Generatieve Fonologie en de linker kant van de grammatica

Transcriptie

1 Generatieve Fonologie en de linker kant van de grammatica

2 Eerder verschenen bij Uitgeverij Martinus Nijhoff: - T. Pollmann en A. Sturm, Over zinnen gesproken. Termen en begrippen van de traditionele grammatica - T. Pollmann, Woorden. klanken. zinnen. talen. Een inleiding in de taalkunde - Arie Stunn en Fred Weerman, Generatieve Syntaxis. Een inleiding aan de hand van artikelen - Arie Sturm en Fred Weerman, Generatieve Syntaxis. Reader

3 GENERATIEVE FONOLOGIE EN DE LINKERKANT VAN DE GRAMMATICA EGON BERENDSEN, ELLIS VISCH EN WIM ZONNEVELD 1984 Springer-Science+Business Media, B.V.

4 Bij dit boek behoort: Egon Berendsen, Ellis Visch en Wim Zonneveld, Generatieve Fonologie en de linkerkant van de grammatica. Reader ISBN DOI / D/1984/2524/4 ISBN (ebook) Springer Science+Business Media Dordrecht 1984 Ursprunglich erschienen bei Uitgeverij Martinus Nijhoffb.v., Morssingel 9-13,2312 AZ Leiden Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

5 Inhoud Voorwoord IX 1. INLEIDING Het onderwerp van dit boek De driehoek De doelstellingen van de generatieve grammatica De interne organisatie van de generatieve grammatica De atbakening van de fonologie Inhoud van de fonologie: methodologie en taalfeiten De rol van de morfologie en het lexicon De morfologie Het lexicon Taalspecifieke en universele regeltoepassing en regelvolgorde Lineaire regelvolgorde Het cyclisch principe Korte samenvatting De in dit boek te behandelen onderzoeksgebieden Motivering van de keuze uit de vakliteratuur Verdere literatuur ABSTRACTHEID Het onderwerp van dit hoofdstuk Inleiding Assimilatie en abstractheid Het artikel Inleiding De opzet van het artikel De inleiding van het artikel ' Fonologische processen Consequenties en conclusies Tenslotte Het leesartikel Proeftentamenvragen Verdere literatuur... 81

6 VI Inhoudsopgave 3. NIET-LINEAIRE FONOLOGIE Het onderwerp van dit hoofdstuk Stand van zaken in de lineaire SPE-fonologie Inleiding De afwijkende beschrijving van klemtoon Contourtonen en toonstabiliteit Niet-lineaire fonologie Metrische fonologie Autosegmentele fonologie Het artikel Het doel van het artikel Het artikel zelf Inleidende samenvatting Paragraaf 1. Dominant Harmony illustrated Paragraaf 2. Directional Harmony illustrated Paragraaf 3. The two Harmony Processes compared Tenslotte Het leesartikel Proeftentamenvragen Verdere literatuur FONOLOGIE, MORFOLOGIE EN HET LEXICON Het onderwerp van dit hoofdstuk Het onderzoeksterrein van de morfologie Het lexicon Herontdekking van de morfologie; een stukje geschiedenis SPE-fonologie: suffixen en klemtoontoekenning De interne organisatie van de morfologie: het model van Siegel (1974) Woordformatieregels (WFR's) en adjustment rules Het artikel Inleiding De opzet van het artikel :3. Het eerste gedeelte van het artikel Het model van Siegel en Aronoff Aanhechting van -ic Het tweede gedeelte van het artikel: metrische fonologie en -ic-aanhechting Metrische klemtoontoekenning De RITME REGEL Het derde gedeelte van het artikel: klemtoontoekenning als adjustmentrule Tenslotte Leesartikel

7 Inhoudsopgave 4.5. Proeftentamenvragen 4.6. Verdere literatuur.... VII FONOLOGIE, DOMEINEN EN SYNTAXIS Het onderwerp van dit hoofdstuk Het SPE-model: grenssymbolen Grenssymbolen en Franse liaison Syntactische conditione ring van RS Metrische fonologie en domeinen Het artikel Paragraaf 1. Introduction Paragraaf 2. Prosodic structure of Italian The Phonological Phrase; Raddopiamento Sintatticco The Intonational Phrase: Intonation Course Further Evidence for f1 and I Tussenstand Paragraaf 3. The Universal Character of f The Recursivity Parameters The Phonological Phrase in Other Languages Paragraaf 4. I and U in Other Languages Intonational Phrase Utterance Paragraaf 5. Prosodic Structure and Speech Perception Tenslotte Proeftentamenvragen Verdere Iiteratuur.... BibUografie IDdex

