Innovatief leerboek persoonlijke psychiatrie

Transcriptie

1 Innovatief leerboek persoonlijke psychiatrie

2 It is more important to know what sort of person has a disease than to know what sort of disease a person has. Hippocrates van Kos

3 Maarten Bak, Patrick Domen, Jim van Os red. INNOVATIEF LEERBOEK PERSOONLIJKE PSYCHIATRIE Terug naar de essentie

4 Eerste druk: voorjaar 2017 ISBN ISBN (ebook) DOI / Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 2018, gecorrigeerde versie februari 2018 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. Omslagontwerp: Chaïm Stavenuiter. nur 875 Bohn Stafleu van Loghum Walmolen 1 Postbus GA Houten

5 De originele versie van dit boek is herzien. Een erratum voor dit boek is beschikbaar op

6 Inhoud Inleiding 9 1 Psychiatrie ontward 11 Maarten Bak, Patrick Domen en Jim van Os 2 Dimensies en het concept van ziek zijn: gevolgen voor de inrichting van de zorg 19 Jim van Os, Philippe Delespaul en Maarten Bak 3 De positie van de hulpverlener 27 Jac Maurer en George Westermann 4 Evenwicht Kwetsbaarheden Inleiding leertheorie 37 Jop Peters Psychodynamiek: een plaatsbepaling 46 Jos Dirkx Omgevingsdeterminanten van psychiatrische syndromen: een levensloopperspectief 53 Sanne Peeters en Machteld Marcelis Neurobiologie 63 Gunter Kenis, Ceciel Jegers en Bart Rutten 4.2 Beschermingsmechanismen Afweermechanismen 86 Quin van Dam Coping 97 Maarten Bak en Catherine van Zelst 5 Uit balans Op zoek naar herstel Stressreacties: fysiologie en neurobiologie 105 Gunter Kenis, Anna Schlütter en Bart Rutten Mentale weerbaarheid en veerkracht 116 Boris Klingenberg, Eric Vermetten en Bart Rutten 5.2 Over de definitie van herstel 129 Jos Dröes en Remy Roest innovatief leerboek persoonlijke psychiatrie 5

7 5.2.1 Uit balans, op zoek naar persoonlijk herstel 131 Wilma Boevink Maatschappelijk herstel 140 Niels Mulder Rehabilitatie: als persoonlijkmaatschappelijk herstel niet vanzelf gaat 149 Jos Dröes en Remy Roest 5.3 Als herstel (nog) niet lukt Crisis: de mogelijkheid tot verandering 158 Jurgen Cornelis Suïcidaliteit 168 Albert van Hemert Euthanasie 180 Alette Kleinsman en Pieternel Kölling 6 Interventies Psychofarmacologie, van een historisch perspectief tot hedendaagse toepassing 191 Rikus Knegtering en Richard Bruggeman 6.2 Cognitieve gedragstherapie 209 Mark van der Gaag 6.3 Psychodynamische therapievormen 220 Jos Dirkx 6.4 Systeemtherapie en het belang van de gezinscontext 226 Peter Rober 6.5 ehealth/mhealth 235 Jacqueline Strik 7 Onderzoek en diagnostiek Patiëntgericht communiceren 247 Remke van Staveren 7.2 Status mentalis en psychiatrische diagnostiek 254 Patrick Domen en Maarten Bak 7.3 Psychodiagnostiek 276 Rudolf Ponds 8 Syndromen Neurocognitief syndroom 291 Albert Leentjens en Frans Verhey 8.2 Angstsyndroom 307 Gabriel Esquivel en Koen Schruers 8.3 Posttraumatisch stress-syndroom 317 Eric Vermetten en Bart Rutten 8.4 Dwangsyndroom 329 Judith Rickelt en Koen Schruers 8.5 Depressief syndroom 343 Jan Spijker 6

