Een mysterie opgelost?

Transcriptie

1 Leo Lensen Een mysterie opgelost? In Geschiedenis van Zutphen wordt op bladzijde 75, in kleur, een memorietafel afgebeeld. Het paneel bevindt zich sinds 1965 in het Stedelijk Museum van Zutphen. Op het schilderij staan twee Zutphense 'kanunniken' knielend op een bidstoel. Op de achtergrond zien we een madonna met kind, verder de H. Walburgis als gekroonde benedictijnse non, een heilige met kruisstaf en een wijzende engel. Volgens het bijschrift was de linkerfiguur met borstkruis deken Petrus van Suchtelen, 'bekend sinds 1539'. In het kapittelarchief (niet geïnventariseerd) is meer over hem te vinden. In een oorkonde van 29 juli 1552 vraagt keizer Karel V, als hertog van Gelre 'Jaspar Kreynck in het bezit te stellen van de doctorale prebende vacerende door de dood van Peter van Zuchtelen'. Hij was 13 juli gestorven. In de stadsrekening van staat ook een uitgavenpost voor geschonken wijn aan de nieuwe deken, Andries van Steynre, uit een geslacht van Zutphense regenten. Van Suchtelen was op het schilderij herkenbaar door het wapen op zijn bidstoel. Peter van Suchtelen is volgens de lijst van priesterwijdingen in het bisdom Utrecht gewijd op 6 juni Toen werd vermeld Petrus Wilhelmus de Suchterden [Suchtelen] de Zutphanial. In het kapittelarchief van Zutphen is hij te vinden vanaf 15 10, toen hij voor het eerst als kanunnik werd vermeld. In de lijst van kerkelijke personen die de Zutphense gymnasiumleraar dr. K.O. Meinsma opstelde is hij bijna van jaar tot jaar te vinden. Verder lezen we in een oorkonde van 1 september dat Van Suchtelen executeur was in een oorkonde waarin voor de Walburgskerk een jaarlijkse rente van een goudgulden werd toegezegd voor memoriediensten. De rente ging uit het huis van Albert Kersseboom in de Molenstraat. Er is nog een tweede akte van dezelfde datum met Peter van Suchtelen 'kanunnik' als executeur. Onder 1538 vermeldt Gerard Kreynck in zijn afschriften2 van kapittelaantekeningen: 'Petri de Suchtelen officii fundatus'. In die aantekeningen wordt hij ook 'Domini et magistri Petri de Suchtelen' genoemd3. Hij volgde in 1539 Herman Barner op als deken van de Walburgskerk. Voordien was hij ook ambtman (rentmeester) over de bezittingen van het kapittel geweest. Peter van Suchtelen werd in de Walburgskerk begraven in het zuidelijk transept. Op zijn grafzerlp staat dat hij deken en kanunnik was. De andere afgebeelde 'kanunnik' (?) was tot nu toe helemaal onbekend, hoewel ook een familiewapen met korenaren op zijn bidstoel staat afgebeeld. Het naslaan van verschillende wapenboeken had op den duur succes. In het wapenboek met de familiewapens van Gelders-Overijsselse studenten aan Nederlandse universiteiten5 staat een index waarmee men, via symbolen op wapens, families kan opzoeken. De korenaar bleek in een tiental wapens voor te komen, waarvan enige malen bij een student uit Zutphen: Theodorus van Benthem, student in Leiden sinds 25 mei 1652 en Eduard Haesel, Utrecht Van Benthem had echter vijf korenaren in zijn wapen en Haesel drie groepen van aren. In zes gevallen hoorde een wapen met korenaren bij een student met de naam Van Oever of Ten Oever, een familie die voorkwam in Kampen, Hasselt, IJsselmuiden en in ongenoemde plaatsen in Gelderland. Bij Johannes ten Oever, vermeld onder Utrecht nr. 152, die omstreeks 1650 aan de universiteit studeerde, lezen we: 'In goud, drie geplante korenaren aan ge-