8 Voorwoord In The Mathematical Experience beschrijven Philip J. Davis en Reuben Hersh (1981) de situatie waarin tijdens een college een van hen een tamelijk elementair wiskundig probleem moet uitleggen aan de verzamelde groep studenten. De uitleg bevat een aantal tussenstappen en zijsprongen, maar de resultaten kunnen voorlopig worden samengevat als p(8) en q(8). In dit stadium vraagt het betoog om een in de ogen van de docent tamelijk onschuldige definitie: neem aan dat r(8) = p(8) - q(8). De student en, die tot dan elke stap en elke sprong ZO ogenschijnlijk redelijk tevreden hadden gevolgd, breken echter juist nu in protesten los: "Waarom? Dit begrijp ik niet! Kunt u dit uitleggen?". De docent, voor wie deze definitie een van de minst interessante onderdelen van zijn bewijsvoering is, vraagt zich verbaasd af wat hier gaande is. Hij stelt de studenten gerust met een oude didactische truc: "Laten we het maar aannemen, je zuit zien dat het werkt!". Hij maakt het bewijs af, maar he eft niet de indruk dat zijn gehoor hem nu voor de volle honderd pro cent heeft kunnen volgen. Hij gaat naar huis, en schrijft daar nog diezelfde avond een geheel nieuwe en vooral eigen versie van hetzelfde bewijs met gebruikmaking van beeldend door midden gesneden pannekoeken, die hij de volgende week met groot succes aan zijn student en presenteert. We nemen aan dat de lezer van dit boek, U dus, of jij, zoals we je zullen noemen, deze situatie herkent, hetzij vanuit de kant van de student hetzij vanuit die van de docent. Wij hadden in elk geval een sterke aha-erlebnis bij het lezen van dit verhaal vanuit beide kanten, wie weet omdat we aile drie met beide kanten ervaring hebben. Het is ons tenminste als studenten in allerlei vormen van taalkunde meermalen overkomen dat we grote moeite hadden met een voor de docent blijkbaar overduidelijke trivialiteit, terwijl we ons als docenten meer dan eens hebben afgevraagd waarom nu juist over zulke onnozele punten zoveel commotie kon ontstaan. Dit boek is geschreven vanuit de gedachten die bovenbeschreven docent moeten hebben be zig gehouden in de tijd tussen zijn twee colleges: in principe is aile wetenschap uit te leggen, hij is in eenvoudige bewoordingen uit te leggen, en hij is in eigen woorden uit te leggen. Dit houdt in dat onze doelstellingen voor dit boek verder gaan dan die van een min of meer encyclopedische inleiding die aanstuurt op het bijbrengen van feitenkennis. Eerder hebben we voor ogen je de achtergrond van een vakgebied bij te brengen, en de inhoud, maar dat laatste dan niet in de eerste plaats wat betreft de feiten, maar veel meer wat betreft de wetenschappelijke aanpak, vertegenwoordigd door de methodologie van het vak die bestaat uit hypothesevorming en daaropvolgende argumentatie voor en tegen. Juist dit aspect is kenmerkend voor de moderne taalwetenschap, en we willen je er in dit boek graag mee kennis laten maken, voor wat betreft het onderdeel klankleer of fonoiogie. Een tweede gedachte van waaruit we dit boek hebben geschreven is dat er voor een