8 8.6 Somatisch symptoomsyndroom 352 Christina van der Feltz-Cornelis 8.7 Bipolair syndroom 365 Ralph Kupka 8.8 Psychosesyndroom 375 Wim Veling, Lieuwe de Haan en Jim van Os 8.9 Dissociatief syndroom 386 Onno van der Hart en Suzette Boon 8.10 Slaap-waaksyndroom 395 Loes Gabriëls 8.11 Eet- en voedingssyndroom 407 Annemarie van Elburg en Roger Adan 8.12 Seksualiteitgerelateerd syndroom 418 Matthijs Eendebak, Marion Mulder-Paalman, Jona Gardien, Rikus Knegtering 8.13 Impulscontrole Impulscontrolesyndroom: verslaving 432 Geert Dom Impulscontrolesyndroom: agitatie en agressie 448 Chris Bervoets 8.14 Interactiesyndroom: aandachts-, contact- en gedragsproblemen 454 Bram Sizoo 8.15 Persoonlijkheidssyndroom 465 Ad Kaasenbrood en Joost Hutsebaut 9 Psychiatrie en bepaalde zorgonderdelen Psychiatrie in de huisartsenpraktijk 480 Diederd Kronjee 9.2 Ziekenhuispsychiatrie 489 Marianne Kromkamp 9.3 Forensische (jeugd)psychiatrie 501 Alexa Rutten 9.4 Cultuur in de psychiatrie 511 Mario Braakman 9.5 Intelligentie en psychiatrie 522 Marianne Kasius en Therese van Amelsvoort 9.6 Seksespecifieke aspecten van psychische aandoeningen 532 Janneke Zinkstok en Therese van Amelsvoort 10 Organisatie en juridische aspecten Organisatie van de geestelijke gezondheidszorg 537 Tony Rasenberg, Maarten Bak en Patrick Domen 10.2 Juridische aspecten van de zorgverlening in de psychiatrie 551 Rankie ten Hoopen innovatief leerboek persoonlijke psychiatrie 7

9 11 Een bescheiden begin: wat we nog niet weten en nog niet kunnen 561 Maarten Bak, Patrick Domen en Jim van Os Erratum behorend bij: Innovatief leerboek persoonlijke psychiatrie E1 Trefwoordenregister 567 8

10 Vooraf Inleiding In de samenleving bevindt zich een groot aantal mensen met lichte tot ernstige psychische problemen die interfereren met het functioneren. Deze problemen veroorzaken niet alleen persoonlijke last en lijden, maar vormen ook een aanzienlijke maatschappelijke kostenpost. Psychische problemen, c.q. aandoeningen, worden vaak slecht begrepen of niet herkend, omdat doorgaans alleen de meest uitgesproken of paradigmatische beelden in de leerboeken beschreven staan. Classificatiesystemen als de dsm (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) en de icd (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) hebben matige validiteit en bruikbaarheid. Ze vormen de mal van het systeem- en maakbaarheidsdenken, waarin de huidige hulpverlener in de ggz werkt. Critici vinden bovendien dat deze systemen te veel beïnvloed worden door economische en maatschappelijke belangen. Die brengen medicalisering teweeg door het groeiend aantal psychiatrische etiketten, waar de richtlijnen technisch psychotherapeutische en medicamenteuze interventies tegenover stellen. Het is wel een zaak van kind en badwater: ook moet immers worden vastgesteld dat deze systemen wél tot een meer eenduidige taal en beschrijving van psychische problemen hebben geleid. Dit leerboek stelt de patiënt centraal Dat klinkt misschien niet als een innovatief concept maar dat ís het wel. De komende zeshonderd pagina s zullen dat zeker duidelijk maken. De redactie is ervan overtuigd dat teruggaan naar de essentie verre van eenvoudig is binnen het huidige overgeprotocolleerde zorgstelsel. De gemiddelde gevestigde psychiater zal de ambitie om te komen tot een persoonlijke psychiatrie zonder (deze?) bijscholing waarschijnlijk niet kunnen bereiken. Wij hopen dat de nieuwe generatie van artsen in opleiding tot psychiater zich het concept geïntegreerd in de lesstof kan eigen maken, al of niet aan de hand van dit leerboek. Met deze publicatie willen we de psychiatrie ook toegankelijk maken voor studenten uit verschillende zorgdisciplines (geneeskunde, psychologie en sociaal-pedagogische opleidingen), huisartsen (in opleiding), medisch specialisten (in opleiding), sociaal geneeskundigen, paramedici, functionarissen op de poh-ggz en mensen die niet werkzaam zijn in de gezondheidzorg maar wel regelmatig in aanraking komen met de psychiatrie, zoals zorgverzekeraars of medewerkers van justitie. Uiteraard ook voor psychiaters (in opleiding), psychologen (in opleiding) en allen werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg. Ons uitgangspunt is dat psychische problemen in essentie dimensioneel van aard zijn en dus een glijdende schaal vormen tussen ziek en niet ziek, tussen zorgbehoefte of geen zorgbehoefte, tussen stoornis of geen stoornis. Het betekent ook dat we een innovatief leerboek persoonlijke psychiatrie 9