2 bladerde stelen van goud, de aren van de buitenkant iets naar buiten gebogen.' Het wapen van de 'kanunnik' toont eveneens drie aren in goud op een groen veld geplant. Alle andere wapens met korenaren uit de studentenverzameling zien er anders uit. Een wapen dat wel grote overeenkomst vertoont is van Johannes ten Oever consul (raad) van Hasselt in Overijssel, student in Leiden (afdeling I, nr. 207). Bij hem is de voorstelling identiek, maar de kleur achter de aren is azuur en niet groen. Terugzoekend op 'Van Oever' in diverse inventarissen van het stadsarchief in Zutphen lazen we in het Tweede Stuk van het Oud-Archief, onder regestnummer van 17 september 1512: De officiaal van de proost en aartsdiaken van de St Lebuïnuskerk in Daventria, oorkondt dat Everhardus Tijoijnck, burger van Zutphania, zijn straf wegens geweld gepleegd tegen Johannes ten Oever, priester en vicaris in de St Walburgiskerk, geboet heefc en geabsolveerd is. (zie afb. 2, pag. 6 1; de onderstreping komt niet voor op het orginineel). In wordt Ten Oever niet kanunnik genoemd. Bij Meinsma vinden we Ten Oever alleen vermeld in als 'opziener van het Keppelmanshuis'. Dat huis is genoemd naar de kanunnik Johannes IZeppelman, die in de Proostdijsteeg een huis voor armen stichtte6. Zo'n opziener had het recht op de bovenverdieping van het Keppelmanshuis te wonen. Er bleken echter meer vindplaatsen te zijn met betrekking tot Johannes ten Oever. Op 28 april werd hij genoemd in een oorkonde uit het kapittelarchief. 'Heer Jan ten Oever, vicaris' was toen executeur van het testament van Ludolf van Haeren7. Diens huis 'in de straat van de vijff huyzen' werd toen verkocht. Die straat liep langs de zuidzijde van de Walburgiskerk, waar de school en de bouwfabriek van de kerk stonden. Ludolphus van Haeren was volgens deze oorkonde kanunnik en overleed op 14 april In 1486 deed van Haeren een schenking uit een huis in de Lange Hofstraat. Hij werd toen 'meester' genoemd en had als achternaam ook Straetemeker8. Een familie Van of Ten Oever kwam al een eeuw eerder in Zutphen voor. In het stadsarchief werd voor het eerst in 1412 en weer in 1421 een Derick opten Oever vermeld; in het tweede geval met zijn vrouw Wyse. Ze kochten en verkochten gedeeltelijk land in Steenderen. In 1429 verkochten Wyse, die kennelijk was hertrouwd met Evert die Meyer, en Willem Deryclzsz opten Oever, haar zoon, het resterende land in Steenderen9. In de stadsrekening van 1457 is sprake van Gerrit ten O(e)ver, die incidenteel als opperknecht (bouwvaklzer) in stadsdienst is opgetredenlo. Iedereen in de stad stak toen op zijn beurt vier dagen een helpende hand uit bij de bouw van de nieuwe Veertoren (Bourgonjetoren). Op l februari 1471 trouwde Wolter Op ten Oever onder huwelijksvoorwaarden met Mechteld, dochter van Jacob en Fenne Bungeners. Van deze huwelijksvoorwaarden is een oorkonde op perkament bewaard waaraan nog vier van de acht zegels hangen. Een van de getuigen was de pastoor van Steenderen, Andries van Ampsen, later kanunnik in Zutphen. Zijn zegel, het bekende ankerkruis uit het wapen van Ampsen, is gaaf aanwezig. De tweede getuige was de Heer van Baak en de derde - namens Wolter Op ten Oever - was de Heer van Brantsenborg (tussen Baak en Vorden). Alle drie getuigen behoorden tot de ridderschap. De familie Ten Oever was ken-

3 Afl. 1 Memorietafel van Petrus van Suchtelen, Linksonder: Petrus vansuchtelen en rechtsonder vicaris Johan ten Oever. (foto: Piet Luurtsema)

