gebied. Dit rechtvaardigde een eigen filmtheater. Daarbij was het in het belang van het Nederlandse filmbedrijf dat de gemeente, die al inwoners had die over het algemeen zeer welvarend waren, een eigen bioscoop kreeg. Een permanent gebouw genoot de voorkeur. Deze bioscoop is er echter niet gekomen. De plannen verdwenen vermoedelijk door de moeilijke tijden in de ijskast en het verhaal gaat pas verder in Zalennood In 1950 verleende de Bioscoop-Bond aan P.A.M. Hoogeveen vergunning voor het oprichten van een A-bioscoop. Dat wil zeggen dat hij toestemming kreeg voor het vertonen van een onbepaald aantal voorstellingen. Hoogeveen wilde een gebouw neerzetten met een gemengde exploitatie; op vaste dagen filmvoorstellingen en op andere dagen toneel- of concertuitvoeringen. De directeur verwachtte dat bezoekers die de afstand naar Haarlem te ver vonden, zijn theater zeker zouden bezoeken en dat de vele forensen ook blij zouden zijn met een theater in hun woonplaats. Hoogeveen had niet alleen toestemming van de Bond nodig, ook het gemeentebestuur moest instemmen. Dat deed het van harte. Heemstede had dringend behoefte aan een representatief gebouw dat ter beschikking stond van het culturele leven in het dorp. Een heerlijkheden zomer

5 een avondje naar de film, het minervatheater in de jaren vijftig Architect Harreveld besprak zijn theaterontwerp in het tijdschrift Film in De foyer op de eerste verdieping werd ook gebruikt als zaal voor lezingen. gebouw waar de lokale verenigingen vergaderingen konden houden of lezingen konden geven, waar toneel-en muziekverenigingen hun uitvoeringen konden houden. De wederopbouw was inmiddels zover gevorderd dat er weer voldoende bouwmaterialen beschikbaar waren en architect W. Ph. van Harreveld kreeg opdracht een multifunctioneel theater te ontwerpen op een braak liggend terrein aan de Binnenweg. Lastige opdracht Harreveld stond echter voor een probleem. Hoe moest hij een zaal ontwerpen die aan verschillende akoestische vereisten voldeed? Een concert, een toneelvoorstelling of film stellen ieder hun eigen eisen. Daarbij was in 1951 de zogenaamde horizontale projectie een dwingende technische voorwaarde. Dat wil zeggen dat de projectiecabine tussen de zaal en het balkon moest komen, waardoor het balkon vrij hoog boven de zaal hing. Een andere uitdaging voor Harreveld was de grootte van het perceel. De diepte was slechts 35 meter waardoor er een toneel van 6 meter gerealiseerd kon worden, een absoluut minimum. Gelukkig kon door het overkappen van de orkestbak extra toneelruimte verkregen worden. Met 385 plaatsen in de zaal en nog eens 235 op het balkon, konden in totaal 620 mensen van een voorstelling of film genieten. Boven de hal aan de straatkant was de foyer, die tevens diende als zaal voor muziekuitvoeringen en lezingen. Hier was ruimte voor 150 personen. In de grote zaal zorgden massieve muren van 30 cm dik, dat er geen geluid binnen kon dringen en bij de kleine zaal boven bleek de ver uitstekende luifel aan de voorkant het straatlawaai goed tegen te houden. Het was Harreveld min of meer toevallig gelukt om een bijzonder goede akoestiek in de zaal te krijgen, waardoor deze zelfs geschikt bleek voor plaat- of televisieopnames. Er was namelijk nog weinig technische kennis beschikbaar over hoe akoestiek verbeterd kon worden. In verband met de brandveiligheid moest de wand tussen de projectiecabine en de zaal dicht zijn. Alleen een projectie opening en kijkgaten waren toegestaan. heerlijkheden zomer 2015

6 een avondje naar de film, het minervatheater in de jaren vijftig Galapremière Op 20 december 1951 opende het theater zijn deuren. Volgens Haarlems Dagblad was de belangstelling zo groot dat de politie er aan te pas moest komen om de genodigden in hun avondkleding rustig naar binnen te loodsen. Iedereen sprak lovende woorden. De comfortabele zitplaatsen, het ruime toneel, het hele theater kwam prettig over en ademde rust en dat kwam vooral omdat schreeuwerige ornamentiek ontbrak, aldus de krant. Het theater was meteen al tot maart 1952 volgeboekt met voorstellingen. Bij de opening op 20 december 1951 werd de film The Mudlark vertoond, in het Nederlands De koningin en het boefje, een speelfilm over het leven van koningin Victoria, geschikt voor alle leeftijden. Man van principes De vergunning die Hoogeveen in 1950 kreeg, hield in dat hij zich aan de strenge voorwaarden van de Bioscoopwet diende te houden. Dat betekende niet alleen dat zijn filmzaal aan allerlei voorschriften moest voldoen, zoals goede noodverlichting, stroeve vloerbedekking en het verbod op roken in de zalen, maar ook dat hij zich moest houden aan de eisen van de Rijksfilmkeuring: De vergunninghouder moet ervoor zorgen dat de exploitatie niet geschiedt in strijd met de goede zeden. De Filmkeuring die uit de jaren twintig stamde, wilde jong en oud beschermen tegen de negatieve invloeden van de film die zo gemakkelijk konden leiden tot zedenverwildering. In de praktijk kon de Filmkeuring tot de jaren zestig in grote eensgezindheid, zonder veel problemen haar taak uitoefenen. Directeur Hoogeveen was zich bewust van zijn verantwoordelijkheid. Hij besefte heel goed dat er mensen waren die bezwaar konden hebben tegen voorstellingen. Ik heb nooit films willen vertonen waar men zich uit geloofs- of politieke overtuiging aan zou kunnen stoten, was een bekende uitspraak van hem. Burgemeester Van Rappard vertelde in een raadsvergadering in 1954 dat Hoogeveen hem in twijfelgevallen zelfs een film vooraf liet zien. Het gemeentebestuur had het recht een door de Filmkeuring goedbevonden film alsnog af te keuren, maar er zijn geen aanwijzingen dat dat in Heemstede gebeurd is. Hoogeveen heeft zich altijd keurig aan de letter van de wet gehouden. Na zijn dood in 1972 werd hij gememoreerd als een film- en cultuurvriend, die bezield was met een groot idealisme. Discutabele film Toen er in 1952 een Franse film beschikbaar kwam die niet door de filmkeuring was goedgekeurd, werd deze dan ook niet in het Minervatheater, maar in de zaal van St. Bavo vertoond. Dit gebeurde op initiatief van de Kunstkring Haarlem. Het ging om Les Gueux au Paradis (Twee schelmen voor de hemelpoort), een film uit 1946 met Fernandel. Hij mocht alleen in besloten kring worden vertoond vanwege het mogelijk aanstootgevende karakter. De komische film handelde over twee pseudo-heiligen die verwarring zaaiden in de hemel. Het publiek kwam in groten getale naar het Verenigingsgebouw, maar of zij de film grappig of godslasterlijk vonden, heerlijkheden zomer 2015

7 een avondje naar de film, het minervatheater in de jaren vijftig vertelt de geschiedenis helaas niet. Films die wel in het Minervatheater te zien waren, werden soms echte klassiekers, zoals Tea for two (1952), Roman Holiday (1954) of Gone with the wind (1956), andere zijn in vergetelheid geraakt. The immortal sergeant, een film uit 1943 die in 1952 vertoond werd, zal niet veel herinneringen oproepen. goed geschoold waren en technisch ervaren. Bij het werk met de brandgevaarlijke nitraatfilms mocht absoluut niet gerookt worden en de apparatuur moest goed onderhouden worden om schade aan de films te voorkomen. Diverse Heemstedenaren behaalden in de jaren vijftig een of meer operateursdiploma s, waaronder F.A. Lamaître, A. van der Weiden, R. Adema en M. Pellemans. Zij werkten onder leiding van Gerard Rodenburg die vanaf de opening chef operateur en toneelmeester was. Ook deze topper draaide in het Minervatheater. Scene uit Les Gueux au Paradis, vanaf links St. Nicolaas (Fernandel), St. Antonius, St. Petrus. Haarlems Dagblad, 8 mei 1952 Achter de schermen Degenen die niet zichtbaar waren in de filmzaal, maar wel een grote verantwoordelijkheid hadden, waren de filmoperateurs. De apparatuur was kostbaar, tussen de en gulden en een filmkopie kostte al gauw 2000 à 3000 gulden. Het was in de naoorlogse jaren dan ook van groot belang dat de operateurs Filmoperateur Gerard Rodenburg. Het einde Het Minervatheater is zeventien jaar lang het middelpunt van het culturele leven in Heemstede geweest. In 1968 sloot het theater tot grote teleurstelling van idealist Hoogeveen, die hiermee zijn levenswerk moest opgeven. De opkomst van de televisie zorgde ervoor dat steeds minder mensen het theater bezochten en uiteindelijk kon Hoogeveen het zonder gemeentelijke subsidie niet meer redden. Het subsidiebedrag liep op tot gulden, terwijl Hoogeveen probeerde de exploitatiekosten zo laag mogelijk te houden Zo stond zijn eigen salaris niet op de begroting en controleerde hij zelf de kaartjes om personeelskosten uit te sparen. In 1968 wilde de gemeente niet langer zo n groot bedrag in het schip van bijleg stoppen en bracht de subsidie terug tot gulden. Hoogeveen kon het subsidievoorstel van het gemeentebestuur niet accepteren en ondanks de steun van de Vrienden van Minerva heerlijkheden zomer 2015

8 een avondje naar de film, het minervatheater in de jaren vijftig Een vrouw bekijkt het programma. De film die draait is Een dode danst niet meer, augustus lukte het niet het theater te redden. Op 6 november 1968 sloot Hoogeveen de deuren, nadat s middags de jeugd afscheid genomen had met Pietje Bell en s avonds de volwassenen met De Tien Geboden van Cecil B. de Mille. Chef-operateur Rodenburg bleef tot de laatste avond op zijn post. Kinderen van de Aloysiusschool genieten in het Minervatheater van de film, Bronnen Noord-Hollands Archief: T.2095, inv.nr.24, Notulen Gemeenteraad 1954 T.2095, inv.nr.656, Bioscooptoezicht 1951 J. van der Burg, J.H.J. van den Heuvel, Film en overheidsbeleid. Van censuur naar zelfregulering, Den Haag Een kaartje voor een boom Filmproducent en hoofdredacteur van De Filmkrant Jan Heijs ( ) was afkomstig uit Bennebroek. Hij verhaalde in 1992 in het tijdschrift Film hoe hij in zijn jeugd kerstbomen van Bennebroek naar Heemstede bracht voor de kerstboomverbranding. Dat leverde een felbegeerd bioscoopkaartje op. Onder barre omstandigheden werden in die jaren de bomen opgehaald, weggebracht en verbrand. En in even barre koude werd dan op een januariochtend naar het Minerva-Theater gefietst waar in een zaal vol joelende kinderen films werden vertoond. Om te beginnen natuurlijk tekenfilms. En het hoofdprogramma was altijd een Laurel & Hardy, die we wel kenden van Comedy Capers. Maar die filmpjes waren altijd heel kort en daarin liep iedereen veel te snel. Dat was tv. In het Minerva-theater zagen we dat de dikke en de dunne net zo gewoon liepen als wij nou ja, op hun manier dan ook konden praten en in staat waren tot lange avonturen in bijvoorbeeld het vreemdelingenlegioen. Hun avonturen bleven in zwart-wit, maar ook dat was voor ons gevoel film. Voor mij, mijn broertje en onze vriendjes was de jaarlijkse tocht naar Minerva een sensatie. In de eerste plaats om wat we daar in een grote zaal met heel veel anderen op een heel groot doek te zien kregen. Maar ook omdat je voor je gevoel in zekere zin iets deed wat niet mocht. Pikant detail bij dit alles is ook dat wij nooit een kerstboom in huis hadden. Dat kon namelijk ook niet, dat was heidens. Bomen ophalen bij anderen en die inruilen voor een bioscoopkaartje dat kon wel. Wat was de wereld toch mooi, overzichtelijk en vol verrassingen. Bron: Film, uitgave van de Nederlandse Federatie voor de Cinematografie, nr. 8 december heerlijkheden zomer 2015

9 Een roman is ten einde: Huis te Bennebroek onder de hamer Martin Bunnik In 1950 werd de hele inboedel van Huis te Bennebroek geveild, een opzienbarende gebeurtenis waar belangstellenden uit binnen- en buitenland op af kwamen. Twee krantenartikelen in De Telegraaf van 21 en 26 oktober 1950 schetsen in fraaie bewoordingen alle ophef rond de veiling. unstschatten van vier generaties Kter veiling en Einde van een aristocraten-dynastie: Huis te Bennebroek onder de hamer. Met deze krantenkoppen kondigde het dagblad De Telegraaf op 21 en 26 oktober 1950 het einde van de ambachtsheerlijkheid Bennebroek aan. De laatste telg van het geslacht Nutges-Willink, Arnoldine Willink, was op 25 maart 1950 op 77-jarige leeftijd overleden. Al spoedig na haar overlijden werd het testament geopend waaruit bleek dat de Hervormde Kerk een legaat van het onroerend goed van het Huis te Bennebroek toekwam zoals het huis, koetshuis, bos en weiland. De roerende goederen waren nadrukkelijk uitgezonderd. Notaris Mr. J.A. de la Hayze uit Heemstede kwam met de erfgenamen overeen dat alle roerende goederen bestaande uit ruim 1700 artikelen zoals antieke meubelen, schilderijen, klokken, Chinees porselein, juwelen, gouden en zilveren voorwerpen, via een publieke verkoping te gelde zouden worden gemaakt. De veiling vond plaats tussen 23 en 31 oktober Belangrijke voorwaarde was dat de gekochte goederen contant betaald en direct meegenomen moesten worden. De veiling kreeg internationale bekendheid. De twee artikelen geven een goede impressie van de reuring die de veiling in Bennebroek teweeg bracht. Het taalgebruik en de stijl van toen brengen de lezer van nu terug naar We nemen beide verhalen integraal over. Arnoldine Willink op jonge leeftijd. Kunstschatten van vier generaties ter veiling (Van onze speciale verslaggever) BENNEBROEK, 21 Oct. Zeven maanden geleden overleed op het stille Huis te Bennebroek als laatste van haar geslacht en op hoge leeftijd jonkvrouwe Arnoldine Leonie Willink, ambachtsvrouwe van Bennebroek. Roestrode lindebladeren dekken de steen van de grafkelder, waar vijftien Willinks te zamen zijn bijgezet, en die nu voorgoed is dichtgemetseld. Maar sedert enkele dagen bewaken 32 man de kamers, waarin alle kunstschatten verzameld door vier generaties, te pronk zijn gezet. En wanneer Dinsdag 31 October het laatste van de meer dan 1700 nummers onder de hamer van makelaar Paul Brandt komt, zal één der vreemdste en heerlijkheden zomer 2015