9 x Voorwoord wetenschapper/docent eigenlijk slechts een terrein is waarop hij zich kan veroorloyen met enige ambitie en kennis van zaken een relatief lekenpubliek tegemoet te treden: zijn eigen terrein. Zonder een aantal van onze collega's te kort te willen doen kennen we toch genoeg inleidingen die tegen deze regel zondigen, en waarin de auteurs zich met verve hullen in vaagheden om te vermijden dat zij bij eerste lezing al door de mand vallen. Ons vakgebied is de taalwetenschap, wij zijn binnen dit vakgebied, grotendeels door historisch toeval, opgeleid in de transformationeel-generatieve taalkunde, en hebben elkaar ontmoet, opnieuw door het lot, binnen de specialisatie van de generatieve fonologie. Het is daarover dat wij schrijven, omdat we denken dat we er iets van afweten en omdat we denken dat er anderen zijn die er iets over zouden willen leren, eventueel van ons. We beseffen dat er buiten de generatieve fonologie nog een schier onmetelijke taalkundige we reid bestaat, en daarbuiten nog andere fascinerende wetenschappen, en we houden ons daar uit belangstelling, hobbyisme, en soms ook als docenten mee bezig. We zouden echter over die wereld nooit zo kunnen schrijven als over de generatieve fonologie. Dat is in sommige opzichten misschien een gemis, maar in hoofdzaak hopelijk een deugd. Een derde gedachte achter dit boek is dat studenten in een vrij vroeg stadium met echte vakliteratuur kunnen worden geconfronteerd, mits die natuurlijk met enige zorgvuldigheid wordt gekozen en goed begeleid. Aan beide voorwaarden hopen we hier te hebben voldaan, en op onze overwegingen hieromtrent zullen we zometeen nog terugkomen. Onze ervaring is ondertussen dat studenten zeer gemotiveerd kunnen raken door het doornemen van bestaande vakliteratuur, waarin nu eenmaal de wetenschappelijke ontwikkelingen op het vakgebied plaatsvinden of, in de woorden van Napoli en Rando's Syntactic Argumentation, "de veldslagen worden uitgevochten". Daarnaast geloven we dat de manier voor de student om te komen tot schrijven, hetzij in de vorm van verslaggeving voor colleges, hetzij op een ambitieuzer niveau, is om te lezen, liefst zo veel mogelijk en liefst aan de hand van echte voorbeelden. De fonologie heeft als yak al een lange traditie. De eerste mens die in staat was 'vorm' gepaard te laten gaan met 'inhoud', later misschien 'klank' met 'betekenis', sprak een taal, en de eerste mens die zich dat realiseerde was in wezen mede een fonoloog. Beide stadia liggen nu al enige tijd achter ons. Wat wei de moderne fonologie wordt genoemd is veel jonger, op het ogenblik ruwweg eenjaar ofvijftig. Zij is indirect ontstaan uit de technologische sprong voorwaarts in de vorige eeuw, waardoor taalkundigen in staat werden gesteld in steeds minutieuzer detail de klanken van hun taal te beschrijven. Tegen de jaren twintig van onze eeuw drong steeds meer het besef door dat de spreicer van een taal zich in vele opzichten niets van zulke details aantrekt, en toch een zo op het oog gelukkig klankleven kan leiden. Dit besef leidde aan de ene kant tot het ontstaan van de experimentele fonetiek, een vakgebied dat zich op wetenschappelijke wijze op de fysische kanten van spraak en spraakgebruik ging richten, maar aan de andere kant tot het op bijna Lutheriaanse wijze oprichten van defonologie, waarvan de beoefenaars zich gingen bezig houden met de kennis en vaardigheden van de spreker zelf. Den Haag fungeerde in dit geval als Wittenberg. De generatieve fonologie ontwikkelde zich in de loop van de jaren vijftig, onder invloed van het werk van de Amerikanen Noam Chomsky en Morris Halle. Kenmerkend voor hun aanpak was het feit dat zij was ingebed in een veel groter