4 nelijk in aanzien. Mechteld, de bruid, kwam uit een familie van gewantsnijders of lakenkooplieden, die een huis hadden in de Beukerstraat, achter uitkomende aan het Oude Wand. De getuigen van Mechteld zijn iets eenvoudiger. Het waren Hendrik Pauwe, Mense Smediken, Evert Mengerink en Johan Meyerinlz, de stadswisselaar. Smediken had een broer die kanunnik en vicaris was op het melaatsenhuis De Worf. De akte met de huwelijksvoorwaarden zit op datum tussen de particuliere charters in het stadsarchief ". Op 10 oktober 1480 werd dezelfde Wolter volgens een ander charter l2 opgenomen in de broederschap van God en de H. Franciscus door broeder Gwillermus Bertho, vicaris generaal van de franciscanen aan deze zijde van de Alpen. De oorkonde op perkament is in het Latijn. Het zegel ontbreekt. De namen van de kinderen zijn helaas niet gespecificeerd. Er is alleen sprake van Wolter ten Oever met vrouw en nakomelingen. Dit gemis wordt echter goedgemaakt door een oorkonde uit het archief van het Adamanshuis uit 1488: Bernt van Holthuesen, rentmeester van het Land van Zutphen, oorkondt dat Wolter opten Over, en zijn vrouw Mechtelt en hun zoon Johan (!) met zijn toestemming aan Johan Bongener (!) een stuk land hebben verkocht, horende in het tijnsgoed 'die Altstede', gelegen in het kerspel Steenderen in Toldijk13. Het land werd dus verkocht aan de familie van de moeder van Johan, een dochter van Jacob Bungeners. Dat er veel familienamen Ten Oever voorkomen in de omgeving van Kampen, Hasselt enz. kan het gevolg zijn van het feit dat er een erf Ten (Hogen) Oever is in de buurtschap Werven aan de IJssel, kerspel Heerde, tegenover Windesheim. Tot op de huidige dag gaat daar een weg van de dijk af het buitendijksland in, waarbij het straatbordje ' Oever'. De eerste boerderij met bijgebouwde bungalow, rechts aan die weg, draagt op een houten plank de naam Het Oever. Naast de voordeur is op een bordje het oude erf geschilderd. Het erf was in de Late Middeleeuwen bezit van het klooster Hulsbergen van de Broeders des Gemenen Levens dat op weinige kilometers afstand was gelegen14. Verder is er een goed Groot Oever bij Staphorst, en een nog bestaande boerderij IUein Oever, 3 lun ten zuiden van Kampen aan de weg naar Wezep. Tenslotte was er volgens de leenaktenregisters een onbeduidend erf (keuter) Ten Oever bij Doesburg, dat eigendom kan zijn geweest van de Zutphense tak, gezien het andere bezit in Steenderen en Toldijk. We hebben geen andere Ten Oever gevonden in het kapittelarchief noch in het archief van de proost, en evenmin bij het doornemen van het mooie Mortuarium (dodenboelz) van de vicarissen van St Walburgis. Opvallend is verder dat op de hiervoorgenoemde lijst van gewijde priesters in het bisdom Utrecht een Johannes ten O(e)ver niet voorkomt. Hij zou dus gewijd kunnen zijn in Munster, of, gezien de relatie met de franciscanen, in Keulen. Die hadden daar een opleiding, maar Ten Oever is dan geen ldoosterling geworden. In ieder geval is op de memorietafel het wapen van de familie Ten Oever afgebeeld. Ik heb nog geprobeerd na te gaan wanneer de priester en vicaris Johannes precies dienst heeft gedaan, en of hij wel ooit kanunnik is geworden. Zeker is dat in 1488 Johannis ten Oever volwassen was zoals uit de oorkonde blijkt. In 1489 was hij

5 Afb. Z Foto van een oorkonde waarin Johan ten Oever wordt genoemd (regel net Luurtsema) nog geen priester in de Walburgskerk. In dat jaar werd een Walburgisgilde of -broederschap in de kerk gevestigd. Daarvan werden alle geestelijken, zelfs de koorknapen, lid. De lijst van kanunniken15, vicarissen en koorknapen bevat 27 namen. Veel namen zijn van aanzienlijke Zutphense families. Ten Oever is er niet bij. Er volgde nog een onderzoek: Onder een tiental verzoeken16 van de hertogen van Gelre - Ka- rel van Egmond, IZarel V, en Philips I1 - om een persoon als kanunnik aan te nemen komt de naam Ten Oever niet voor. Die verzoeken lijken vanaf 1532 wel compleet aanwezig. Belangrijk was daarin vooral de vermelding van de plaats die vrij was gelzomen. In geen van de gevallen staat vermeld dat de plaats van Ten Oever vrij kwam! Bij van Suchtelen was dit in 1552 wel het geval. Johannes ten Over zal dus geen kanunnik zijn geweest of anders vóór 1532 zijn overleden. Bij een priesterwijding of 'eerste misse' van een Zutphenaar gaf de stad een geschenk van enige kwarten wijn. Dat zou bij Johannes ten Oever ook het geval moeten zijn. We vermoedden daarom dat het wijdingsjaar van Johannes ten Oever tot priester misschien terug te vinden zou zijn in de rekeningen tussen 1488 en Een onderzoek