10 een roman is ten einde: huis te bennebroek onder de hamer interessantste nalatenschappen, die ooit in vijf dagen werden geveild, voor altijd zijn verstrooid. Drie maanden lang heeft de Amsterdamse makelaar Brandt gewerkt in de merkwaardige combinatie van miniatuur-museum en rariteitenkabinet, waarin de Willinks het Huis te Bennebroek - architectonisch wanproduct uit de laatste helft der 19de eeuw hebben herschapen. Ergens hoog op de stoffige zolder werd het familiearchief aangetroffen, waarin de oudste geschriften dateerden van den jare De kamer, waarin de vader van jonkvr. Willink in 1908 stierf en welke sinds dat jaar gesloten bleef, bleek n aantal kasten te bevatten, die van onder tot boven gevuld waren met zilveren voorwerpen en kostbare boeken. Een machtige collectie blauw Chinees porselein uit de Kang-shi-periode, veel Delfts blauw, Saksisch, Dresdener, Weens en Sèvres maar ook bibelots zonder waarde. Een even uitgebreide als magnifieke verzameling familiejuwelen, waarin een tak met roosdiamanten en een pendeloque met een 32 karaat diamant wel de kostbaarste stukken vormen maar ook twaalf onedele lorgnets in étui. Het wapen der Willinks, drie gouden eikels op een azuren veld, staat geborduurd op een lap van de zwaarste stof, die ooit een borduurnaald verdroeg. Achter een reusachtige tafel houdt de 66-jarige Hester de Graaf de wacht over een tiental vierkante meters zilver. Vraag Hester, wie en wat zij is, en zij zal u zeggen, dat zij 25 jaar lang werkmeisje van de freule is geweest. Vijf en twintig jaar tussen neo-gotieke steunijzers en een hardstenen foeilelijke schouw, maar ook tussen de schoonste lederen behangsels en tapijten van een merkwaardig tijdvak. Vandaag, morgen en Maandag zal het kijkdag zijn, Woensdag tot en met Vrijdag en ook nog op 30 en 31 October zal het veiling zijn op Huis te Bennebroek. De helft van de opbrengst is bestemd voor de familie van jonkvrouwe Arnoldine Léonie Willink. De andere helft is testamentair vermaakt aan de Nederlands Hervormde Kerk die ook het huis in eigendom ontvangt. Huis te Bennebroek zal tot rusthuis worden verbouwd: laatste daad van de laatste der Willinks, die om haar goedertierenheid in wijde omtrek vermaard was. Huis te Bennebroek; het huis is afgebroken in heerlijkheden zomer 2015

11 een roman is ten einde: huis te bennebroek onder de hamer Het boudoir in Huis te Bennebroek. Einde van een aristocratendynastie: Huis te Bennebroek onder de hamer (Van onze speciale verslaggever) BENNEBROEK, 25 Oct. De roman van een oud, adellijk geslacht te Bennebroek is geëindigd. Dat lied van romantiek, van geluk en strijd, is uit. En ook de historie van het prachtige landgoed, als heerlijk bezit van ouder op ouder. Voorbij! Een klein woord, maar groot van tragiek. Het Huis te Bennebroek : villa, orangerie, koetshuis, stallen, bossen, vijvers, weiden, bollenvelden, idyllen onder oude eiken en bij hertenkampen, eeuwenoud. De Willinks hebben in de bossen gedwaald, te paard de ruiterpaden talloze malen afgelegd, van geslacht op geslacht. Ambachtsheren en ambachtsvrouwen, heersers van het dorp, dat hun voor vele procenten toebehoorde, de stille heersers door adel en invloed. een veiling. Het stenen naaktbeeld. nu nog als een berggodin midden in de verlaten parken, op een trots voetstuk staande, is een nummer van de catalogus. De Enkhuizer Almanakken, reisgidsen, souvenirs uit de Riviera, en de lodereindoosjes van de jonkvrouwe, zijn nummer zo en zoveel. Haar kousebanden, wel ja, zelfs die staan in dat boek, want ook textiel gaat onder de hamer, evenals het stenen beeld, de geweren van vader, de tinnen koffiepot van grootma. Het is veiling in een heel oud huis. Er komt wat uit en gaat dat zien. Een oude klok deed drie duizend, een kast anderhalf mille, een hoekétagere zes gulden vijftig, en dat gaat zo maar door, 1700 nummers lang, voor tonnen gouds te zamen. Vrouwenstemmen, helder en begerig, roepen cijfers, geldbedragen en de ogen zitten als magneten aan oude familiejuwelen vast. Wie riep daar duizend gulden? Was u dat mevrouw? informeert de stem van de man-met-hamer. One thousand, one hundred, yes Marmeren tuinbeeld voorstellende de godin Ceres. Een roman is ten einde Die roman, deze dynastie, is wel en deugdelijk voorbij. De familiewapens worden begluurd, betast en betaald, op heerlijkheden zomer 2015

12 een roman is ten einde: huis te bennebroek onder de hamer Artikel 273 uit de veilingcatalogus. bordes een soort circustent doen bouwen om alle kopers aan bod te laten komen. Terwijl de stem van de afslager klinkt (ook in vreemde talen, omdat er een paar Amerikanen, Engelsen. Belgen en Fransen zijn, gedistingeerd en zonder de afslagers-ironie, doordat zich edellieden en diplomaten onder de kopers bevinden), trekken sommige vrouwelijke kopers een plaid over de knieën. Deze tent staat ten slotte op de koude grond en de temperatuur is laag. Kelners in rok serveren koffie. Hun patroons hebben de bediening gepacht en de keuken van het oude huis is in vol bedrijf. Wel zijn de kaarsen uit de kroon, maar er brandt nu noodverlichting en de kroon wordt toch geveild. Niemand meer voor deze antieke wortelnotenhouten staande klok? Twee duizend, oui monsieur, deux mille deux cents, twee duizend vijfhonderd, elle est trés belle madame... In de parken is het levendig. Er wandelen bekende kunsthandelaren uit Amsterdam; vriendinnen van de ambachtsvrouwe komen nader om vol piëteit een bokaal veilig te stellen met het Voorblad veilingcatalogus. Artikel 173: een Boulle-pendule op console. Receptie De laatste, hoogstmerkwaardige serie recepties is begonnen. Een belangrijke inboedel, uitsluitend uit het bezit van wijlen mejonkvrouw A.L. Willink, is in veiling. Drie kijkdagen. Vijf veilingdagen. Importante goederen. Honderden juwelen. Antieke serviezen. Unieke meubelen. Schilderijen, zijden borduursels, damast, kant, boeken. Boeken, die door hun selectie, door hun karakter, het karakter van de oude familie zijn. Mode, kunst, jacht, heraldiek, oude kookkunst. Op één dag waren er soms vijftienhonderd bezoekers om te kijken, Een lange file drong voetje voor voetje over de tuinpaden. Nu de veiling begonnen is, heeft men over een stuk tuin en het heerlijkheden zomer 2015

13 een roman is ten einde: huis te bennebroek onder de hamer opschrift: A. Bierens en C. M. Willink in den echt vereend den 12 Augustus De glans van kristal op zilveren voet. Hoe moet die eens twee mensen hebben toegestraald? Vijf en dertig, wil een koopvrouw roepen, maar de afslager is ieder reeds voor geweest. In commissie gekocht. Volgende nummer. Het koetshuis is rijwielstalling voor deze gelegenheid en een man heeft er een paar dagen een baantje door. In heel het dorp staan files auto s. Een weiland is als parkeerplaats ingericht. Daar heeft ook een man een paar dagen een baantje door. Vrachtauto s komen al aanrollen om straks de eerste goederen weg te halen. Vier man rijkspolitie uit de omgeving is opgeroepen om het verkeer te regelen. Zulk een veiling heeft iets te betekenen. Huis en hof Huis en hof gaan naar de Ned. Herv. Kerk. Nobel doel. Er komt een rustoord in. Maar welk een bezit, al dat mysterieuze oude geboomte, een hertenkamp waarin nu drie schapen en een geit lusteloos verblijven. Een prachtige waterpartij, een hoge duintop, met een ijzeren uitzichttoren, waarvan sinds jaren de onderste trap ontbreekt. Want de ambachtsvrouwe was hoog bejaard toen zij stierf in Maart jl. Zij was wel rijk maar het leven werd zwaar. Het huis werd haar te veel, te groot, en haast nooit wandelde ze meer naar de stenen gedenknaald in haar park, die zij ter herinnering aan een bezoek door koningin Wilhelmina in het jaar 1916 heeft doen oprichten. De gedenknaald ter herinnering aan het bezoek van Koningin Wilhelmina in van de familie. Te midden van al de graven van de Bennebroekers uit vroegere tijden, is daar het kolossale familiegraf der Willinks: vijftien namen op marmer, en dit marmer gemetseld tegen de achterkant van de kerk. Meer dan twee eeuwen oude herinneringen staan er bij die opschriften, en de laatste is gewijd aan deze laatste ambachtsvrouwe. En ook maakt nog een oude vitrine deel van het graf uit: een witmarmeren anker, met boek. Dierbare echtgenoot... een laatste groet, voor een Willink, die in lang vergleden jaren leefde. Maar het anker is nog wit als jonge sneeuw. Artikel 32: wortelnotenhouten staande klok. Toekomst De toekomst is: rustoord. Het verleden was: landgoed. Een van de talloze landgoederen die door allerlei oorzaken de oorspronkelijke bestemming hebben verloren. En dat is jammer: er zit een stuk historie in. Maar hier stierf het geslacht uit, en het woord voorbij kwam als vanzelf. Tegenover het oude huis staat, eenzaam als het landgoed zelf, de N. H. kerk van Bennebroek, ook een stichting Toegang tot de grafkelder van de familie Nutges-Willink bij de NH-Kerk in Bennebroek. In de marmeren platen staan de namen gegraveerd. heerlijkheden zomer 2015

14 een roman is ten einde: huis te bennebroek onder de hamer Een aantal geveilde juwelen. Animo In deze omgeving gaat nu enkele dagen lang de verkoop van een merveilleuze inboedel voort. De glorie der wereld vergaat maar wie zal het niet begrijpelijk vinden dat een jonge moeder toch vijftig gulden bood op een poppenhuis om van te dromen, dat onder de hamer kwam. Weer zal een kind er blij mee spelen. Veel antiek porselein was er. Al zeiden sommige fameuze kunsthandelaren dan ook dat er geen werkelijk importante stukken waren, toch waren er honderden nummers die stuk voor stuk om en bij de vijftig gulden opbrachten en enkele die naar de duizend streefden. Telt u dat maar eens op. Voorts tapijten van om en bij de duizend, juwelen bij vele tientallen, waarbij flinke briljanten, parels, zeldzame bijous. Het Huis te Bennebroek heeft toch van onder tot boven vol precieuze bezittingen gezeten. Al de geslachten door werd er geërfd, en nooit werd iets verkocht. Tot nu Eenzaam Jarenlang heeft de ambachtsvrouwe alleen gewoond. Zij was de jongste dochter, broers en zusters waren overleden. Voordien, toen die allen en de ouders het huis met haar bewoonden, was er vertier genoeg. Er werd gejaagd, gevist in de vijver, er werden tochten gemaakt door de mooie, eigen bossen. In de laatste tientallen jaren reed de jonkvrouwe nog vaak per auto uit, naar verre landen, waar zij relaties had. Zwitserland, Italië, Frankrijk. België. Zij bracht armenvol souvenirs mede die nu geveild worden. Maar met de grijze ouderdom vervaagt die energie, en daar zij ongetrouwd was, doemde de dag op dat het landgoed de traditie zou beëindigen. In één kamer, boven in het huis, was reeds heel lang geleden het laatste geluid van voetstappen verklonken. Daar was de vreemde stilte al begonnen, toen de vader van de ambachtsvrouwe stierf, nu meer dan veertig jaren geleden. De kamer bleef op slot... tot voor enige dagen, toen de inventarisatie nodig was. Het hengeltuig en de jachtattributen lagen er nog als onmiddellijk na gebruik. Op de tafel een asbakje, met pijpje en sigaar. Men had die dingen nooit meer aangeroerd. Zulk een huis heeft een historie. Een geschiedenis die verweven is met het wel en wee van een gehele dorpsbevolking, doch die ook de levensbalans bevat van een reeks van generaties, die er haar tehuis heeft gehad, en er de eigen toekomst heeft opgebouwd. Jacob Willink, de vader van Arnoldine. Bronnen Catalogus kunst-, antiek- en inboedelveiling uitsluitend uit het bezit van wijlen mejonkvrouwe A.L. Willink, ambachtvrouwe van Bennebroek, 1950, Veilinghuis Paul Brandt. M. Verkaik, Het huis te Bennebroek en z n bewoners, Bennebroek Op (Ons tijdschrift Heerlijkheden / Zoeken en bladeren in Heerlijkheden) kunt u enkele verwante artikelen teruglezen: Van meubelchits, schellekoorden en ripsche gordijnen; herinrichting van het Huis te Bennebroek in 1862, HeerlijkHeden 146, Tehuis voor ouden van dagen uit den gegoeden stand; het Willinkhuis van erfenis tot sloop HeerlijkHeden 148, heerlijkheden zomer

15 Het cafeetje van Der Kinderen: Van Ouds de Konijnenberg Marloes van Buuren H. der Kinderen stond er 34 jaar lang te lezen boven de toegangsdeur van Herenweg 33. Op het dak prijkte reclame voor het getapte bier en verder was er geen naam te bekennen. In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw heette het etablissement dan ook kortweg naar de uitbater: het cafeetje van Der Kinderen. 1967: bruid Sophia stapt over de drempel van Herenweg 33, het cafeetje van Der Kinderen. In 1967 trouwde Sophia der Kinderen vanuit haar ouderlijk huis, het pandje dat we nu kennen als het pannenkoekenrestaurant De Konijnenberg aan de Herenweg. De naam van haar grootvader stond op het glas boven de voordeur; daaronder een plaatje Tabaksvergunning en rechts van de deur Verlof A, de vergunning om licht-alcoholische dranken te mogen schenken. Zoon Wim had het al in 1948 van zijn vader overgenomen, maar had de naam van zijn vader altijd laten staan. Sophia groeide op in het kleine huis, dat voor meer dan de helft in beslag genomen werd door het café. Met het fotoalbum op tafel komen de verhalen vanzelf los. Te midden van de bollen Mijn opa, vertelt Sophia, volgde in 1939 zijn schoonzoon Arie Timmers op als caféhouder in het café aan de Herenweg en bleef dat doen tot Toen maakte hij plaats voor zijn zoon Wim, mijn vader. Die trok met zijn jonge gezin in de kleine woonruimte achter het café. In 1943 was ik geboren en in 1946 mijn broertje Wim. De Herenweg was op die hoogte in de jaren vijftig nog veel minder bebouwd. Aan de overkant bij de ingang van Groenendaal woonde politieagent Mulder met zijn gezin en naast ons op nummer 35 (toen 19) de familie J.J. de Winter met een tuindersbedrijf. Verder was het vooral leeg. Ik zat op de Voorwegschool en ging daar lopend naar toe, dwars door Groenendaal heen. Als het in de winter donker was, liep mijn moeder samen met de hond een stuk mee. Aanloop was er in het café altijd genoeg, maar ik had geen vriendinnetjes in de buurt. Mijn broertje Wim ging met de bus vanuit de Tempeliersstraat naar de Professor H. Burgerschool in Amsterdam, een school voor hardhorende kinderen. 1967: het café met de bierreclame en op de achtergrond Herenweg 35, het huis van hovenier J.J. de Winter. heerlijkheden zomer 2015