11 zekere normalisering van psychische problemen nastreven, waardoor ze net zo geaccepteerd en benaderd worden in onze samenleving en gezondheidszorg als alle andere aandoeningen waar de geneeskunde zich mee bezighoudt. Psychische klachten moeten vooreerst begrepen worden als persoonlijke problemen in de context van iemands leven, teruggrijpend op zijn of haar persoonlijke ontwikkeling, in de relatie tussen kwetsbaarheid en weerbaarheid (psychisch dan wel biologisch). In alles staat de voortdurende individuele zoektocht naar herstel centraal. Dit heeft ook consequenties voor de inrichting van de geestelijke gezondheidszorg, die persoonsgericht zou moeten werken, gericht op de mogelijkheden van herstel. In hoeverre dit alles compatibel is met dbc s, zorgpaden, escalerende evidencebased richtlijnen, zorgstandaarden, kwantitatief benchmarken en een cultuur van betaling per dbc-minuut, laten wij aan de lezer. De hypothese is dat relaties met anderen, community-vorming, fasegewijs behandelen en aandacht voor persoonlijk herstel en maatschappelijk herstel, naast natuurlijk klinisch herstel, van groot belang zijn, in een multideskundige omgeving. We hopen met dit leerboek meer begrip te kweken voor het vak psychiatrie in de ggz van morgen. In de verwachting dat je psychische problemen steeds minder als vaag of chronisch of onbehandelbaar zult ervaren naarmate je meer inzicht krijgt in de mechanismen achter het ontstaan ervan. Ook de talrijke behandelmogelijkheden worden dan meer evident. Ons doel is om de psychiatrie te ontwarren. Het boek weerspiegelt het denken over persoonlijke diagnostiek in de psychiatrie, het continuüm van psychische aandoeningen, Nieuwe ggz en het resultaat van vele jaren onderzoek- en onderwijservaring binnen de vakgroep Psychiatrie en Neuropsychologie van de Universiteit Maastricht en de diverse groepen waarmee de vakgroep intensieve samenwerkingsverbanden onderhoudt. Maarten Bak Patrick Domen Jim van Os Redactionele mededelingen In dit boek staan geen noten (afgezien van de affiliaties van de auteurs). Een luxe. We hebben er daarom voor kunnen kiezen om naar referenties te verwijzen via cijfers in superscript (vaak gebruikt voor nootverwijzingen). Duidelijk en niet hinderlijk. Aan het begin van de hoofdstukken 4, 6, 7, 8 en 9 zijn inleidingen opgenomen. Zij verduidelijken nog eens hoe de relatie is tussen de volgende (sub)hoofdstukken en het grote concept van de persoonlijke psychiatrie. De inleidingen zijn van de hand van de redactie. 10