Over regionaal DNA, governance en Internationaal Onderwijs

Transcriptie

1 Over regionaal DNA, governance en Internationaal Onderwijs Jan Peter van den Toren 1 Toen jaar geleden kwam ik zelf voor het eerst in aanraking met internationaal onderwijs. De verdere groeispurt van Nederland zou onder meer liggen in het aantrekken van vestigingen van buitenlandse bedrijven. Nederland keek met veel zelfvertrouwen naar buiten. Het Innovatieplatform had toen een pleidooi Nederland in de wereld met tien acties om de verdienkracht van Nederland te vergroten. En internationaal onderwijs hoorde daarbij. 2 Nederland in de wereld? In het hetzelfde jaar 2008 kwam de crisis en dit heeft het gevoel van wereldwijde onzekerheid stevig laten neerdalen. De realiteit van de mondiale economische dynamiek wordt zichtbaar in bedrijven en andere werkgevers in de stad, in het dorp en in de regio. De economie groeit als geheel, maar nog steeds sluiten er afdelingen van bedrijven en klagen andere bedrijven dat ze geen mensen kunnen vinden voor hun groei. Een mooie illustratie is de spreiding van Philips-vestigingen tot in de jaren 70. Figuur 1 laat zien welke zeventig (!) plaatsen in Nederland allemaal één of meer Philips vestigingen hebben gekend. De keuze om aan te sluiten bij dat waar regio s sterk in zijn ( smart specialisation ofwel slimme specialisatie), betekent echter dat regio s steeds meer van elkaar gaan verschillen. Het betekent ook dat de realiteit van de mondiale economische dynamiek meer dan ooit en onverkort wordt gevoeld in de regio. Economische logica en beleidsmaatregelen maken dat we rekening moeten houden met meer dynamiek. In dit onderzoek zijn we geïnteresseerd hoe dat uitpakt in de uiteenlopende regio s. Als mijn 1

2 bedrijf de deuren moet sluiten, vind ik dan, met mijn vak, binnen een uur rijden een nieuwe werkgever? Een belangrijke graadmeter voor de groei die bedrijven voorzien, en de positieve dynamiek waar ze, in hun regio, in willen investeren, is R&D. In figuur 2 hebben we een hittekaart gemaakt van R&D in Nederland. i 3 In een tijd waarin technologische ontwikkeling en globalisering tot onzekerheid leidt, krijgen veel mensen oog voor het vertrouwde nabije. Dit gaat samen met het benoemen en herontdekken van de identiteit van de eigen regio. Zomaar vier boeken die dat illustreren, waaronder een kanshebber voor de Libris Literatuurprijs De Heilige Rita (Tommy Wieringa) - Het geluk van Limburg (Marcia Luyten) - Het wonder van Eindhoven (Arno Kantelberg) - En boven de polder de hemel (Jojada Verrips) Zij proberen alle de identiteit van een regio te pakken. Sinds kort heet dit ook wel het DNA van de regio, en dat wordt ook vertaald in het economisch DNA van een regio. 4 De behoefte om meer te vertrouwen op de eigen regio sluit aan bij een economische realiteit. Bedrijven en individuele onderzoekers die in de regio zijn gevestigd, zijn steeds meer onderdeel van een landelijk of zelfs internationaal systeem. Een industrieterrein in Geldermalsen blijkt een snelgroeiende fabriek van 3D printers te huisvesten - Ultimaker - die levert aan Adidas, Tesla en BMW. Een van de grootste recente deals in de pharma betrof een bedrijf in Oss: de overname van AcertaPharma door het Brits-Zweedse AstraZeneca voor ruim 4 miljard euro. 2