16 het cafeetje van der kinderen: van ouds de konijnenberg Vader met Wim en Sophia, Tijdens de Flora van 1953 mochten alleen voetgangers en fietsers stoppen voor een ijsje. IJs van De Sierkan Een ijsje was een welkome traktatie voor bollentoeristen in het voorjaar of voor passanten in de zomer. Het ijs, geleverd door De Sierkan uit Haarlem, stond duidelijk zichtbaar direct langs de weg. Sophia: Eerst zat het in een houten bak, gekoeld met staven ijs. In 1953 hadden we al een elektrisch gekoelde kast. Mijn ouders hoopten dat jaar mee te profiteren van de grote toeloop naar de Flora in Groenendaal. Maar helaas had de gemeente strenge regels opgesteld om het verkeer naar de diverse parkeerplaatsen te leiden. Bij het café mochten auto s niet stoppen! Dat was een flinke tegenvaller. Een getekende uitsmijter In het voorjaar kwamen er veel buitenlandse toeristen. De beperkte menukaart was in het Nederlands, maar op het randje van de lambrisering stonden heel slim bordjes met kleurige tekeningen: een uitsmijter, diverse broodjes, knakworst, een kop soep. Een jonge student die op de Voorweg woonde, Hans de Jong, had die getekend en zo konden de gasten simpelweg hun keuze aanwijzen. Het is jammer dat mijn vader ze allemaal weggegooid heeft. Behalve toeristen kwamen er veel vertegenwoordigers en vrachtwagenchauffeurs. Het café lag natuurlijk aan een belangrijke doorgaande route. Ze konden bij ons terecht voor sigaretten, een maaltijd, een kop koffie en ook om te bellen. Het was in die tijd eigenlijk een soort wegrestaurantje. Mijn ouders hebben altijd hard gewerkt. Zeker in voorjaar en zomer waren het lange dagen: de zaak was open van acht uur s ochtends tot acht uur s avonds. Wij kinderen zaten daar letterlijk tussenin. Van de keuken naar de caféruimte toe moest je door de woonkamer heen. Daar liep mijn moeder dus heen en weer met ketels kokend water om de koffie in het café op te gieten, gebakken uitsmijters, klaargemaakte broodjes en natuurlijk weer andersom met de gebruikte borden, kopjes en glazen. Afwassen ging lange tijd nog op de hand. De koperen biertappen zagen er altijd picobello uit. Die poetste mijn moeder iedere veertien dagen op maandagochtend vroeg. De caféstoelen werden regelmatig in de was gezet. Omdat mijn broer een gehoorprobleem had en ik problemen met mijn knieën hebben wij nooit echt in de zaak meegeholpen. We deden wel kleine klusjes zoals de lege flesjes sorteren. Pinda s en sigaretten De foto s van rond 1960 tonen perfect het tijdsbeeld: tegen de muur rechts van de bar een glazen kastje met de pakjes sigaretten, asbakken op de toog, daarvóór op een tafeltje een pinda-automaat, de telefoon aan de wand met het telefoonboek aan een touwtje eronder, een rekje met ansichtkaarten en een heerlijkheden zomer 2015

17 het cafeetje van der kinderen: van ouds de konijnenberg Wim der Kinderen en Annie Tunkerder Kinderen rond ze mochten zijn om te zorgen dat je er net geen precario voor hoefde te betalen. Ca Wim der Kinderen sr. tapt een biertje. klein fonteintje om je handen te wassen. Bovenop de koffieketel stonden de kopjes voor te warmen. Geen pannenkoeken tot 1974 Vanaf 1926 was Th. J. Knijnenburg de eigenaar van het café, van 1963 tot 1968 zijn zoon A.C. Knijnenburg. Zij hebben in ieder geval vanaf 1936 het café altijd verpacht en er niet zelf gewoond of gewerkt. Pannenkoeken stonden bij Der Kinderen niet op de kaart, dat kwam pas nadat Wim der Kinderen en zijn vrouw in 1973 na vijfentwintig jaar voor het laatst de deur van hun huis- en werkadres achter zich dicht getrokken hadden. Wim jr. bedient zijn vader, De familie Der Kinderen met een kennis uit Zweden, ca Buiten waren er aan weerzijden terrassen met schelpen. Dat knisperde zo gezellig, herinnert Sophia zich. De witte houten terrasstoelen schilderde mijn vader in de winter opnieuw op. Dat vond hij leuk om te doen. De vlaggetjes aan de gevel stikte mijn moeder zelf in elkaar. Ze wist precies hoe groot heerlijkheden zomer 2015

18 De mobilisatietijd van Popke Pruiksma in Heemstede Hillebrand de Lange Soms duiken er ineens juweeltjes uit het verleden op. Het dagboekje dat Popke Pruiksma uit het Friese Kollum tijdens zijn mobilisatietijd in Heemstede bijhield, is er zo een. Van 20 augustus 1939 tot 11 juni 1940 tekent Popke Pruiksma in een zakagendaatje de dagelijkse gebeurtenissen op. Wat ze eten, wanneer ze op verlof gaan naar huis, hoe ze de dag doorkomen, waar ze hun vertier vinden, met wie ze omgaan en waar ze naar de kerk gaan. Dat alles speelt zich af in Heemstede. Zijn aantekeningen geven ons een inkijkje in het leven van een gemobiliseerde soldaat van 24 jaar die eerst is ondergebracht in de Crayenesterschool en vervolgens in de bollenschuur van Quirinus van den Berg en Zonen op de hoek van de Zandvoortselaan en de Herenweg. Zoon van de slager uit Kollum Op 28 augustus 1939 kondigt de regering de algemene mobilisatie af. Vanaf dat moment komt er in het hele land een volksverhuizing van zo n soldaten op gang. Ook Popke Pruiksma uit Kollum van de lichting 1935 dient zich te melden en op weg te gaan, samen met nog 180 anderen uit Kollum. Via Leeuwarden, Utrecht/de Meern en Haarlem komt hij uiteindelijk op 7 september terecht in de Crayenesterschool in Heemstede. Popke was de oudste zoon van de slager van Kollum en sinds twee jaar verloofd met Sipkje Korfmaker, dochter van een kleermaker uit Dokkum. Na de mulo was hij bij zijn vader in de slagerij gaan werken en leerde er alle kneepjes van het slagersvak, van het kopen van het vee en het slachten tot het maken en het bezorgen van de vleeswaren. Hij was als dienstplichtig korporaal ondergebracht in het 9de Regiment Infanterie en had zich onderscheiden als een goed schutter. Groepsfoto van reservisten. Popke Pruiksma zit op de voorste rij rechts. heerlijkheden zomer 2015

19 de mobilisatietijd van popke pruiksma in heemstede De bollenschuur van Quirinus van den Berg was in onderkomen voor gemobiliseerde soldaten. Foto Veel soldaten in Heemstede Heemstede maakte deel uit van het westfront van de Vesting Holland, de kuststrook tussen Den Helder en het Brielse Gat. Als gevolg van de Nederlandse neutraliteitspolitiek was aan ons leger slechts een defensieve taak toebedeeld. De geringe sterkte van de Nederlandse troepen maakte het onmogelijk het hele grondgebied te verdedigen. Daarom diende bij een eventuele aanval het hart van het land tot het uiterste verdedigd te worden. Dat was de Vesting Holland. Hier zetelde de regering, lagen de meeste vliegvelden en lagen de oorlogsvoorraden opgeslagen. Men begreep natuurlijk wel dat een eventuele aanval uit het oosten zou komen, maar ook de kuststreek diende verdedigd te worden. Dat was de reden dat ook Heemstede werd overspoeld met soldaten. Een armoedig geheel Probeert u het zich eens voor te stellen! Overbevolkte stations waar inderhaast opgeroepen soldaten afscheid nemen van hun geliefden; in uniformen die uit de mottenballen bij elkaar zijn geraapt. In overvolle treinen gaan ze op hun geïmproviseerde bestemmingen af, boerderijen, schuren en scholen. Ze zijn slecht of helemaal niet geoefend en beschikken ternauwernood over uitrusting. Ze zijn vaak nauwelijks bekend met de internationale politieke situatie en met de dreiging die van Duitsland uitgaat. Hun voorstellingswereld beperkt zich tot hun eigen omgeving, waar ze opeens uit worden weggerukt. Op goed geloof en in blind vertrouwen gaan ze op weg naar onbekende bestemmingen. Hun enige houvast vormen de reismaatjes uit hun eigen omgeving en de hoop dat het allemaal niet te lang zal duren en dat ze spoedig met verlof mogen. De Nederlandse bevolking wordt op allerlei manieren opgeroepen om de soldaten behulpzaam te zijn. Ook dominee Dondorp van de gereformeerde kerk aan de Koediefslaan vraagt in zijn preek van zondag 10 september aan zijn gemeenteleden om soldaten gastvrij te onthalen. Op die zelfde zondag wordt Popke Pruiksma na de kerkdienst van uur door de heer Pieter Wolbert Lettinga meegevraagd om bij hem thuis, op de Clivialaan 27, koffie te komen drinken. Na de kerkdienst van uur twee diensten op een zondag was gebruikelijk - wordt Popke opnieuw gevraagd om mee te gaan, nu voor de avondmaaltijd. Deze gastvrijheid binnen het gezin Lettinga zal zijn hele mobilisatietijd duren. Veel brieven over en weer Bij het lezen van de zakagenda word je iedere keer opnieuw ontroerd als Popke vermeldt dat hij een brief geschreven heeft aan Sippie, zijn verloofde. Het vormt een constante in zijn aantekeningen. Soms ook verstuurt hij een postkaart. Het kan niet anders of het schrijven van brieven moet een intiem moment gevormd hebben in zijn dagelijkse leven. Je kunt het je tegenwoordig nauwelijks meer voorstellen. Je trekt je terug om in alle rust je gevoelens van heimwee en verlangen onder woorden te brengen. Zoals overigens al je dienstmaten brieven schreven. De post werd in die tijd nog twee maal daags bezorgd en was uiterst betrouwbaar. Popke heeft een fraai handschrift. Niet alleen schrijven heerlijkheden zomer 2015

20 de mobilisatietijd van popke pruiksma in heemstede de soldaten zelf veel, ze zien ook uit naar de post die ze toegestuurd krijgen. Een brief van thuis vormt een moment van intimiteit in een sleur van dagelijkse routines. Popke vermeldt dat de dagen veelal gevuld werden met lange marsen van wel twintig tot dertig kilometer, naar Zandvoort en door de duinen. Er worden ook oefeningen gehouden op de sportterreinen van HFC en ze gaan naar het Sportfondsenbad in Haarlem om een bad te nemen. De winter is streng en langdurig. Al op 22 december wordt er geschaatst en eind februari ligt er nog sneeuw. bracht Popke door in de slagerij en met het maken van tochtjes met Sippie. Christelijk Militair Tehuis Uit de aantekeningen wordt al snel duidelijk dat het leven van Popke ligt ingebed in de gereformeerde zuil. De kerkgang, zowel s morgens als s middags, bepaalt het ritme van de zondag. De diensten in de kerk aan de Koediefslaan vormen voor hem een houvast. Dominee Dondorp is als vaste predikant aan deze kerk verbonden. Popke gaat ook op catechisatie bij hem en doet op zondag 9 juni, de dag voor zijn definitieve vertrek De gereformeerde kerk aan de Koediefslaan, vanaf 1962 Opstandingskerk genaamd, is in 1991 gesloopt. Het agendaatje dat Popke als dagboekje gebruikte. Net op tijd terug van verlof Regelmatig mochten de soldaten op verlof. Daar keken ze natuurlijk naar uit. Meestal bestond het verlof uit drie dagen, twee reisdagen en één volle dag thuis. Omdat Popke helemaal naar Kollum moest reizen, was het een hele onderneming. Ze vertrokken uit Haarlem in de late namiddag en reisden altijd samen met andere dienstmaten, via Zwolle en Leeuwarden. Dat was een gezellige tocht. Maar dan moest Popke nog naar Kollum. Op de terugreis gingen ze zo laat mogelijk van huis zodat ze rond middernacht weer in de bollenschuur terug waren. Soms reisden ze via Stavoren en Enkhuizen en namen ze de boot over het IJsselmeer. Zijn verlof uit Heemstede, belijdenis. In het Christelijk Militair Tehuis aan de Binnenweg 160, villa Land- en Spaarnzicht, vinden de gereformeerde soldaten hun vertier en brengen ze hun avonden door met kaarten, dammen of andere spelletjes. Ze kunnen er van hun karige soldij de gebruikelijke gevulde koek kopen. De kerkgang is een vertrouwde gewoonte. Popke voelt er zich duidelijk goed bij. Hij heeft de familie Lettinga ook via de kerk leren kennen. Ook de bezoekjes aan het Christelijk Militair Tehuis zijn een vanzelfsprekende en vertrouwde gang naar het gereformeerde nest. Rats, kuch en bonen Het is niet toevallig dat Popke in zijn aantekeningen veel aandacht besteedt aan het eten dat de soldaten voorgezet krijgen. Dagelijks vermeldt heerlijkheden zomer 2015