6 naar zo'n vermelding, begonnen met het jaar 1488, leverde een flinke rij van 23 schenkingen op bij eerste missen. Daaronder een predikheer uit het klooster en drie franciscanen, die naar Galileeën aan de Warnsveldseweg gingen. De naam Ten Oever komt niet voor; wel alle bekende Zutphense families als IG-eynck, Schimmelpennink, Yseren, Van Vreden. Er zijn twee priesters waarvan de familienaam niet werd genoemd: 'des costers sohne' (1497) en 'griffiers sohne' (1 5 12). Als met 'griffier' de stadssecretaris wordt bedoeld was die zoon niet Johannes ten Oever. Secretaris sinds 1503 was namelijk Meester Dirc van Steenre. Zijn zoon Andreas werd inderdaad kanunnik en deken. Blijft eventueel over de lzosterszoon. Wat verder de voorstelling op de memorietafel betreft: De bisschop (?) die werd afgebeeld is zonder speciaal attribuut, afgezien van het lzruis. Dat maakt het moeilijk hem te plaatsen. Hij heeft geen kromstaf maar een lzruisstaf. Er lijken twee mogelijkheden in aanmerking te komen. De lzruisstaf zou kunnen verwijzen naar een aartsbisschop. Die had het recht in processies een kruis voor zich uit te laten dragen met het corpus naar zich toe gericht. Als bekend was op welk altaar Johannes ten Oever als vicaris diende was de aartsbisschop (?) misschien te identificeren. Aangezien het aantal bisschoppen aan wie een vicarie was gewijd zeer beperkt is - de meeste van de 35 altaren waren van apostelen, martelaren, of vrouwen - lijkt een keus te moeten worden gemaakt tussen St Nicolaas, St Olaf en St Lambertus. De Noorse St Olaf wordt altijd als koning afgebeeld met scepter en rijksappel. St Lambertus wordt meestal afgebeeld met een bisschopsstaf, plus een boek, een pijl, een lans of soms met een beer en hij draagt om de schouders de zgn. 'rationale' die aan vorst-bisschoppen van Luik zijn voorbehouden. Blijft over St Nicolaas. Hij had in Zutphen al een altaar in 1302 en nog steeds in Mocht blijken dat een van de lzanunniken vicaris op het altaar van St Nicolaas is geweest dan zal deze zijn bedoeld. Een tweede, en meer waarschijnlijke mogelijkheid is dat de H. Philippus werd afgebeeld. Zijn attribuut is een Als ergens een complete rij apostelen wordt afgebeeld is de apostel met het kruis Philippus. Hij staat, met lzruis en in dezelfde kleding als hier, afgebeeld op het schilderij door Joos van Cleve: De dood van Maria (München; Alte-Pinacotheek; reproductie onder andere bij G. Ikuttel (zie noot 18). Engelbert IGrschbaum S.J. vermeldt bij de iconografie van Philippus: Vor allem als individuelles Attribut das Kreuz oder der IGeuzstab, beide werden ab Ende des 13. Jahrhunderts geradezu obligatorisch. (...) Der haufig vorkommende IG-euzstab lauft im Vorkommen mit den übrigen IGeuzvarianten synchron, um ab Ende des 15. Jahrhunderts zunemend zu dominiereni9. Daarbij komt dat Philippus dezelfde feestdag heeft in de lzerkelijlze kalender als Walburgis: nl. l mei. Op die dag telden de aflaten die men in de Walburgiskerk kon halen dubbel en het gaat hier om een memorietafel. Een identieke afbeelding van een bisschop met een lzruisstaf staat afgebeeld als illustratie bij het boek Genesis van de handschriftbijbel van de Meester van Evert ZoudenbalchZ0. Deze was in kanunnik van de Utrechtse kathedraal en gaf opdracht tot het maken van die bijbel. De kunstenaar is naar de opdrachtgever genoemd. Bij de uitbeelding van de zeven scheppingsdagen uit Genesis staat Evert Zoudenbalch in een achtste miniatuur afgebeeld als op-