10 Voorwoord XI gebied van taalkundige bedrijvigheid, de transformationee/-generatieve taa/kunde, naar zijn voornaamste instigator ook wei de Chomskiaanse taalkunde genoemd. Daarnaast wordt deze ontwikkeling in de mod erne taalwetenschap gekenschetst door het voortdurende accent dat gelegd wordt op wetenschappelijke strictheid en methodologie. De bijdrage van Chomsky hieraan kan moeilijk overschat worden, al staat hij overigens eerder bekend als syntacticus dan als fonoloog. Voor dit laatste is geen principiele reden, maar wei een historische. Naast zijn taalkundige werk is Chomsky ook bekend als politicoloog, in welke hoedanigheid hij zich in de jaren zestig o.a. bezig hield met de activiteiten van de Verenigde Staten in Vietnam. Naar Chomsky's eigen zeggen is sindsdien de generatieve fonologie "een van de minder belangrijke slachtoffers van de Vietnam-oorlog". De generatieve fonologie is een levende, levendige, en zich snel ontwikkelende tak van de transformationeel-generatieve taalkunde. Binnen het kader van deze overkoepelende theorie richten generatief-fonologen zich op de beschrijving van de klanksystemen van menselijke talen, en op de verklaring van de eigenschappen daarvan. Ais generatief taalkundigen proberen zij op hun vakgebied bij te dragen aan de doelstellingen van de generatieve theorievorming, namelijk een verklaring te vinden voor het zo relatief gemakkelijk, snel, en creatief verlopende proces van taalverwerving bij kinderen, en voor de aanwezigheid van zulke heldere en consistente oordelen over zijn taal bij degene die hem verworven he eft. Fonologen vragen zich daarbij dus met name af hoe het komt dat klanksystemen zo relatief gemakkelijk verworven worden, onder vaak verre van ideale condities, en dat de spreker van een taal zulke vaak duidelijke inttiities heeft over de mogelijke en onmogelijke klankcombinaties die dit systeem hem of haar toestaat of verbiedt. We hopen je over de gang van zaken op dit vakgebied in de loop van dit boek een aantal dingen te kunnen verduidelijken. Wij richten ons hierbij op een publiek dat in de eerste plaats nieuwsgierig is naar hoe de generatieve fonologie antwoorden probeert te vinden op de vragen die op haar onderzoeksterrein rijzen. Het niveau dat we daarbij veronderstellen ligt, ongeveer, een stap boven dat van de absoluut oningewijde. Dit voigt uit het feit dat we in dit boek geen uitputtend, of zelfs maar 'breed' beeld geven van de huidige fonologie met al zijn facetten en vertakkingen, noch dat nastreven, en we zoudenje daarom willen aanraden al naar gelang je behoefte voorafgaand aan het doornemen van dit boek of parallel daaraan een echt inleidend werk in de generatieve fonologie en/of generatieve taalkunde in brede zin door te nemen. Aan het eind van Hoofdstuk 1 van dit boek viqd je een lijstje literatuur dat ons hiervoor als geschikt voorkomt. In de kursusopzet van ons eigen instituut voigt dit boek o.a. op Pollmanns Woorden, Klanken, Zinnen, Talen (Den Haag, 1982), en Trommelen en Zonnevelds Inleiding in de Generatieve Fonologie (Muiderberg, 1979), en loopt het parallel aan Sturm en Weermans Generatieve Syntaxis (Leiden, 1983), maar dit is slechts een voorbeeld. De didactische methode van dit boek is door onze collega's Thijs Pollmann en Arie Sturm op het Instituut De Vooys van de Rijksuniversiteit te Utrecht ge'introduceerd, en heeft daar nu al gedurende een aantal jaren met succes binnen de afdeling Moderne Taalkunde gedraaid. Ook dit boek is over lo'n peri ode in verschillende vormen als kursus getest. De inhoud van dit boek wordt in dit systeem, tezamen met de bij dit boek behorende Reader met vakliteratuur, in werkcolleges doorgenomen.