21 de mobilisatietijd van popke pruiksma in heemstede hij wat de pot schaft. Hij is per slot van rekening een rasechte slager. Vanaf januari is hij een van de zes koks en is hij medeverantwoordelijk voor de maaltijden. Regelmatig gaat hij naar het abattoir in Haarlem om stukken vlees op te halen. Die beent hij dan in de keukenwagen bij de bollenschuur uit en verwerkt ze tot lapjes, worst, gehaktballen of hacheevlees. Hij heeft goed door dat het vlees en de jus de smaak geven. De maaltijden bestaan vooral uit aardappelen, bonen en grauwe erwten, allerlei soorten kool, stamppotten en erwtensoep. Hij is goed te spreken over wat hij zelf mede bereidt. Hij snapt dat lekker eten de stemming onder de soldaten voor een groot deel bepaalt. En dat hij er van langs krijgt als het niet goed is. grammatica van het Bijbels Hebreeuws. Hij heeft meerdere generaties predikanten opgeleid als professor aan de Theologische Hogeschool in Kampen. Popke vermeldt ook vaak dat opa en opoe Elffers of een oom Jan op bezoek komen en gaat regelmatig naar de grootouders toe. Zij wonen op de Schouwtjeslaan 102 in Haarlem. Enkele dagen voor Kerstmis komt Sippie naar Heemstede. Ze logeert dan bij de Lettinga s. De kerstdagen vieren ze in Heemstede. Popke zal er warmte en gezelligheid gevonden hebben: er wordt gekaart, gedamd en gekwartet en natuurlijk veel gerookt. Truus leert hem zelfs borduren. Verder schrijft hij in zijn agenda dat hij af en toe naar de weduwe Walet gaat op de Eikenlaan. Dit zijn de koks van regiment II 6-RA, dat ook in Heemstede gelegerd was. Beeldend is het allegaartje aan kleding. De familie Lettinga Het moet geklikt hebben tussen Popke en de familie Lettinga. Het gezin telde vier kinderen: Jan, Truus, Bram en Piet. Alle vier leven ze nu nog. Jan Lettinga is in kringen van predikanten en priesters bekend geworden als auteur van een Sippie en Popke. De Duitse inval op 10 mei s Morgens in alle vroegte horen ze de vliegtuigen overkomen. Het is vrijdag voor Pinksteren en stralend mooi weer. Het is oorlog noteert hij. Hij blijft zijn gewone dingen doen in de keukenwagen. Maar nu dienen natuurlijk de militaire posities te worden ingenomen. Er komt weer een volksverhuizing van soldaten op gang. Popke s compagnie gaat naar heerlijkheden zomer 2015

22 de mobilisatietijd van popke pruiksma in heemstede Katwijk en Noordwijk en de mannen worden ingekwartierd bij boeren en particulieren. Hij noteert: in een soortige stal geslapen. De compagnie trekt vervolgens naar Zoeterwoude. Daar worden ze ingekwartierd in een klooster en bij particulieren. Op dinsdag 14 mei schrijft Popke dat Rotterdam in brand staat en dat Nederland zich heeft overgegeven. We zijn allen verslagen, moeten onze wapens en munitie inleveren. De verslagenheid in het bataljon is groot. Ze kunnen immers niets meer doen om het land te verdedigen. Popke noteert verder vooral nog de dagelijkse beslommeringen, het eten en slapen, het sturen en ontvangen van post en waar ze hun vrije tijd doorbrengen. Op donderdag 23 mei gaan ze weer terug naar Heemstede. Op maandag 10 juni gaat hij op verlof naar huis. Daar gaat hij onmiddellijk een koe slachten. Op dinsdag 11 juni krijgt hij te horen dat hij definitief gedemobiliseerd is. Dan eindigen ook de notities. Een harde werker Popke zit goed in zijn vel. Hij klaagt nooit. Veelvuldig schrijft hij: heerlijk geslapen, lekker gegeten, eten daar heerlijk, t smaakt best, de dominee heeft mooi gepreekt. Overal stapt hij op af, hij weet van aanpakken. Zodra hij met verlof thuis is, gaat hij meteen aan het werk in de slagerij. En hij onderneemt altijd iets met Sippie. Hij weet van het leven te genieten. Praktisch elke avond gaat hij naar het Christelijk Militair Tehuis met zijn boezemvrienden Roel Westra en Andries Spijkerman. Heel vaak gaan ze naar de familie Lettinga. Of naar het Verenigingsgebouw aan de Herenweg. Op 28 december is hij daar bij een toneelvoorstelling. Rooms toneel tekent hij aan. Je kunt niet anders dan sympathie voor hem koesteren als je zijn aantekeningen doorneemt. Een Fries karakter, een harde werker en plichtsgetrouw, de gezelligheid opzoekend, geworteld in de gereformeerde zuil, vol heimwee naar zijn geliefde Sippie aan wie hij onafgebroken brieven schrijft en van wie hij onafgebroken brieven ontvangt. Het Christelijk Tehuis voor Militairen had zelfs eigen briefpapier. Toch geen slager Popke is uiteindelijk geen slager geworden. In mei 1941 trouwde hij met Sippie. In 1943 verhuisden ze met hun eerste kind naar Emmen. Popke werd daar assistent-keurmeester bij de gemeentelijke vleeskeuringsdienst en promoveerde achtereenvolgens tot keurmeester, opzichter-keurmeester en uiteindelijk hoofdopzichter. Popke en Sippie kregen negen kinderen. In Emmen was Popke jarenlang penningmeester van de Groen van Prinstererschool en ouderling en scriba van de Gereformeerde Kerk. In 1973 werd hij ernstig ziek en overleed hij, 58 jaar oud. Sippie overleed in 2003, 88 jaar oud. Bronnen De aantekeningen uit de zakagenda, door zoon Peter Pruiksma overgetypt. Marcel Bulte en Hans Krol, Heemstede Een gemeente in bezettingstijd. Haarlem Nederland mobiliseert, in: Bericht van de Tweede Wereldoorlog, deel 2. Amsterdam, 1970/1975. heerlijkheden zomer 2015

23 Boekhandel Blokker 60 jaar Marloes van Buuren Van een winkeltje aan huis in 1955 groeide Boekhandel Blokker uit een gerenommeerde boekwinkel. In dit fotoverslag nemen we u mee door de zestigjarige geschiedenis. In 1955 startte Jacob Blokker een boekhandel op de benedenverdieping van de woning van zijn ouders aan de Bronsteeweg 26. Een jaar later nam hij de winkel/leesbibliotheek van Van Mourik aan de Bronsteeweg 4a over en verhuisde zijn winkel daarheen. Haarlems Dagblad, 25 juli 1956 Het interieur werd verbouwd. Langs de kasten kwamen een soort loopbruggetjes. Daaronder werd achter schuifdeuren de voorraad bewaard. Jacobs vader ging zijn zoon, die in een rolstoel zat, in de zaak assisteren. Deze foto is gemaakt in heerlijkheden zomer 2015

24 boekhandel blokker 60 jaar Jacobs vrouw, de Deense Bodil Veggerby, was weefster (foto 1978). In de jaren 60 richtte zij in het erbij getrokken buurpand van banketbakkerij Jaspaer de Boektiek in, met een grote collectie handwerkboeken en handwerkmaterialen. Er stonden zelfs complete weefgetouwen. Boven was Galerie Blokker waar exposities gehouden werden. Deze aparte afdeling werd pas in 1996 opgeheven. De foto van de Boektiek is uit In 1966 kwam Clemens Hoevenaars in dienst bij Blokker. Hij was op 17-jarige leeftijd begonnen bij een boekhandel in Breda en werkte daarna in Rotterdam. In 1977 werd Hoevenaars directeur van Blokker BV, vanaf 1994 samen met zijn vrouw Tosca Heyligers ook eigenaar. Deze foto is uit Clemens Hoevenaars en Tosca Heyligers onderhielden heel persoonlijke contacten met auteurs, uitgeverijen en klanten. Vlaamse auteurs hadden in de winkel een aparte kast en kwamen regelmatig signeren, zoals op 30 september 1978 Hugo Raes, Ward Ruyslick en Jos Vandeloo. heerlijkheden zomer

25 boekhandel blokker 60 jaar Uiteraard waren er ook volop Nederlandse auteurs te gast, zoals Kees van Kooten op 4 april Hij signeert Koot graaft zich autobio. In 1999 verhuisde de winkel naar de meer centraal gelegen winkelgalerij. In 2006, veertig jaar na Hoevenaars indiensttreding namen Willeke van der Meer en Arno Koek de zaak over. De zaak bleef en blijft het huis van veel beroemde auteurs, die er lezingen houden en komen signeren. Een bijzonder bezoek was dat van Hans Keilson ( ), die in het voorjaar van 2011 in de winkel geïnterviewd werd door Judith Uyterlinde. In maart 2014 vertrok Willeke van der Meer naar Leiden, waar ze de boekhandel Kooyker overnam. Verrassend was The Night Reader in 2010: Erik van Muiswinkel bracht een nachtje door in Boekhandel Blokker voor een ontdekkingstocht door het assortiment. heerlijkheden zomer 2015

26 boekhandel blokker 60 jaar Arno Koek geeft zijn eigen originele invulling aan het boekenvak. Daarmee is de boekhandel, begonnen door Jacob Blokker, nu zestig jaar jong. heerlijkheden zomer 2015

27 Een onverwachte ontdekking: de grafkelder onder de Oude Kerk Anja Kroon De werkzaamheden aan de vloer van de Oude Kerk aan het Wilhelminaplein leidden in mei van dit jaar tot een verassende vondst. Onder een grote sluitsteen vond men de grafkelder waarin vanaf 1636 talrijke voorname mannen, vrouwen en kinderen na hun dood zijn bijgezet. Ook Adriaan Pauw, een van de meest illustere Heemstedenaren, vond hier zijn laatste rustplaats. Na de grote restauratie van 1938 was de grafkelder niet meer open geweest. In 1938 zijn alle stoffelijke resten in twee kisten verzameld. Links en rechts van de centrale nis bevinden zich twee nissen, de een met een stapel oude handvatten, de andere met enkele restanten van oude kistdeksels en een kinderkistje. Ook is een aantal naamplaten bewaard gebleven. De overig twee nissen zijn leeg. In het volgende nummer van HeerlijkHeden kunt u een uitgebreid artikel lezen over deze bijzondere historische locatie. In de kelder bevinden zich naast elkaar drie nissen. In de rechter nis, leunend tegen de wand, staat een kistje uit Hierin was een dochtertje van de familie Heufft bijgezet, dat slechts twee dagen heeft geleefd. Op 9 mei mocht een afvaardiging van de bestuur en commissies van de HVHB een kijkje komen nemen in de grafkelder. De heren Burghoorn en Hazekamp openen hier het tijdelijke houten luik. De zware stenen plaat ligt er rechts naast.

28 een onverwachte ontdekking: de grafkelder onder de oude kerk De ingang van de kelder, met recht tegenover de trap twee grafkisten op een kleine verhoging. In de nis aan de noordwestkant hebben oorspronkelijk op de verhogingen ook kisten gestaan. heerlijkheden zomer 2015

29 Willem Snitker en Galerie de Bleeker Ellen Kerkvliet Een wapperende vlag aan de gevel en een deur die gastvrij openstaat, zo is Galerie de Bleeker van Willem Snitker bij menigeen bekend. Met zijn werken en de vele tentoonstellingen in zijn galerie heeft de veelzijdige kunstenaar een stempel gedrukt op het Heemsteedse culturele leven van de afgelopen vijfenveertig jaar. Buiten hangt steevast de vlag uit en staat bij mooi weer het stoeltje van Willem klaar. Langs de Blekersvaartweg in Heemstede staan nog maar een paar panden die herinneren aan de tijd dat de blekerijen er het dorpsgezicht bepaalden. Het tegenwoordig witgepleisterde pand op nummer 18 is er daar een van. Ooit was het de strijkerij en mangelzaal van de wasserij van Adam van der Horst, die na overname door de firma Beelen de naam Knapenburg kreeg. Sinds 1971 is het het epicentrum van schilder, tekenaar en graficus Willem Snitker. Hier gebeurt het, dit is mijn speelkamer, mijn werkplaats. Het is mijn Centro del Mondo. Willem is deze zomer 77 jaar geworden, een leeftijd waarop menigeen allang met werken is gestopt. Willem gaat door, al gaat hij het wel wat rustiger aan doen. Ik ben ziek en leef nu met tijdelijkheid. Maar mijn hoofd zit nog vol ideeën en zolang het gaat wil ik doorgaan met kunst maken. Ik stop wel met de tentoonstellingen en met de galerie. Er zijn op deze plek heel veel mooie dingen gebeurd. En, om met Reve te spreken: Het is gezien en niet onopgemerkt gebleven. Van huis uit De belangstelling voor kunst en cultuur heeft Willem van huis uit meegekregen. In het ouderlijk huis aan de Lanckhorstlaan - daar woont hij nu nog steeds - was hij omringd door duizenden boeken. Zijn vader Wim Snitker was journalist en had een politiek radioprogramma op zaterdagavond, Echo van het Binnenhof. Daarnaast maakte en verzamelde zijn vader rijmprenten. Een rijmprent is een door een kunstenaar gemaakte afbeelding met een door een auteur geschreven tekst op rijm. Willem trok veel met zijn vader op en al op jonge leeftijd werd duidelijk dat hij het pad van de beeldende kunst op zou gaan. Ik kon als kind beter tekenen dan leren. Zo kon ik heel goed de strip van Eric de Noorman uit de krant natekenen. Daarmee scoorde ik bij mijn familie, mijn onvoldoendes voor rekenen en taal vielen daarbij minder op. Zijn vader kende veel mensen uit de kunstwereld en was bevriend met de glazenier Frans Balendong. Die maakte glas-in-loodramen voor kerken, onder andere ook voor de Sint Jozefkerk in Bennebroek en Onze Lieve Vrouwe Hemelvaart in Heemstede. Als mijn vader bij hem op bezoek ging in zijn atelier aan de Leidsevaart mocht ik als klein jochie mee, achterop de fiets. Ik raakte daar betoverd door al die mooie kleuren