3 Bedrijven in de regio zoeken betrouwbare partners en werknemers zoeken een vervolgbaan bij voorkeur in de eigen regio. De beroepsbevolking opereert in een zogeheten Daily Urban System het gebied waarbinnen voor burgers de meeste dagelijkse verplaatsingen zich afspelen, de arbeidsmarktregio s weerspiegelen deze regio s in grote lijnen. ii Bestuurders zijn geïnteresseerd om bedrijven in de regio te versterken en daarmee te ondersteunen in het creëren van werkgelegenheid. 5 Bij de groeiende mondiale volatiliteit willen regionale politici voor en met burgers en bedrijven afspraken maken om voorzieningen (onderwijs) en productiefactoren (arbeid, kennis, kapitaal) in de regio zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen. Dit wordt opgepakt door gemeenten en provincies, maar steeds meer werken die samen in nieuwe verbanden. Deze nieuwe samenwerkingsverbanden volgen hun eigen afbakening en houden zich niet aan de klassieke grenzen van lokale overheden, maar ook niet altijd aan nieuwe indelingen zoals de arbeidsmarktregio s. Overheidsbestuurders nodigen vertegenwoordigers van bedrijfsleven en kenniswereld uit om met hen afspraken te maken en soms zijn het juist de bedrijven die het initiatief nemen. Inmiddels is een waaier aan valleys en economic boards ontstaan en in meer dan de helft van de gevallen is er ook een rechtspersoon en een bestuur. Een klein maar groeiend aantal heeft een breed regionaal profiel, zoals de Amsterdam Economic Board (2010), de Economic Board Utrecht (2012), de Economic Board Regio Zwolle (2013) en The Economic Board Arnhem Nijmegen (2015). Met de Program Board Economic Regio Vierkant voor Werk (oktober 2016, nu onder de nieuwe naam Dutch TechZone) en de Economic Board Regio Rivierenland (maart 2017) als laatste loten aan de stam. De Economische Programmaraad Zuidvleugel heeft onlangs besloten om een nieuwe naam aan te nemen, de Economic Board Zuid-Holland. In de provincie Zeeland is een Economic Board Zeeland in oprichting. Daarnaast zijn er clusterorganisaties die zich richten op een samenhangend portfolio van bedrijven in één regio, zoals Energy Valley in Noord Nederland, Food Valley in de Gelderse Vallei en Biobased Delta in West Brabant. Maar ook zonder tripartite Board werken gemeenten samen in intergemeentelijke regelingen die een gezamenlijk economisch beleid voeren, zoals de Metropoolregio Amsterdam of Parkstad Limburg. 3

4 Het kabinet erkent deze sterkere focus op de regio, met de regiodeals en de regio-envelop. 6 In alle gevallen zien we dat bestuurders met hun stakeholders hun "regionaal DNA in beeld willen brengen, om vervolgens na te gaan hoe zij hun ecosysteem kunnen versterken. De begrippen regionaal DNA en ecosysteem worden vaak door elkaar heen gebruikt, maar onbedoeld wijzen ze wel op een relevant punt. Politieke bestuurders spreken vaak over het regionaal DNA, ze willen met hun burgers op zoek naar de identiteit van de regio, een identiteit die bijdraagt aan onderlinge verbondenheid en gemeenschappelijk zelfvertrouwen. Het heeft geen zin om overal Amsterdam of Brainport te willen kopiëren. Iedere regio heeft weer haar eigen historisch en geografisch ingegeven kenmerken als arbeidsethos, handelsgeest, onderling vertrouwen, gezagsgetrouw of juist eigenwijs. Als je weet wat je in de regio verbindt, dan geeft dat houvast bij het inrichten van het economisch beleid en kun je het daar ook gemakkelijker eens worden wat immers óók de taak van politici is. Economen spreken liever over het ecosysteem: het geheel van actoren en factoren dat zodanig gecoördineerd wordt dat ondernemerschap en uiteindelijk economische ontwikkeling mogelijk wordt gemaakt. iii De ecosysteem-benadering voorziet in een generiek raamwerk waarmee de specifieke sterktes en zwakten van elk regionale ecosysteem in kaart gebracht kunnen worden. Deze diagnose is het startpunt om met stakeholders van het ecosysteem de dialoog aan te gaan over de sterktes en zwakten van het ecosysteem, en initiatieven te prioriteren die de zwakste schakels in het ecosysteem aanpakken. 4