11 XII Voorwoord Afgezien van de In/eiding (Hoofdstuk 1) heeft elk van de overige vier hoofdstukken van dit boek dezelfde opbouw. De eerste paragraafbevat steeds een schets van de aard van het behandelde onderwerp tegen een wat bredere achtergrond, en een kort historisch overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen. Ais historisch uitgangspunt dient hierbij voortdurend de Fon%gische Standaardtheorie van Chomsky en Halle's The Sound Pattern of Eng/ish uit 1968, waarover we je juist in de In/eiding iets meer vertellen. De tweede paragraaf bevat de kern van elk hoofdstuk. Hierin wordt een artikel uit de vakliteratuur doorgenomen, en word je op de belangrijkste punten gewezen via gerichte vragen. Elke vraag helptje meer inzicht te krijgen in de stof, maar dat kan gaan op een directe Manier of een indirecte. Sommige bevragen een vaardigheid, andere een creatieve toepassing van opgedane kennis, en weer andere enige reflectie daarover. Onze ervl\ring is dat deze methode uitstekend werkt als studenten zich formeren in groepjes van vier a vijf, waarvan de leden thuis een hoeveelheid vragen voorbereiden, die onderling nog eens worden doorgesproken op een werkcollege van twee uur wekelijks. In dit college worden door de groepjes de mogelijke antwoorden met de docent doorgenomen, en worden daarna de definitieve antwoorden als huiswerk ingeleverd. De week erop krijgt de groep dit becommentarieerd door de docent terug. In voorkomende gevallen zal de docent onderwerpen die in het algemeen moeilijkheden blijken te hebben opgeleverd, centraal aan de orde stellen. Zo'n kursus duurt tien it twaalf weken, en wordt afgesloten met een open boek-tentamen. De derde paragraaf van elk hoofdstuk behelst een samenvatting van het behandelde, onder de titel "Tenslotte". Behalve een herhaling van de belangrijkste punten wordt hier ook het onderwerp nog eens in een wat wijder perspectief geplaatst, tegen de achtergrond van de meest recente ontwikkelingen. In de vierde paragraaf van elk hoofdstuk behalve het vijfde, is opnieuw vakliteratuur opgenomen, nu als "Leesartikel". Deze stof is zo gekozen dat hij volgens ons bij zelfstandig lezen kan dienen als test van de mate van begrip die je in het hoofdstuk hebt opgedaan. We geven een korte samenvatting van dit artikel, maar stellen geen gerichte vragen. De laatste twee paragrafen van elk hoofdstuk zijn de "Proeftentamenvragen" en de "Verdere literatuur". De eerste hiervan bevat een aantal door ons opgestelde vragen, die je op een (door ons) afgenomen tentamen over de stof zou kunnen verwachten, en aan de hand waarvan de docent of student, al naar gelang de behoefte, enigszins het succes van de kursus zou kunnen nagaan. De laatste paragraaf van elk hoofdstuk geeft een uitgebreide literatuurlijst over het onderwerp van dat hoofdstuk, die je zou kunnen raadplegen uit pure belangstelling, waarvan je onderdelen als student zou kunnen opnemen op een leeslijst, of die een docent zou kunnen gebruiken voor een vervolgcollege. De items op deze lijst worden door ons kort becommentarieerd. Overigens hebben we mede geprobeerd dit boek zo te schrijven dat de stof na elk hoofdstuk kan worden afgebroken, en misschien eventueel in een later stadium van de opleiding voortgezet. Ook kan, weliswaar met iets meer moeite, de gemotiveerde student of docent uit dit boek zijn eigen selectie aan onderwerpen maken, om juist op die terreinen iets meer over de generatieve fonologie te weten te komen. Er is weinig reden zich bij het gebruik van dit boek te beperken tot de zojuist door ons geschetste mogelijkheid, al zijn de leden van sommige groepjes studenten vrienden voor het leven gebleven. We zullen tot slot een wat meer gedetailleerd overzicht geven van de vakmatige