30 willem snitker en galerie de bleeker en het abstracte lijnenspel van het lood. Balendong inspireerde me en vanaf die tijd wist ik wat ik wilde worden: kunstenaar. Toen Willem twaalf jaar was overleed zijn vader en daarmee verloor hij de belangrijkste leidsman in zijn leven. Gelukkig waren er enkele goede vrienden van zijn vader bij wie hij te rade kon gaan. Mari Andriessen adviseerde me om na de middelbare school aan de Rijksnormaalschool in Amsterdam de akte MO tekenen te halen. Dat was een goede tip, want dankzij die akte heb ik vijfentwintig jaar lang tekenles kunnen geven op Hageveld. De eerste tentoonstelling Als leraar kon Willem zijn liefde voor kunst overdragen. Bovendien bracht een vaste baan hem enige bestaanszekerheid. Maar het vrije kunstenaarschap, dat was zijn echte passie. Toen zijn atelier thuis aan de Lanckhorstlaan kinderkamer werd - Willem en zijn vrouw Ingrid kregen drie zonen - en hij op zoek moest naar een geschikte ruimte, klopte hij in 1971 aan bij de gemeente. Al vrij snel boden ze me dit mooie historische plekje aan. Ik was zo blij dat ik als een soort eerbetoon iets terug wilde doen. Samen met Herman Bardeloos, toenmalig directeur van het Oude Slot, de zangpedagoge Coby Riemersma en Lies Visser, nazaat van de blekersfamilie Visser, heeft hij toen een tentoonstelling gemaakt over de geschiedenis van de Blekersvaart, Van Kleerenveer tot Bleekersvaart. Dat zou het begin zijn van een lange serie tentoonstellingen. Ik wilde niet alleen zelf kunst creëren, maar ook mensen bij elkaar brengen en in aanraking laten komen met kunst. Van mijzelf en van anderen. Grote namen En zo werd het pand aan de Blekersvaart niet alleen atelier, maar ook een galerie waar decennia lang kunstenaars hun werken mochten tonen. Werk van Jan Cremer, Lucebert, Anton Heyboer, Ger Lataster, Harm Botman en nog veel meer grote namen heeft hij in huis gehad. Willem is er trots op en kan er boeiend over vertellen. Zo herinnert hij zich de tentoonstelling over het kunstenaarsmodel Truus Trompert. Zij heeft voor veel gerenommeerde kunstenaars geposeerd. Hij wist aan wel achttienhonderd tekeningen van haar te komen, gemaakt door Charlotte van Pallandt tot Jan Sierhuis en Corneille. Zelf heeft Willem haar ook meerdere malen nagetekend. Die heeft hij toen, in vier rijen mappen boven elkaar, allemaal in de galerie gehangen. Daarmee kreeg De Bleeker ineens landelijke bekendheid. Een ander hoogtepunt was in 2008, toen hij een tentoonstelling had van tekeningen van Mari Andriessen. Bij toeval had ik een doos in handen gekregen met ontwerptekeningen die hij voor de ramen van een kloosterkerk had gemaakt. Die doos heeft jaren op zijn zolder gestaan en zat dik onder het stof. Hij was beeldhouwer, maar dat hij ook getekend had wist ik niet. Het werd een prachtige tentoonstelling, bij de opening zong een Haarlems koor werken van zijn broer Hendrik Andriessen. Bijna alle tekeningen zijn toen verkocht. Blekersvaartweg 18 met daarachter nog de schoorsteen van de voormalige wasserij, heerlijkheden zomer 2015

31 willem snitker en galerie de bleeker Interieur van de galerie. Muziek Muziek speelt een belangrijke rol in het leven van de Heemsteedse kunstenaar. Zijn vrouw Ingrid is celliste, zijn zoon Merlijn speelt saxofoon. Zelf heeft hij ook een tijdje saxofoon gespeeld. Willem houdt van barokmuziek, maar is ook een groot liefhebber van jazz. Het was voor hem dan ook een mooie belevenis om gedurende tien jaar op het North Sea Jazzfestival de groten der jazz aan te mogen kondigen. In De Bleeker zijn diverse concerten gegeven door bekende en minder bekende musici. Met veel plezier denkt Willem er aan terug, zoals aan het optreden van Hans Dulfer eind jaren negentig. Dat was bij de opening van een tentoonstelling van schilderijen van Jan Cremer. Wat een geweldige sfeer was dat toen, tot s avonds laat bleven de mensen met een glaasje in de hand in de tuin hier achter het atelier. Dat is, als je de verwilderde tuin nu ziet, niet meer voor te stellen. Het gebied achter de Blekersvaart heette vroeger de wildernisse. Die moet er ongeveer zo uitgezien hebben, Willem heeft er de laatste jaren de natuur haar gang laten gaan. Drukpers Ondanks de weelderige begroeiing in de tuin komt er voldoende licht door de ramen van het aan de achterkant gelegen atelier naar binnen. Het atelier is gigantisch groot. Een houten plafond, langs de wanden planken die doorbuigen onder het gewicht van de boeken, mappen en stapels papier. Een drukpers met daarboven een lijn waaraan vers gedrukte litho s te drogen hangen. Je ruikt het. Overal flessen inkt, potten met kwasten, verf, potloden, stiften, mesjes. Hier en daar een eigen kunstwerk, een foto van zijn vrouw Ingrid, foto s van zijn kleinkinderen en een foto van prinses Beatrix toen zij in zijn atelier op bezoek was. Dit is het centrum van Willems bestaan, daar brengt hij de meeste uren door, daar werkt hij tot op de dag van vandaag zijn haast eindeloze stroom van ideeën uit. Bijna dagelijks maakt hij zijn vaste ritje van zijn woning aan de Lanckhorstlaan naar de Blekersvaartweg. Dan gaat de vlag in de houder, bindt hij zijn schort voor en gaat hij aan de slag. Talloze litho s, etsen, tekeningen, pastels en schilderijen heeft hij er gecreëerd. Er zijn ongetwijfeld Heemstedenaren die een ets van hem in huis hebben. Of van de bevriende kunstenaars Jan Willem Post en Paul Koning, met wie hij veertig jaar geleden de uitgave 3x3=9 maakte. Een serie van negen etsen van bekende plekjes in Heemstede, zoals de Blekersvaart en de brug naar het Oude Slot. Figuratieve kunst maakt hij zelden meer, het meeste werk van Willem kenmerkt Willem Snitker bij de drukpers. Aan de lijn hangen gedrukte vellen te drogen.

32 willem snitker en galerie de bleeker zich door lijnen en abstracte vormen. Lijnen zoals hij die als kleine jongen in de glas-in-loodramen van Balendong zag. Lijnen geïnspireerd op plattegronden van de vele grote steden die hij wereldwijd bezocht heeft. Ik ben de man van de lijnen en vlakken. door gefascineerd dat hij een reeks van abstracte etsen maakte over de biotopen van die vogels, de tuinen, struiken en bosschages. Ets van de Pons Pacis bij het Oude Slot uit de serie 3x3=9 gemaakt door Willem. Verrassende zijwegen Toch is Willem geen man van de rechte weg, niet iemand die in zijn leven als kunstenaar alleen maar, recht op zijn doel af, op de hoofdweg is gebleven. Het is bij mij altijd een slalom. Juist die onbekende zijwegen zijn vaak boeiender. Net zoals je tijdens een vakantie verrast kunt worden als je in plaats van de hoofdroute voor secundaire wegen kiest. Willem heeft vele interessante uitstapjes links en rechts van de hoofdroute gemaakt. Om er een paar te noemen: zijn werk als presentator bij North Sea Jazz, het schrijven van artikelen over kunstenaars voor kranten en tijdschriften en het maken van cartoons en pictogrammen voor televisieprogramma s van de NOS. Een van de interessantste zijwegen waar hij bij toeval op terecht kwam, leidde naar Thomas Bewick, een Britse ornitholoog en graficus die leefde rond Bewick maakte kleine houtgravures van vogels. Daar raakte Willem zo Een van de etsen die Willem maakte naar aanleiding van de houtgravures van Thomas Bewick. heerlijkheden zomer

33 willem snitker en galerie de bleeker Verwante zielen Een belangrijk onderdeel van het werk van kunstenaar Snitker zijn de bibliofiele Bleeker Edities. Dat zijn door hemzelf gedrukte boekjes met vier originele prenten en teksten van een auteur. Daarmee pakte hij het spoor van zijn vader weer op, die met zijn rijmprenten ook woord en beeld combineerde. Hij heeft ze samen met vele auteurs gemaakt. Met Michel van der Plas, Marga Minco (zij heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog enige tijd ondergedoken gezeten aan de Blekersvaartweg), met Lodewijk Wiener, Frans Thomése, Geerten Meijsing. Er zijn best veel schrijvers die ik bewonder. Als ik merkt dat we dezelfde affectie hebben, dat we als het ware verwante zielen zijn, dan stel ik voor om samen iets te gaan doen. Hij de tekst en ik het beeld. Samen met Geerten Meijsing heb ik Ode aan Heemstede gemaakt. Meijsing schreef een sonnet en ik maakte een prent geïnspireerd op Groenendaal. Daar heb ik er met de hand honderd van gedrukt. In het voorjaar van 2015 is hij samen met Joost Zwagerman een boekje aan het maken over de Spaanse 17de-eeuwse schilder Francisco de Zurbarán. Joost schrijft een brief aan Zurbarán, ik laat me inspireren door het werk dat ik van hem in een museum in Sevilla heb gezien. Van elkaar weten we niet wat we doen, het is een soort kruisbestuiving. Ik weet hoe Joost schrijft, dat gaat zeker goed samen. Een andere zielsverwant was de drie jaar geleden overleden fotograaf Harm Botman. Met Botman en Dirk Sijmons, hoogleraar landschapsarchitectuur, heeft Willem ook een boekje gemaakt, Zegepralend Kennemerland. Die titel is niet nieuw, maar kennen we van het kostbare boek met prenten over de buitenplaatsen in Kennemerland, dat in het begin van de 18de eeuw is uitgegeven. Het boekje - er zijn er een paar honderd van gedrukt - is een drieluik over landgoed Elswout, samengesteld uit foto s, tekst en abstracte prenten. Het is een hommage aan het duinlandschap waar hij zo van houdt. Boek Hoofd- en ventwegen Bijna vijfenveertig jaar atelier en galerie De Bleeker, dat betekent de creatie van een onafzienbare hoeveelheid kunstwerken, heel veel tentoonstellingen, lezingen, concerten. In maar liefst eenentwin- Het hakhout rond Berkenrode uit Zegepralend Kennemerland. 3 heerlijkheden zomer 2015

34 willem snitker en galerie de bleeker tig plakboeken heeft Willem alles wat er in De Bleeker is gebeurd nauwkeurig geboekstaafd. Alle krantenknipsels daarover heeft hij bewaard en ingeplakt. Een jaar geleden stelden zijn drie zoons voor een boek over het kunstenaarschap van hun vader te maken. Ik was verrast en ontroerd dat dit op mijn pad mocht komen. En ik wist meteen dat het samenstellen van het boek in goede handen zou zijn. Mijn zoon Mark is architect en kan goed organiseren, Merlijn is behalve musicus en componist ook een goed fotograaf en Michaël is grafisch ontwerper. Het lijvige boek met de toepasselijke titel Hoofd- en ventwegen bestaat uit een paar delen. De rechte weg, maar ook de interessante zijpaden en ventwegen die de kunstenaar heeft bewandeld, komen in het boek aan bod. Zo staan alle 126 etsen gebaseerd op het werk van de graficus Thomas Bewick erin afgebeeld. Ook staan er enkele pasteltekeningen in van het landschap van Umbrië. In kleur, en dat is bijzonder voor de kunstenaar die meestal in zwart-wit werkt. Een groot deel van de tekst bestaat uit zeer uitgebreide interviews door journalist Onno van Middelkoop, die eerder in het Haarlems Weekblad zijn gepubliceerd. Zijn zoons hebben een half jaar aan het boek gewerkt, eind 2014 is het in een beperkte oplage, op fraai papier gedrukt, uitgegeven. Dit boek is af, voor Willem Snitker is het boek nog niet dicht. Als ik tijd van leven heb en het boekje dat ik met Joost Zwagerman aan het maken ben af is, wil ik nog iets samen met een componist uitgeven. Ik ben een groot bewonderaar van Monteverdi. Ik heb al wel een lijstje van Nederlandse componisten gemaakt, ik weet nog niet wie ik ga benaderen. Ik zit te denken aan de combinatie van bladmuziek, dus geen tekst, met gravures. Ik ben nog lang niet uitgewerkt, kunst maken is mijn werk, mijn leven. Bronnen Interview met Willem Snitker op 5 mei Mark, Michaël en Merlijn Snitker, Willem Snitker. Hoofd- en ventwegen, Bleeker Editie, Amsterdam 2014 Hans Krol, Varia Heemstediana (3), in: HeerlijkHeden 119, heerlijkheden zomer

35 NJV de Haven: troephuis en vloot met geschiedenis Alexander Senger Op het terrein van Hageveld ligt het clubhuis van de zeilvereniging NJV De Haven; op het eerste gezicht een gewoon clubhuis met gewone zeilbootjes in een gewoon klein haventje. Bij nadere bestudering blijken er veel verbindingen te liggen met het erfgoed en de geschiedenis van de regio. Ter gelegenheid van het zestigjarig jubileum kijken we wat meer en detail naar dat bijzondere gebouwtje en die bijzondere bootjes. Het gebouw NJV De Haven (toen nog Zee verkennersgroep St. Jozef) vlak voor de voltooiing in Hetzelfde clubhuis in Drieëntachtig jaar geleden, in 1932, werd in Heemstede een padvinderstroep opgericht voor de jongens van het Triniteitslyceum en het Mendelcollege, de katholieke padvindersgroep St. Jozef. In 1955 veranderde deze groep padvinders in zeeverkenners, mede op initiatief van de latere zeilgrootheid Jaap Kramer. 1 Van de uiterlijke kenmerken van de scouting was in de tweede helft van de jaren zestig eigenlijk alleen het blauwe hemd met de Franse lelie over. Rond diezelfde tijd waren ook meisjes welkom. In 1975 was het ook gedaan met het katholieke karakter. De St. Jozefgroep werd omgedoopt in Nautische Jongeren Vereniging De Haven. NJV De Haven bestaat dit jaar dus officieel zestig jaar. 2 Het terrein De schipper (hopman) Jaap Kramer en de paters in de schoolbesturen hadden natuurlijk goede connecties bij het bisdom Haarlem. Kramer was al eerder betrokken bij een groep die een haventje op het terrein van het kleinseminarie Hageveld voor elkaar had gekregen. Dat was bij uitstek geschikt voor St. Jozef. Samen met Pater van Beurden en anderen nam hij al in 1955 contact op met de regent van Hageveld en, hoewel het wel even duurde, met succes. In 1961 kwamen de zeeverkenners uiteindelijk in het bezit van de grond. Dat was echter maar het halve verhaal. 3 heerlijkheden zomer 2015