7 drachtgever met achter zich genoemde heilige. Wat de schilder van de voorstelling betreft zouden de specialisten eens aandacht kunnen schenken aan bovengenoemde Joos(t) van Cleeve. Hij was als schilder werkzaam tussen en Zijn vrouw wordt in 1542 weduwe genoemdz1. Hij was een bekend portretschilder die o.a.in Antwerpen gevestigd is geweest. Zijn zoon, die later hoogmoedswaanzin kreeg, (de Gekke van Cleeve) was ook schilder. Joos van Cleeve, de vader, is volgens het schilderboek van Karel van Mander een specialist in het schilderen van een natuurlijke vleeskleur. Hij gebruikte een handlanger, Joachim van Patenier, een Waal, voor de landschappen op de achtergrond. De schilders werkten als een collectief. Pateniers landschappen zijn volgens KnuttelZ2 zeer specifiek, met fantastische rotspartijen, boomgroepen, vreemde bouwwerken en dergelijke. De omschrijvingen zijn in overeenstemming met wat op dit schilderij is te zien. De jaartallen kloppen. Joos van Cleve schilderde een altaarstuk waarop eveneens links en rechts knielende personen op een bidstoel. Hun houding is dezelfde, met gevouwen handen en een tekstboekje, maar dat is natuurlijk niet uniek. Het houtsnijwerk van de poten van de bidstoel op beide schilderijen komt overeen. Dit altaarstuk maakt echter de indruk door een betere vakman te zijn geschilderd dan de Zutphense memorietafel. Alle gezichten op het Zutphense paneel hebben wel iets van 'houten koppen' en alle neuzen zijn op dezelfde manier gedaan. Het bidstoeltje van Van Suchtelen lijkt om te vallen door een gebrekkig perspectief. Joos van Cleef had dat misschien beter gedaan. Een grotere overeenkomst in stijl met het Zutphense paneel vertoont het werk van de zogenaamde 'Utrechtse Meester', van wie Timmers een reproductie van een schilderij in het Catharijne Convent in Utrecht opnam. De 'Utrechtse Meester' werkte ook in deze periode. Zie voor de noten de volgende pagina.

8 Noten 1. Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht. Utrecht 1896 (XXIII, 386w). 2. L.P.W. de Graaff, Inventaris van de Handschn~tencollectie Gerhard ICreijnck. Zutphen, 1980 (typeschrift), inv.nr Stadsarchief Zutphen (SZ), De Graaff, Collectie Kreynck, inv.nr. 30, 110 verso. 4. Zie: R.T. Muschart, Bijdragen en Mededeelingen 'Gelre', XL (1937) 210, waar de Latijnse tekst vermeld wordt. 5. Mr. O. Schutte, De wapenboeken van de Gelders-Oven~sselse Studentenverenigingen. 's-gravenhage M.M. Doornink-Hoogenraad, De proostdij te Zutphen. Zutphen (Walburg Reeks, IX) Ludolphus van Haeren was kanunnik, zoals blijkt uit het IZapittelarchief, regest 7 december R. Wartena, Inventaris van het Oude en Nieuwe Gasthuis te Zutphen. Zutphen (Gemeentearchiefmalburg Pers) W.E. Smelt, Inventaris van het oudarchief der gemeente Zutphen (OAZ), Stulr I1 (Regesten), nrs. 460, 504, 559 en 560. Utrecht SZ, OAZ, inv.nr (rekeningen overrentmeesters ), folio 18 recto. 11. SZ, Particuliere Charters, regest Ibidem, regest SZ, Inventaris van het archief van het Adamanshuis, inv.nr A. IUein IG-anenburg, 'De Hulsbergerlanden in het ambt van Heerde, een overzicht'. In: BMG 68, (LXVIII), 215, De lijst is te vinden in B. Looper, K. O. Meinsma , bio- en bibliografie, inventaris van de collectie aantekeningen. (Zutphen, 1988); inv.nr. 117 en in De Graaff, Collectie IGeijnck (Zutphen, 1980; typeschrift); inv.nr De data waarop de hertogen iemand voordroegen waren: 19 mei 15 18; 3 april 1532; 17 juli 1540; 4 juni 1542; 26 mei 1548 en later. 17. L. Lensen en W.H. Heitling, Stad in de Middeleeuwen. Zutphen (Terra), z.j. 169w. 18. J.J.M. Timmers, Kerkelijke symboliek en iconografie. Nijmegen W. Braunfels. (red.), Lexicon der Christlichen Ikonografie. Band 8, The Golden Age of Dutch Manuscript Painting. Utrecht 1989, C. van Mander, Het schilderboek, Amsterdam 1946 (aantekening 83). 22. G. Knuttel Wzn., Van van Eyck tot van Gogh. Amsterdam 1950.