12 Voorwoord XIII inhoud van dit boek. In vijf hoofdstukken besteden we aandacht aan het doel en het object van de generatieve taalkunde in het algemeen, en het fonologisch onderzoek binnen dat kader in het bijzonder. Na een inleidend hoofdstuk, waarin we in essentie de fonologische Standaard Theorie uit Chomsky en Halle's The Sound Pattern of English presenteren, behandelen we in de daaropvolgende vier hoofdstukken enkele van de belangrijkste onderwerpen die de generatieve fonologie van dit moment bezig houden. Zoals je na het bovenstaande zult begrijpen is onze selectie van de onderwerpen voor een groot deel ingegeven door onze eigen interesses en specialisaties op het terrein van de generatieve fonologie, omdat we daarover met enige ambitie en enthousiasme kunnen schrijven. Deze onderwerpen zijn achtereenvolgens: de abstractheid van fonologische analyses in relatie tot het leerbaarheidsprobleem; de beschrijving van suprasegmentele verschijnselen zoals klemtoon en assimilatie binnen varianten van de niet-lineaire fonologie, zoals de autosegmentele en de metrische fonologie,die op het ogenblik in volle ontwikkeling zijn; de verhouding tussen de morfologie, de fonologie, en het lexicon; en de verhouding tussen de fonologie en de syntaxis tegen de achtergrond van een theorie over fonologische domeinen. Bij elk van deze hoofdstukken behoren artikelen uit de Reader. Hoofdstukken 2, 3 en 4 hebben zowel een eigen door te nemen artikel als een leesartikel, hoofdstuk 5 heeft aileen het eerste. Ook deze selectie uit de bestaande literatuur is door ons in eerdere versies uitgetest, waarbij soms een artikel door een ander werd vervangen. Aan het eind van Hoofdstuk 1 zullen we aangeven welke criteria bij de keuze een rol hebben gespeeld. In ieder geval zijn didactische eigenschappen van deze artikelen nooit het eerste criterium geweest, wei de wetenschappelijke. Dit houdt in dat we soms veel moeten uitleggen, maar dat beschouwen we hier als een uitdaging. Het betekent ook dat in vrijwel elk artikel, zoals dat gaat, vage, voor ons doel slecht geschikte passages voorkomen, eventueel zelfs fouten staan. Zulke passages zullen we becommentarieren in de tekst. Ons doel is niet je een ideaal beeld te geven van een wetenschappelijk terrein, maar, voor zover dat hier kan, een waarheidsgetrouw beeld. Het therapeutische imago van de voortschrijdende wetenschap ontbreekt misschien al bij je als je aan dit boek begint, en anders draagt het er hopelijk toe bij dit enigszins te ontzenuwen. Uiteindelijk hopen we dat je na het doorwerken van dit boek niet zozeer een taalkundige bent, in dit geval een fonoloog, maar iemand die taalkundige fonologische literatuur van enig niveau met vaardigheid en begrip kan lezen, en misschien pogingen kan doen om zelf aan de slag te gaan, dit uit pure bevrediging van nieuwsgierigheid, of omdat je verde!; gaat in een taalkundige of anderszins wetenschappelijke opleiding. Ook dan, is onze voorspelling, zul je menige vage of slecht geschreven passage, soms zelfs fouten, tegenkomen. Tegen deze achtergond hebben we de volgende literatuur voor dit boek geselecteerd, te vinden in de Reader: Bij het tweede hoofdstuk, over abstractheid, "The Descriptive Power of the Dutch Theme Vowel" van Wim Zonneveld, en als leesartikel "Brabantic Sandhi and the Abstractness Debate" van Didier Goyvaerts. Bij het derde hoofdstuk, over niet-lineaire fonologie, "Harmony Processes" van Morris Halle en Jean-Roger Vergnaud, en als leesartikel "Russian Voicing Assimilation and the Behavior of Moscow v" van Egon Berendsen. Bij hoofdstuk vier over de relatie tussen fonologie, morfologie, en het lexicon, "Stress Assignment as Morphological Adjustment in English" van Steven Strauss,

13 XIV Voorwoord en als leesartikel "Dutch diminutive Formation as a Rime-bound Process" van Mieke Trommelen. En tenslotte bij hoofdstuk vijf "Prosodic Domains of External Sandhi Rules" van Marina Nespor en Irene Vogel. Er is een groep mensen aan wie we voor het tot stand komen van dit boek dank verschuldigd zijn. In de eerste plaats zijn dat die collega's die ons hebben geholpen met de tekst, hetzij als fonoloog, hetzij anderszins: Frank van Gestel, Sandra Hop, Det Paulissen, Anke Schuringa, en Mieke Trommelen. In de tweede plaats onze collega's Thijs Pollmann, Arie Sturm, en Fred Weerman voor het geven van het goede voorbeeld in druk. Tenslotte de overige leden van de afdeling Moderne Taalkunde en het Instituut De Vooys zelf voor het creeren van de omstandigheden waaronder dit boek tot stand kon komen; de studenten die met ons door eerdere versies van dit boek gingen voor hun vragende blikken, kritiek, en enthousiasme; Henny Corver van de Universiteitsbibliotheek te Utrecht voor bibliografische hulp, en Rita van Eck voor de kundigheid waarmee zij het productiestadium heeft begeleid. Een geschikte spreuk wil ons ter afsluiting van dit Voorwoord niet te binnen schieten, al kunnen we misschien zeggen dat we ons, zoals dat hoort, aanbevolen houden voor op- en aanmerkingen van elke desgewenste aard. Utrecht, voorjaar 1984 Egon Berendsen Ellis Visch Wim Zonneveld