36 njv de haven: troephuis en vloot met geschiedenis De padvinders van St. Jozef op een buitenlands reisje, waarschijnlijk in Zichtbare wortels in de regio In een brief van 16 oktober 1955 vroeg Dr. Modestus van Straaten, rector van het Triniteitslyceum, aan het gemeentebestuur van Heemstede toestemming op het terrein van het kleinseminarie Hageveld, langs het kanaal tegenover de laatste huizen aan de Mozartkade een bescheiden gebouwtje te mogen plaatsen als hoofdkwartier van deze op te richten Zeeverkennerstroep. De keuze was gevallen op dit terrein vanwege de daar ter plaatse reeds aanwezige haven. Het college van B&W van Heemstede reageerde in een antwoord aan De heer Dr. M. van Straalen welwillend: Wij zijn derhalve bereid onze medewerking daartoe te verlenen, onder de voorwaarden dat de afmetingen en de plaats van het gebouwtje aan onze nadere goedkeuring onderworpen zijn. Daarmee begon een bouwproces dat pas in 1961 afgerond zou worden. Ontwerp van het Wachtschip De eerste tekening van het pand, zo staat in de bestuursnotulen van februari 1957, werd gemaakt door de broer van Pater van Beurden, die architect was. De naam werd Wachtschip, naar de varende moederschepen die bij veel scoutinggroepen in gebruik waren/zijn. De afmetingen werden ongeveer groot 21 x 7 m. waarop een verdieping van 5 x 7 m. Daar heeft de welstandscommissie zich meerdere keren over opgewonden: dit was geen bescheiden gebouwtje meer. In een brief van 4 oktober 1957 schreef het college: Het thans ingediende plan geeft echter de bouw aan van een clubhuis, met afmetingen, die de rust en de verhoudingen ( ) zouden verstoren. Het gebouw mocht niet hoger zijn dan begane grond met kap. B&W gaf in overweging een nieuw plan in te dienen, waarin rekening is gehouden met de bovengemelde bemerkingen. Een nieuw ontwerp werd ingediend, met aanpassingen van architect Nic. de Jong uit Utrecht. Op 24 januari 1958 deelde B&W mee dat zij zich met dat ontwerp wel verenigen konden. De bovenverdieping, de brug, mocht blijven. In het Haarlems Dagblad van 10 september 1959 presenteerde Jaap Kramer trots een maquette van het gebouw. De fundering was die zomer al door de leden gelegd. De schouders eronder Ondernemende jongens waren het, regelneven avant la lettre, die eerste zeeverkenners van de St. Jozef groep en hun staf. Er moest een troephuis komen en zij zouden dat varkentje wel eens even wassen. Het waren nog niet de dagen van state-of-the-art -clubhuizen op kosten van de gemeenschap. Gemeentelijke subsidie, maximaal 40% van de exploi- Schipper Jaap Kramer bij de maquette van het troephuis; heerlijkheden zomer

37 njv de haven: troephuis en vloot met geschiedenis tatierekening, was wel beschikbaar, maar alleen als je noodlijdend was. Het nationaal hoofdkwartier van de Katholieke Jeugdbeweging was bereid een subsidie te verlenen en diverse particulieren droegen bij, maar gedekt was de begroting (ca gulden) geenszins. De materialen en het arbeidsloon moesten de tweeëndertig leden dus grotendeels zelf regelen. En ook het feitelijke bouwwerk zou, behalve dat wat vanwege de veiligheid door professionals gedaan moest worden, op de overmoedige jongensschouders terechtkomen. Dat het uiteindelijk een zwaar proces werd, blijkt wel uit het ledenverloop. Van de tweeëndertig leden waren, ten tijde van de trotse opening in 1961, nog slechts twee stafleden en twaalf leden over. De rest was het allemaal te veel geworden. Gratis materialen De fundering ligt er, nu de rest nog; Gelukkig waren (staf)leden, ouders en bedrijven uit het hechte katholieke netwerk in de regio bereid een bijdrage te leveren, soms met geld, meestal in de vorm van materialen en kennis. De secretaris van de oudercommissie, aannemer J.P.A. Nelissen, heeft zich actief bemoeid met de bouw en de supervisie op het werk van uitvoerend aannemer Marchand. Het voert te ver om alle goede gaven en gevers te noemen. Daarom hieronder een kleine greep: Uit de notulen van een vergadering van 15 februari 1957 blijkt dat, door bemiddeling van de familie Van Schooten, afgekeurde betonnen straatstenen om niet konden worden verkregen van een fabriek te Sassenheim (Jonker s Beton). Dat waren er voldoende (43 m2) om zowel het ruim (de interne botenloods) als een strook aan de voorkant van het Wachtschip te bestraten. De kalkzandstenen voor het gebouw zelf waren, ook om niet, beschikbaar bij Kalkzandsteenfabriek Arnoud in Hillegom. In de zomer van 1959 kwam er een gedeeltelijke bouwvergunning en konden de leden van St. Jozef alvast de fundering leggen. Grote ovale rioolbuizen, zogenoemde putringen, moesten zij met een hogedrukspuit in de grond brengen. Normaal gesproken was één putring voldoende, maar aan de achterkant van het terrein (tegen het land aan van wat nu tuinbouwbedrijf Beliën is), had vroeger een beek gelopen. Daar moesten er wel drie in, volgens medeoprichter Fred Bertholee. De rioolbuizen kwamen als overcompleet van een nieuwbouwproject, hoogstwaarschijnlijk de Bloemenwijk ten noorden van de Zandvoortselaan. De balken waarop de eerste verdieping van het Wachtschip rust zijn afkomstig van het uit 1743 daterende Oude Posthuis aan de Herenweg in Heemstede, dat in 1958 gedeeltelijk afbrandde. Jaap Kramer, die aan de Kerklaan 115 woonde, stond met zijn neus bovenop de brand en zag mogelijkheden in de tragedie. Aan de balken is nu her en der nog de brandschade te zien. Niet minder bijzonder is de herkomst van het glas. De kenmerkende kleine ruitjes kwamen van Uitgeverij Spaarnestad. Daar hadden ze een eerder leven gehad als glasnegatieven van 30 x 40 cm. De vader van een van de leden werkte als fotobeheerder bij Spaarnestad. Een deel van het archief was blijkbaar niet meer nodig. Fred Bertholee herinnert zich nog dat het een heidens karwei is geweest om al die ruitjes schoon te maken. Met een speciaal oplosmiddel moesten de zeeverkenners de foto-emulsie verwijderen. Nu beschouwen we het vernietigen van 3 heerlijkheden zomer 2015

38 njv de haven: troephuis en vloot met geschiedenis Via dit simpele formuliertje kon je in 1959 aangeven met welke gift of lening je de bouw wilde steunen. oude glasnegatieven als vernietiging van erfgoed, maar voor de zeeverkenners was het kale glas veel meer waard. Achter de huidige beschoeiing van het haventje, die overigens weer aan vervanging toe is, bevinden zich vijftig oude gevangenisdeuren. De meningen lopen uiteen of ze afkomstige zijn van de gevangenis van Enkhuizen, Hoorn of Haarlem. Het feit dat het om vijftig deuren gaat lijkt de kleine stadsgevangenis in Enkhuizen uit te sluiten. De deuren zijn van eikenhout met smeedijzeren beslag. Nader onderzoek is nodig. In 1961 was het gebouw feitelijk klaar. Gek genoeg is in de archieven van NJV De Haven niets van een feestelijke opening terug te zien. In de bewaarde notulen is zelfs nergens een datum te vinden. Zoals vaak bij dit soort projecten, leverde de afbouw nog wel wat problemen op. Zo wordt in notulen van 27 oktober 1961 nog gesproken van bolstaande ramen en een scheur in de schoorsteen, terwijl het Wachtschip dan al enige tijd in gebruik is. Postvervoer van Texel naar Vlieland met de postvlet. kritische evaluatie en een proefvaart echter anders. De zeileigenschappen waren dermate belabberd, dat die de toets der kritiek niet konden doorstaan. Jaap Kramer is ook bezig geweest met een eigen ontwerp, maar dat is uiteindelijk geen succes geworden. Een goedkoop alternatief werd gevonden in houten vletten, lichte boten met twee sleeplades waarover de boot op het land kan worden getrokken zonder de bodem te beschadigen. Door hun geringe diepgang en lichte gewicht zijn die veel gebruikt in havens, op de Wadden en rond het IJsselmeer. Ze waren geschikt voor roeien, wrikken (met één roeispaan achteraan de boot) en zeilen. De vletten die NJV De Haven aankocht zijn voorheen gebruikt als reddingsboot bij de strandwacht van Zandvoort, als roeivlet bij de Koperen Ploeg 3 die boten aan- en afmeert in de Amsterdamse haven, en volgens de over- Veilig leren zeilen in een historische vlet; foto De vloot Ook de vloot houdt de verbinding met de regio levend. Naast vijf 16-kwadraten voor de oudste leden, de senioren, heeft NJV De Haven de beschikking over zeven houten vletten. Daarin zeilen de mini s en de junioren. Bij verreweg de meeste scoutingverenigingen zijn dat stalen Lelievletten, die in de jaren vijftig als standaardboot werden aangeboden. Schipper Jaap Kramer besliste na een heerlijkheden zomer

39 njv de haven: troephuis en vloot met geschiedenis Een likje lijnolie voor de binnenkant van de vletten. Op de achtergrond de huizen van de Mozartkade. Foto maart levering zelfs als postvlet tussen Vlieland en Texel. Lekker knoeien met lijnolie Naarmate de jaren vorderden raakten de boten natuurlijk versleten, maar van het model de Helderse vlet wilde NJV De Haven geen afscheid nemen. Ter vervanging zijn tegen zeer schappelijke prijzen bij Bouhuijs in Durgerdam nieuwe boten naar historisch model gebouwd. Momenteel heeft de vereniging vijf vletten in de vaart: de Bever, Zeemeeuw, Fuut, Haai en Bruinvis. Twee andere hebben restauratiewerk nodig: de Najade en de Njord. Daaraan wordt in het ruim nu hard gewerkt. Oud-lid en vrijwilliger Klaas van Haeringen heeft in de jaren negentig uit enthousiasme een botenbouwcursus gevolgd en begeleidt tegenwoordig de leden bij groot onderhoud en restauratie. Alle leden, zelfs de kleintjes, worden sowieso betrokken bij het onderhoud, al was het maar in de vorm van een regelmatig likje lijnolie. Ook dat is namelijk leuk en leerzaam. Gekleed in overall lekker knoeien met druipende kwasten zonder dat papa of mama boos wordt, zou iedereen in zijn jeugd moeten meemaken. Het Wachtschip met de haven en, rechts op de achtergrond, de koepel van Hageveld. Bronnen Notulen, akten en archiefstukken NJV De Haven Verenigingsblad Het Spuigat hoopopwelvaart1923/de-schippers-vannieuwpoort/steenfabriek kranten Met dank aan Fred Bertholee, Leuny van der Werff, Boudi van Vlijmen, Klaas van Haeringen en Bart-Jan van Gaart. Noten 1 Jaap Kramer werd later heel bekend. Hij schreef een reeks boeken over zeilen en was geruime tijd voorzitter van de Nederlandse bond van Jachtarchitecten. Hij ontwierp schepen als de Wadder, Pepper en Argo. 2 De naam St. Jozef bestaat nog wel in de Stichting St. Jozef die de eigenaar is van pand, terrein en vloot. De vereniging (zeilactiviteiten) heet NJV De Haven. 3 De Amsterdamse Koperen Ploeg bestaat officieel sinds De voornaamste taak is het helpen bij aanleggen, verplaatsen en uitvaren van zeeschepen in de haven. 3 heerlijkheden zomer 2015

40 Willem Okhuijzen, slachtoffer van de Ramp van Westkapelle Marc de Bruijn Op de begraafplaats aan de Herfstlaan ligt het graf van Willem Cornelis Okhuijzen, een militair die in 1914 omkwam bij een ramp met een zeemijn bij Westkapelle. Wat was de achtergrond van deze gebeurtenis en wat waren de banden van Okhuijzen met Heemstede? Portret Willem Cornelis Okhuijzen ( ) in KNILuniform. Het is een van de best bewaard gebleven graven in sectie 2 van de begraafplaats aan de Herfstlaan. Willem Cornelis Okhuijzen, kapt. inf. N.I.L, staat er op, geb. te Soerabaja 22 mei 1879 overl. te Westkapelle 16 nov Het lijkt niets bijzonders, maar dat is het wel: kapitein Okhuijzen werd met acht anderen opgeblazen bij een ramp met een zeemijn aan het begin van de Eerste Wereldoorlog. Om kwart over twee op 16 november 1914 ontplofte bij de Westkapelsedijk een zeemijn. Negen mannen werden in stukken uiteengereten en later teruggevonden langs de dijk en in het achterland. Kranten kopten met de Ramp van Westkapelle of Het ontzettende ongeval bij Westkapelle. Hoe zat het eigenlijk met die mijnen voor de Nederlandse kust? Mobilisatie het belang van Walcheren In liet een wapenwedloop tussen vooral Duitsland en Engeland al zien dat er een grote oorlog zou kunnen komen. Deze brak uit op 28 juli 1914, toen Oostenrijk-Hongarije Servië de oorlog verklaarde. Nederland kondigde als tweede Europees land al op 31 juli 1914 een algehele mobilisatie af. De provincie Zeeland was strategisch erg belangrijk. Zowel Engeland als Duitsland hadden belang bij een neutraal en goed verdedigd Zeeland. Een zwakke verdediging zou als het ware een uitnodiging zijn aan een van de mogendheden om Zeeland te bezetten. Duitsland zou dan duikbootbases in Vlissingen kunnen bouwen en via Antwerpen troepen richting Noord- Frankrijk kunnen sturen. Engeland zou Zeeland juist kunnen bezetten om dit de Duitsers te beletten en zo de Duitse aanvoerlijnen naar het front in Frankrijk af te snijden. In beide gevallen zou Nederland bij de oorlog worden betrokken, terwijl het Nederlandse streven was neutraal te blijven. De defensie van Zeeland was geconcentreerd op de verdediging van Walcheren, dat met havenstad Vlissingen de toegang tot de Westerschelde was. Vlissingen werd bewaakt door de marine met behulp van kanonnen en door de landmacht met grondtroepen. Al op 5 augustus 1914 werd de monding van de Westerschelde afgesloten voor oorlogsschepen. De Engelsen hadden de Belgen te hulp willen schieten, maar door de afgesloten Westerschelde was heerlijkheden zomer