5 7 Voor beleidsmakers biedt het perspectief van het ecosysteem twee interessante uitgangspunten. Ten eerste is het ecosysteem weliswaar historisch gevormd, maar niet onveranderbaar. Net als in biologische ecosystemen, kunnen kleine interventies veel in beweging brengen. Zoals de introductie van de wolf in het Yellowstone National Park het complete ecosysteem ten goede veranderde. Anders dan DNA is een ecosysteem wél te veranderen. De uitdaging is om die interventie te zoeken die met de kleinste inspanning het grootste effect sorteert. Andersom weten regio s het wel: wat was de verandering die het meeste impact heeft gehad. Het vertrek van een groot internationaal bedrijf naar een grote stad in Nederland of daarbuiten, leidt tot minder banen voor hoogopgeleide R&D functionarissen, die zich immers concentreren in enkele grote steden. Als het klimaat voor internationals zo minder worden zullen andere bedrijven volgen. Regio s kunnen dit beschrijven maar wat kun je doen om het te keren? 8 Ten tweede hoef je niet alles zelf te doen als overheid. Actoren die belang hebben bij een goed werkend ecosysteem en lokale kennis hebben - ondernemers, kennisinstellingen en werknemers - hebben minstens zoveel verantwoordelijkheid voor een gezamenlijke agenda. Een goed werkend ecosysteem kan schokken van buiten zelf opvangen zodat niet steeds vooral naar de overheid gekeken hoeft te worden. Adaptiviteit van regio s wordt verhoogd door een goed functionerend ecosysteem. Ik zag dit zelf toen de OECD ons vroeg om in beeld te brengen hoe het Nederlandse regio s al dan niet lukt om hun kennisdriehoek (knowledge triangle) te laten functioneren. De regio Brainport ervaarde de grootste krimp tijdens de laatste crisis, maar kwam er uiteindelijk veel beter uit dan de andere regio s. 9 Het is daarom dat we met veel regio s kijken naar de kwaliteit van hun ecosysteem. Regio s hebben belang bij een ecosysteem dat grote en kleine schokken kan verwerken. Soms zijn het onverwachte schokken zoals het vertrek van een grote bedrijfsvestiging in je regio. Maar de grote transities die we als samenleving willen zijn vaak een aanslag op de bestaande verhoudingen, en een goed werkend ecosysteem maakt het mogelijk om deze transities werkelijkheid te laten worden. De afgelopen periode dachten wij bijvoorbeeld mee met petrochemische complex in de Rotterdamse haven. Tussen nu en dertig jaar na nu wordt daar geen olie meer verwerkt, in het meest gunstige geval is er dan voldoende biobased chemie. Dat betekent dat je ecosysteem op 5

6 meerdere punten goed moet functioneren. De werknemers die nu in de petrochemie werken moeten dan in de biosed chemie kunnen werken. Of als de petrochemische bedrijven eerder stoppen, ergens anders. Er moeten überhaupt biobased bedrijven zijn, en die worden nu ook gescout in het buitenland. Zij zullen vervolgens weer kijken naar de kwaliteit van het ecosysteem in deze regio in Nederland. In alle regio s worden nu discussies gevoerd over versterking van het ecosysteem. Internationale scholen spelen een rol in deze discussie. En zitten misschien wel aan tafel. Ik zie verschillende soorten schokken en interventies die op regio s afkomen of door regio s worden doorgevoerd, met als ambitie om het ecosysteem te versterken. Zelfgekozen interventies hoeven niet groot te zijn. Ik vind een intrigerende vraag altijd: welke interventie heeft de laagste kosten en het grootste impact? In de regio is het gesprek dan vaak alsof je een catalogus bespreekt van mogelijke interventies. Maar ik zie een patroon. Altijd Onderwijs voor alle leden van de beroepsbevolking ook met het oog op meer en beter opgeleiden. Boeiend is dat opleiden niet alleen gaat over technische vaardigheden, maar ook over creativiteit, variatie en om kunnen gaan met transities: 21 ste eeuwse vaardigheden Vaak ook Business development voor (samenwerkende) bedrijven in de regio: Fieldlabs, Chemelot etcetera. Als het aan de orde is Creëren van een internationaal onderscheidende R&D propositie en die breed beschikbaar stellen voor startups en gevestigde bedrijven En bij een volwassen governance van het ecosysteem: portfoliomanagement en werven van buitenlandse bedrijven die een goede aanvulling zijn op het bestaande portfolio. Met deze aanpak is Danone naar USP gekomen en heeft Unilever gekozen voor de WUR campus. En de uitdaging van 2018: publiek private business cases, door regionale ontwikkelingsmaatschappijen en Invest NL. De vraag is dan ook: weet je welke interventies in jouw regio nodig zijn? 10 In al deze ecosysteem-interventies speelt internationaal onderwijs een rol. - Het vergroot de mogelijkheid van regio s om buitenlandse bedrijven aan te trekken - Het maakt het mogelijk meer personeel uit het buitenland aan te trekken. Dat is nodig om essentiële vacatures te vervullen, maar zeker ook om het personeelsbestand gevarieerder te maken. - Het draagt zo bij aan het vergroten van de internationale en interculturele variatie in een regio, die een belangrijke bouwsteen is van innovatie. 11 Per saldo gaan regionalisering en internationalisering zo samen. Regio s met een gevarieerde bevolking en beroepsbevolking hebben meer weerbaarheid bij geplande en ongeplande interventies van buiten. i We hebben de Nederlandse R&D uitgaven (2015) van de 60 meest in R&D investerende bedrijven geïnventariseerd uit twee bronnen: de Industrial R&D outlook van de EC en de jaarlijkse inventarisatie van het Technisch Weekblad. ii (Tordoir 2001). iii (Stam 2015; Stam & Spigel 2018). 6