41 willem okhuijzen, slachtoffer van de ramp van westkapelle Deze in Renesse aangespoelde zeemijn ziet er in dit tafereeltje onschuldig uit. Schijn bedriegt. militaire hulp onmogelijk. In de nacht van 7 op 8 oktober werd Antwerpen door de Duitsers zwaar beschoten en kwam er een stroom vluchtelingen op gang. Uiteindelijk zouden Belgen via Zeeland voor het oorlogsgeweld vluchten. Mijnenoorlog De marines van diverse landen zetten vanaf eind oktober driftig zeemijnen uit om delen van de kust af te sluiten en speciale, eenvoudig te controleren vaarroutes te maken. Uiteindelijk zouden er in maar liefst zeemijnen worden gelegd. Dat waren contactmijnen, bolvormige drijvende mijnen die op hun plaats onder water werden gehouden door een gewicht aan een kabel. De drijfmijn had korte uitstekende punten die elk een glazen buisje met zuur bevatten. Als zo n punt werd beschadigd, brak het glas en maakte het zuur contact met een droge cel die dan een elektrische impuls in de lading afgaf, waardoor deze explodeerde. De mijnen werden via de achtersteven van een schip overboord gezet. Nadat het gewicht naar de zeebodem was gezonken werd de kabel gevierd tot de mijn vlak onder het wateroppervlak zweefde. Daar was hij een onzichtbaar gevaar. Zo n contactmijn kon een klein schip, bijvoorbeeld een vissersboot maar ook een passagiersschip, tot zinken brengen en grote oorlogsschepen dusdanig beschadigen, dat ze een makkelijke prooi werden voor aanvallende onderzeeboten of oppervlakteschepen. Door een storm konden mijnen losraken van de kabel en dan aanspoelen aan de kust of ontploffen op stranden en dijken. Ze konden ook terechtkomen in vissersnetten of tegen schepen aandrijven, met alle risico s van dien. Een enorme explosie Vanaf begin november 1914 dreven er mijnen naar de Nederlandse kust. Het was onbekend of ze van Engelse, Franse of Duitse makelij waren. Luitenant C.C.F. Jager, artillerist bij de marine, maakte ze als eerste onschadelijk. Bij het opruimen van mijnen werd eerst de kabel tussen de mijn en het gewicht doorgeknipt en daarna de lading onschadelijk gemaakt. Dat was niet zonder gevaar, want de werking van de mijnen was onbekend. De in de praktijk opgedane kennis deelde Jager met ander marinepersoneel dat ook aangewezen was voor dit werk. Luitenant ter Zee 2de klasse Christoffer Bruinsma was de commandant van de mijnenvisser Zeemeeuw en de opruimingsploeg die langs de kust van Zeeland opereerde. Die fatale 16de november 1914 in Westkapelle maakte de ploeg s ochtends twee mijnen onschadelijk, maar s middags om kwart over twee ging het bij het demonteren van de derde mis. De mijn ontplofte. De kracht van de explosie was enorm en de zware dreun was tot ver in de omtrek te horen. Boeren in de omgeving zagen stukken hout, aarde en andere voorwerpen hoog in de lucht boven de dijk vliegen, terwijl een hevige schok werd gevoeld. berichtte de Middelburgsche Courant. Naderbij gekomen vonden zij slechts doden. Er kwamen negen mannen om: de gehele ruimingsploeg van de marine, de opzichter van de polder Walcheren, een dijkwerker en twee militairen van de landmacht. Dat waren ordonnans Johannes Smits en kapitein Willem C. Okhuijzen, 35 jaar, commandant van het heerlijkheden zomer 2015

42 willem okhuijzen, slachtoffer van de ramp van westkapelle Ooggetuige Kornelis Dekker woonde in Westkapelle en was elf jaar toen de ramp plaatsvond. Met een paar vriendjes ging hij direct na school op de rampplek kijken: Het was een enorme ravage over een groot deel van de dijk. ( ) Alles lag bezaaid met stukken steen o.a. basalt en ook stukken van palen en andere troep. Ertussen zagen we overal Opgeraapt in 1914 en altijd bewaard: een stukje hout van een peilstok, stukje stof van de KNIL-broek van Okhuijzen en een mijnscherf. stukken van mensen en stukken kleren van de slachtoffers. Uiteindelijk werden ze weggestuurd. Voordat we weggingen stak ik een stukje hout van een peilstok, een stukje van een broek en een scherf van de mijn in mijn broekzak. Kornelis bewaarde deze drie relikwieën zijn hele leven. Het stukje stof werd in 2014 geïdentificeerd door het Ministerie van Defensie. Het bleek van de officiersbroek van een uniform van het Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger te zijn. Okhuijzen had in het KNIL gediend en KNIL-militairen droegen hun uniform in Nederland gewoon door. Aangenomen mag dus worden dat het stukje stof afkomstig is van de broek van kapitein Willem Okhuijzen. In de ellenlange begrafenisstoet liepen behalve militairen met een hoge rang van marine en landmacht ook veel matrozen mee. landweerbataljon op Walcheren en de hoogste militair in rang. Begrafenis en gedenksteen Vier dagen na de ramp werden zeven slachtoffers met groot eerbetoon begraven. Militairen van de marine en de landweer liepen mee in de stoet van de dijk naar de voet van de vuurtoren van Westkapelle. De kisten met de stoffelijke resten waren bezaaid met bloemen en kransen. Er waren vier graven gedolven. In het eerste graf werd kapitein Okhuijzen begraven, in het tweede vier marinemannen, in het derde en vierde graf de polderopzichter en de dijkwerker. In die tijd moest er verschil zijn: de kist met Okhuijzen had in de woning van de burgemeester opgebaard gestaan, de andere kisten in het dijkhuis. Twee katholieke militairen, werden in hun eigen woonplaats op een R.K. begraafplaats in gewijde grond begraven. Op het graf van de vier marinemannen werd later een gedenksteen geplaatst en deze is er nog altijd als zichtbare herinnering aan de ramp met de mijn. heerlijkheden zomer 2015

43 willem okhuijzen, slachtoffer van de ramp van westkapelle Gedenksteen voor de vier omgekomen marinemannen. Pers en politiek In de kranten kreeg de ramp bij Westkapelle veel aandacht. Koningin Wilhelmina betuigde haar deelneming, de Eerste Kamer stond stil bij de slachtoffers en in de Tweede Kamer werden vragen gesteld naar de toedracht. Er kwamen strengere veiligheidsvoorschriften voor het demonteren van mijnen. Maar al snel raakte de ramp bij Westkapelle in de schaduw van het steeds bloederiger wordende oorlogsnieuws van de slagvelden en loopgraven van de Grote Oorlog. Huwelijk met de handschoen Willem Cornelis Okhuijzen werd in 1879 geboren in Soerabaja als zoon van Dirk Anthonij Okhuijzen ( ) en Adriana Sophia de Lint ( ). Vader Okhuijzen was majoor in het Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger, raakte in 1896 gewond tijdens de Atjeh- oorlog en overleed later aan wondkoorts. Zoon Willem was een jaar daarvoor aangenomen aan de Cadettenschool in Alkmaar, een soort vooropleiding voor de Koninklijke Militaire Academie te Breda. Daarna ging hij naar de KMA, Marine-rampenfonds In 1921 werd het Marine-rampenfonds opgericht, een particuliere initiatief om weduwen en wezen van omgekomen marinemensen en loodsen te steunen. Deze kregen van het fonds een miniem pensioentje. Een andere doelstelling was om gedenktekenen te stichten op de gemeenschappelijke graven van omgekomen marinemannen. Inmiddels waren er dergelijke graven in Westkapelle, op Vlieland en in Den Helder. Bij al deze graven is een monument geplaatst. Het fonds gaf een brochure uit om donateurs aan te sporen. De beschrijvingen daarin zijn soms wat sensatiebelust: van de in Westkapelle omgekomen Bruinsma heeft men alleen den vinger met den verlovingsring kunnen vinden. Ook werd er een loterij georganiseerd. Na wat extra reclame in dagblad Het Vaderland lukte het om alle ruim loten van één gulden te verkopen. Voor de hoofdprijs, een automobiel, kwam uiteindelijk niemand opdagen. Andere prijzen werden wel opgehaald: schemerlampen, kamerbellen, bloemvazen en presse-papiers, gemaakt uit gedemonteerde mijnen. behaalde in juli 1900 het examen en werd toen bevorderd tot luitenant 2de klasse. Een jaar later vertrok het 2de bataljon met Okhuijzen naar Djambi, een provincie in het oosten van Sumatra. Zijn latere vrouw zal hij toen al gekend hebben. In oktober 1903 verloofde hij zich en op 15 september 1904 trouwde hij met Alida Maria Frederika (Marie) Pauw. Haar ouders woonden in de nieuwgebouwde villa Welgelegen aan de Linnaeuslaan 2 in het Haarlemmerhoutpark, toen nog Heemstede. Het huwelijk vond plaats per volmacht, of met de handschoen : Willem was in Indië, Marie trouwde in Heemstede in het raadhuis (het oude Overlaan) en reisde daarna met de trein heerlijkheden zomer 2015

44 willem okhuijzen, slachtoffer van de ramp van westkapelle Willem Okhuijzen in Nederlands-Indië. naar Genua om daar op de SS Koning Willem I te stappen die haar naar haar echtgenoot in Indië bracht. Op 30 oktober gaf het kersverse echtpaar een receptie in Kebon Sirih. In 1908 werd er een dochter geboren, Jeanne Marie Cornelie (Corry). Hun tweede kind, Dirk Antony Willem (Tonny) zou in 1913 in Haarlem geboren worden. en raakte ook een keer gewond. In oktober 1910 was hij bataljons-adjudant in Semarang. Daarna kon hij in april 1911 voor verlof naar Europa. Tijdens dit verlof tot oktober 1912 werd hij gedetacheerd bij het vaste personeel van de Normaal Schietschool in Nederland in Den Haag. Dit was een school waar officieren beter leerden schieten en onderricht kregen in schermen, zwemmen en hardlopen. In deze periode woonde Willem met zijn gezin op Kleine Houtweg 39 in Haarlem. In november 1912 werd hij bevorderd tot kapitein, maar bleef nog steeds gedetacheerd in Nederland. In mei 1913 werd hij ziek en kreeg hierom zes maanden verlof. Dat verlof werd nog twee keer verlengd tot 27 juni Willem moest op 15 augustus 1914 van Amsterdam vertrekken naar Indië, maar op 1 augustus was de Eerste Wereldoorlog uitgebroken. Daags daarvoor had Nederland het leger gemobiliseerd. Allerlei eerder afgegeven orders werden ingetrokken en vervangen door andere. Het was nu de bedoeling dat kapitein Okhuijzen op 23 augustus 1914 met de SS Goentoer naar Oost-Indië zou vertrekken met acht onderofficieren en twintig minderen. Maar op het laatste moment kreeg de 35-jarige Willem een telegram, dat hij het bevel over de 4de compagnie van het 39ste landweerbataljon kreeg en verantwoordelijk werd voor de verdediging van Walcheren. Zo kwam het dat Okhuijzen met een ordonnans op de fatale dag in Westkapelle aanwezig was bij het onschadelijk maken van de zeemijnen door de marineploeg onder leiding van Bruinsma. Villa Weltevreden aan de Linnaeuslaan 2, vlak voor de oplevering in Na verlof in Europa niet meer naar Indië Willem maakte in Indië verschillende overplaatsingen en bevorderingen mee Een graf in Heemstede Bij de begrafenis van Willem Okhuijzen in Westkapelle sprak zijn schoonvader, majoor W. Pauw, een dankwoord uit namens de weduwe Marie Pauw. Waarschijnlijk trok Marie met haar twee jonge kinderen in bij haar ouders op de Linnaeuslaan en koos zij ervoor om haar man te laten herbegraven op de begraafplaats in Heemstede. Dat gebeurde op 8 juli Drie maanden later werd er een fraai monument met paaltjes en ket- heerlijkheden zomer

45 willem okhuijzen, slachtoffer van de ramp van westkapelle Mulder) na de Tweede Wereldoorlog hun naam laten wijzigen in Okhuijzen Mulder. Herdenking van de ramp Joost Bruinsma uit Soest, achterkleinzoon van Christoffer Bruinsma, de commandant van de mijnopruimingsdienst in Westkapelle, maakte een mooie website met veel foto s en verhalen over de ramp te Westkapelle ( Op 16 november 2014, precies honderd jaar na de ontploffing, werd een herdenkingsbijeenkomst gehouden bij de vuurtoren aan de Westkapelsedijk bij het monument. Deze was georganiseerd door enkele nabestaanden, het Ministerie van Defensie, de gemeente en medewerkers van het museum Polderhuis in Westkapelle. Er werden toespraken gehouden en de Last Post werd geblazen met daarna een minuut stilte. Vervolgens werden kransen gelegd en na afloop was er een presentatie over de rampzalige ontploffing in Westkapelle. Het graf van W.C. Okhuijzen op de Algemene Begraafplaats heeft enig onderhoud nodig. tingen geplaatst door de Haarlemsche Steenhouwerij B. Cn. en L. Radsma. Toen in 1930 Willems moeder overleed, werd zij bij haar zoon begraven. Op dit moment heeft het graf geen beschermde status, maar dat zou het wel verdienen. Het graf van dr. Willem Pauw, schuin tegenover dat van Willem, is wel beschermd. Marie Pauw trouwde in januari 1917 met de weduwnaar Willem Stolp ( ), fabrikant van lak en verf uit Haarlem. Het echtpaar kreeg samen nog twee kinderen en woonde later op de Wagenweg. Op het graf staat dat Okhuijzen is overleden in Westkapelle, maar niet dat dit bij de ramp met de zeemijn gebeurde. Die was door de meeste mensen allang vergeten, maar zal ongetwijfeld nog lang verhaald zijn binnen de families Pauw, Okhuijzen en Stolp. Om te voorkomen dat de naam Okhuijzen zou uitsterven hebben nazaten van de familie (de tak Bronnen Brochure Marine-rampenfonds, 1921: Wat onze marine in den oorlogstijd heeft gedaan en wat ons volk thans zou moeten doen, pdf te vinden via pmfiles/g pdf Hans van Lith, Plotseling een vreselijke knal. Bommen en mijnen treffen neutraal Nederland Europese Bibliotheek Mijnramp Westkapelle Uitgave Polderhuis Westkapelle, Dank aan Leon Bok, die het onderwerp aandroeg, Joost Bruinsma, Ada van Hoof van het Polderhuis Westkapelle, Peter Okhuijzen Mulder, de Stichting Cultuurbehoud Westkapelle en drs. Jeoffrey van Woensel van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie in Den Haag. heerlijkheden zomer 2015

46 Verslag Voorjaarsbijeenkomst en Algemene ledenvergadering van de HVHB op 4 juni 2015 van het bestuur De ongeveer 180 aanwezige leden en belangstellenden worden in het raadhuis van Heemstede verwelkomd door de voorzitter van de HVHB, Jaap Verschoor. Voorafgaand aan de ledenvergadering biedt Hetty van Tongeren het boek Jacoba van Tongeren en de onbekende verzetshelden van Groep 2000 ( ) aan de vereniging aan. Ledenvergadering 1/2. Opening en mededelingen van het bestuur De voorzitter memoreert enkele belangrijke punten die het afgelopen jaar hebben gespeeld en gaat in op momenteel actuele zaken. De in november uitgebrachte canon Heemstede-Bennebroek stond in 2014 centraal bij de HVHB. De canon wordt door de historische commissie van de HVHB verder uitgewerkt en aangevuld. Op het gebied van karakterbehoud is het voor de vereniging niet eenvoudig om succes te bereiken. Zo dreigt het deels in de 17de eeuw gebouwde rijksmonument Glipperweg 70 te worden afgebroken. De eigenaar heeft het sterk verwaarloosd en de gemeente Heemstede en ook de HVHB hebben dat te laat ingezien. Er ligt nu een plan voor nieuwbouw waarin, op aandringen van de HVHB, de voorgevel qua vorm behouden blijft. Ook voor de monteurswoning naast de Heemsteedse watertoren lijkt sloop niet meer te vermijden. Samen met de directeurswoning en de toren is vormt het een zeldzaam ensemble van industrieel erfgoed. Een klein doekje voor het bloeden is dat er in de nieuwbouw, op aandringen van de HVHB, een oud tegeltableau van de voormalige gasfabriek wordt geplaatst en in er in de buitengevel waarschijnlijk een kunstwerk komt dat verwijst naar het verleden van deze plek. Zorgelijk is de slechte staat van een bollenschuur aan de Manpadslaan. De HVHB heeft de eigenaar gevraagd onderhoud te plegen, maar er wordt niets gedaan in afwachting van duidelijkheid over plannen voor het Manpadslaangebied. Ook met de portierswoning van het voormalige Huis te Bennebroek gaat het niet goed. De gemeente Bloemendaal heeft de eigenaar opgedragen maatregelen te nemen om verval te voorkomen. Beter nieuws is er te melden over het door de gemeente opgestelde nieuwe beheerplan voor Groenendaal. Mede door de inzet van de HVHB bij het plan is cultuurhistorie nu leidend bij het beheer en onderhoud van het wandelbos. De HVHB heeft begin 2015 een visie ontwikkeld over wat moet worden verstaan onder het dorps karakter van Heemstede. Deze term wordt in politiek Heemstede frequent gebruikt maar is weinig concreet. Het leek ons goed nu eens de opinie van de HVHB op schrift te stellen. In opdracht van de HVHB werkt architectuurhistoricus Wim de Wagt aan een inventarisatie en beschrijving van monumentwaardige gebouwen in Heemstede en Bennebroek uit de wederopbouwperiode ( ). Ook voor de begraafplaats aan de Herfstlaan heeft de HVHB in 2014 een visie ontwikkeld, die met de gemeente Heemstede zal worden besproken. Het betreft met name het oude deel en enkele bijzondere graven. We gaan hier in 2015 conform ons beleidsplan - mee verder. Verder geeft de voorzitter een toelichting op het programma voor Bijzonder onderdeel daarvan is de tentoonstelling schatten uit de depots en archieven van de gemeente en de HVHB. Ter gelegenheid van de Open Monumentendag op 12 september biedt de HVHB de gelegenheid in het raadhuis kunst en antiek te laten taxeren door beëdigde taxateurs. 3. Vaststelling verslag Algemene Ledenvergadering 3 juni 2014 Het verslag wordt ongewijzigd door de vergadering vastgesteld. 4. Vaststelling jaarverslag 2014 Ook het jaarverslag wordt ongewijzigd vastgesteld. heerlijkheden zomer 2015

47 van het bestuur 5. Verslag van de kascommissie over de jaarcijfers 2014 De kascommissie, bestaande uit Ad van Amerongen en Leo van den Raadt, heeft de financiële verantwoording voor 2014 doorgenomen. De presentatie van de jaarcijfers is helder en volledig en er zijn geen onregelmatigheden geconstateerd. Vragen zijn door de penningmeester op bevredigende wijze beantwoord. De kascommissie stelt voor het bestuur en in het bijzonder de penningmeester decharge te verlenen. De vergadering stemt daarmee in. De kascommissie wijst op het uitstekende werk dat Ton Bruseker, tot 20 november 2014 penningmeester van de HVHB, heeft verricht. De commissie heeft ook gekeken wat de vereniging in 2014 met het geld heeft gedaan en is daar zeer positief over. Het jaarlijkse overschot biedt mogelijkheden voor wat ruimere uitgaven. De voorzitter bedankt de kascommissie en wijst erop dat bijvoorbeeld voor de inhuur van deskundigheid van derden en ten behoeve van het in 2016 uit te brengen boek over Heemstede in de periode ruim gebruik zal worden gemaakt van de opgebouwde financiële reserves. 6. Vaststelling van de jaarcijfers 2014 en begroting 2015 Met als antwoord op een vraag, dat reservering van 4000,- voor het boekenfonds onderdeel is van het overschot in 2014, worden zowel het financieel verslag 2014 als de begroting 2015 vastgesteld. 7. Benoeming nieuwe kascommissie Leo van den Raadt treedt af als lid van de kascommissie en wordt opgevolgd door Aad Lamb. Alexander Koopman stelt zich beschikbaar als reservelid van de kascommissie en wordt door de vergadering als zodanig benoemd. 8. Herverkiezing bestuursleden Jaap Verschoor (voorzitter) en Marloes van Buuren (redactie) zijn aftredend en hebben zich herkiesbaar gesteld. De vergadering stemt in met herbenoeming. 9. Rondvraag Van de rondvraag wordt geen gebruik gemaakt. Video over de tien belangrijkste monumenten van Heemstede Vier leerlingen van College Hageveld, Robbie den Boer, Sven Dalinghaus, Remco van Wees en Mattijs Wentinck hebben in het kader van hun maatschappelijke stage les gehad van de televisieproducent Wim Dröge en hebben vervolgens een zeer geslaagde film gemaakt over in de in hun ogen tien belangrijkste monumenten van Heemstede. Hun eigen school, Hageveld, zien de leerlingen als het belangrijkste monument. De makers van de film werden onder luid applaus beloond met bij chocolaterie Van Dam te besteden bonnen. De film wordt op de website geplaatst. Uitreiking van de eerste Burgemeester David Eliza van Lennep Erfgoedprijs Ter gelegenheid van de 150ste geboortedag van de Heemsteedse burgemeester Van Lennep, die in het begin van de vorige eeuw een belangrijk aandeel had in de ontwikkeling van een dorp van bollenkwekers en wasserijen tot een forensengemeente, heeft de HVHB de David Eliza van Lennep-erfgoedprijs in het leven geroepen. Het legaat van mevrouw Van Zonneveld heeft dat mede mogelijk gemaakt. In het rapport van de jury, voorgelezen door Olga van der Klooster, wordt grote waardering uitgesproken voor de drie genomineerden, te weten: - Raadhuisstraat 42, gebouwd in 1875 en door de eigenaren Renske en Simon Hof op voortreffelijke wijze zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat teruggebracht. - De koepel Mijmer en Focus op Overplaats van De Hartekamp, ontworpen door Marjolein van Eig. - De trambrug in Bennebroek, door de stichting MOVE veranderd in een monument van de tramlijn Haarlem-Leiden, compleet met rails en bovenleiding. De juryleden, Olga van der Klooster, Johannes van der Weiden, René Dessing, Rob Hinse en Wim de Wagt heerlijkheden zomer 2015

48 van het bestuur De vier Hagevelders kozen begrijpelijkerwijs hun eigen school als het belangrijkste monument in Heemstede. hebben de drie genomineerden objecten getoetst aan een aantal van tevoren opgestelde criteria. De prijs gaat naar de Stichting MOVE voor de Trambrug. MOVE bedankt de jury, de HVHB en de gemeente Bloemendaal die het heeft gedurfd met de stichting in zee te gaan. Presentatie over landgoederen en buitenplaatsen in de wijde omgeving van Amsterdam René Dessing, directeur van de Stichting Kastelen, Buitenplaatsen en Landgoederen (SKBL) heeft onlangs het boek De Amsterdamse buitenplaatsen, een vergeten stadsgeschiedenis geschreven en gebruikt dat als leidraad voor zijn presentatie. Afsluiting De bijeenkomst wordt afgesloten met de gebruikelijke hapjes en drankjes. In de burgerzaal is op groot scherm een door HVHB-fotograaf Theo Out gemaakte selectie te bewonderen van zijn foto s van bijzondere bomen en heesters in de middenberm van de Heemsteedse Dreef. Die bomen en heesters vormen samen het langste arboretum van Nederland. Theo Out publiceerde in mei jl. een boek over de Heemsteedse Dreef, dat verkrijgbaar is bij de Heemsteedse boekhandels. Voor de door de hierboven genoemde Nota Dorps Karakter, zie onder 'Actueel'. heerlijkheden zomer 2015

49 van het bestuur Excursies en Open Monumentendag Op de Open Monumentendag, 12 september, bieden we deze keer een paar leuke extra s: een mooie tentoonstelling, een lezing en de mogelijkheid kustvoorwerpen te laten taxeren. In augustus en oktober hebben we weer twee leuke excursies. Let op, de eerste is al op 12 augustus. Wandeling langs Haarlemse geveltekens, woensdag 12 augustus Op woensdagochtend 12 augustus wandelen wij o.l.v. Peter van Graafeiland, bestuurslid van de Stichting Geveltekens van de Vereniging Haerlem, langs de vele geveltekens en stenen die Haarlem rijk is. De heer Van Graafeiland geeft ons onderweg uitleg over hoe en waarom deze stenen geplaatst zijn. We eindigen de wandeling in het Klein Heiligland aan de achterkant van het Frans Hals museum om ongeveer uur. Het zal een interessante ochtend worden! Verzamelen: Kosten: uur bij de Hoofdwacht, Grote Markt 17, Haarlem leden 3,-, niet-leden 5,- (graag vermelden of u lid bent en bij de excursie graag gepast betalen) Aantal deelnemers: 25 personen Opgeven bij: Marijke van Donge, vandonge47@gmail.com of bij mw. Theo Jonckbloedt, (Bij verhindering graag tijdig afmelden.) De onderste steen bij de Hagestraat 47 in Haarlem, De deegtrapper, is in 2008 opnieuw gemaakt en geplaatst. De oorspronkelijke steen stamde net als de bovenste uit 1611, maar is halverwege de vorige eeuw verloren gegaan. Open Monumentendag, zaterdag 12 september Kunst en Ambacht is dit jaar het thema van de Open Monumentendag. Binnen dit thema is er veel aandacht voor de architectuur van de monumenten zelf, de toegepaste kunsten die daarin te zien zijn en de inspiratiebron die monumenten zijn voor andere kunstvormen. Op deze zaterdag 12 september is er in het raadhuis weer de traditionele kennismakingsochtend voor de nieuwe bewoners van Heemstede. Hier is in de maanden september en oktober tevens een tentoonstelling ingericht met Heemsteedse schatten uit de archieven van de gemeente en van de HVHB. Op monumentendag, 12 september, zullen twee taxateurs in het raadhuis tussen en uur (kunst)voorwerpen beoordelen en taxeren. Nadere bijzonderheden maken we eind augustus/begin september bekend op onze website, in de -nieuwsbrief en in de plaatselijke kranten. heerlijkheden zomer 2015

50 van het bestuur U bent op 12 september welkom op de volgende locaties in Heemstede: Pinksterkerk, Camplaan uur Rijtuigenmuseum Van Schagen, Achterweg uur Bakkershuisje uit 17de/18de eeuw, Blekersvaartweg uur Pompstation, Leidsevaartweg uur Doopsgezinde kerk, Postlaan uur Molentje Groenendaal bij de kinderboerderij de gehele dag Atelier Guusje Hamelynck, Valkenburgerlaan uur Ook de Algemene Begraafplaats aan de Herfstlaan is geopend. Marc de Bruijn, bestuurslid van de HVHB, houdt om uur in de aula een lezing getiteld Hier rusten zij, die Heemstede groot maakten. Na afloop kunt u een wandeling maken over de begraafplaats. De open monumenten in Bennebroek vindt u op Voor de laatste volledige informatie raadpleegt u in september onze website en de publicaties in de plaatselijke kranten. Excursie Noord-Hollands Archief, dinsdag 13 oktober 2015 Op dinsdagochtend 13 oktober bent u welkom in het Noord-Hollands Archief in de Jansstraat in Haarlem. We krijgen er een rondleiding door het bijzondere gebouw, de historische Janskerk, die in de middeleeuwen de Commanderij van St. Jan heette en een rijk klooster was. We bezoeken het depot, waar een gecontroleerd klimaat heerst met precies de juiste temperatuur en luchtvochtigheid. De excursie is toegespitst op Heemstede. Voorafgaand aan de rondleiding wordt in de inleiding aandacht besteed aan genealogie. Verzamelen: vanaf uur staat in de Jansstraat 40, Haarlem, de koffie voor u klaar. De excursie zelf begint om uur. Kosten: leden 3,-, niet-leden 5,- (graag vermelden of u lid bent en bij de excursie graag gepast betalen) Aantal deelnemers: maximaal 16 personen; bij meer aanmeldingen is een tweede groep mogelijk Opgeven bij : Joke Dondorp, Joke@dondorp.info, met vermelding van uw telefoonnummer. Bij verhindering graag tijdig op dit zelfde adres afmelden. Parkeren: Parkeergarage Stationsplein, ingang Lange Herenstraat 11, Haarlem. Eén van de glas-in-loodramen in de doopsgezinde kerk in de Postlaan. heerlijkheden zomer 2015

51 van het bestuur Erfgoedprojecten HVHB goed gebruikt Onlangs vierde de Voorwegschool zijn 385-jarige bestaan. Reden om een feestje te vieren, maar ook reden om eens in de geschiedenis van Heemstede te duiken. De leerlingen van alle groepen van de Voorwegschool gingen aan de slag met de Erfgoedprojecten die de HVHB in samenwerking van de basisscholen in Heemstede heeft opgezet. De kinderen waren een hele dag in touw met hun projecten en daarna maakten ze in de school een tentoonstelling van de resultaten. Hierbij een impressie. We zijn verheugd dat de projecten zo goed gebruikt zijn, en natuurlijk ook dat er zo n mooie tentoonstelling van is gemaakt. Een voorbeeld voor andere scholen! De gedenknaald bij Huis te Manpad. Tekeningen van groep 7 als resultaat van het project Huis te Manpad, landgoederen in Heemstede. heerlijkheden zomer 2015 Een van de panelen van de tentoonstelling over Adriaan Pauw. Onder de foto staat geschreven: In de kerk kan iedereen bidden, groot en klein In de kerk kan je altijd naar binnen lopen De deuren staan altijd open In de kerk is er voor elke gebeurtenis plek Niets is te gek In de kerk waakt Adriaan Pauw over jou.

52 van het bestuur Tekeningen van de dorpspomp, onderdeel van het project Wonen, werken en winkelen aan de Binnenweg (en Raadhuisstraat). Voor de jeugd De Erfgoedprojecten zijn te vinden op onze site: Kijk bij Voor de jeugd. Ook leuk om een keer met de (klein)kinderen te doen! En kijk op de site dan ook eens bij onze digitale Canon met toegankelijk geschreven informatie over de belangrijkste onderwerpen uit de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek. Bij ieder thema staan foto s en tips voor verder lezen of om iets te bezoeken. Een andere leuke website, vooral gericht op Haarlem en bestemd voor middelbare scholieren, is Zoals de zon papier verkleurt, zo bleekt hij ook linnen. Zo werkten de blekerijen dus! Onderdeel van de tentoonstelling over het project Blekerijen in Heemstede. heerlijkheden zomer 2015