Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20

Transcriptie

1 Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het terrein van voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. projectnr revisie februari 2009 Auteur I.N. Kaptein Opdrachtgever VHGP Architecten BV Achter de Muren Zandpoort GE Deventer datum vrijgave beschrijving revisie 00 goedkeuring vrijgave definitief I.N. Kaptein I. Vossen

2 Colofon Titel: Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20. Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Auteur: I.N. Kaptein ISSN: Oranjewoud B.V. Postbus AA Heerenveen

3 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Inhoud Blz. Samenvatting 5 Administratieve gegevens 6 1 Inleiding 7 2 Bureauonderzoek Beschrijving onderzoekslocatie Begrenzing onderzoeks- en plangebied Huidig en toekomstig gebruik Gespecificeerde archeologische verwachting Advies voor vervolgonderzoek 11 3 Veldonderzoek Doel- en vraagstelling Onderzoeksopzet en werkwijze Resultaten Proefsleuven Archeologie 18 4 Conclusies en advies Conclusie en advies voor vervolgonderzoek Waardering en selectieadvies 19 Literatuur en geraadpleegde bronnen 21 Bijlagen 1 Archeologische perioden 2 AMZ-cyclus 3 Programma van Eisen 4 Kwaliteitsaspecten Kaarten ARCHIS Kaart met ARCHIS-gegevens PS Kaart met locatie proefsleuven (1:1500) blad 3 van 18

4 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. blad 4 van 18

5 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Samenvatting In februari 2009 is op het terrein van voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg 108 te Ugchelen (gemeente Apeldoorn, provincie Gelderland) door Ingenieursbureau Oranjewoud BV een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd door middel van proefsleuven in opdracht van het Leger des Heils en VHGP Architecten BV. De aanleiding voor dit archeologisch onderzoek is de voorgenomen aanleg van een nieuwbouwcomplex. Doel van onderhavig onderzoek is het toetsen van de aanwezigheid van archeologische waarden binnen het plangebied en het formuleren van aanbevelingen voor de wijze waarop met eventueel aanwezige archeologische waarden dient te worden omgegaan. Op basis van het bureauonderzoek, die de regio-archeoloog van de gemeente Apeldoorn heeft uitgevoerd ten behoeve van het PvE, is geconcludeerd dat het plangebied in een gebied ligt tussen grafheuvels en enkele nederzettingen uit de Prehistorie tot en met de Middeleeuwen. Het plangebied ligt op de oostelijke helling van een groot smeltwaterdal, met aan de westelijke zijde een middeleeuwse enk. Ten noorden en ten oosten van het plangebied ligt een aantal AMK-terreinen met nederzettingsporen en grafheuvels uit de Prehistorie. Bekend is dat de grafheuvels een onderdeel vormen van het lokale prehistorische landschap waaraan meerdere structuren verbonden zijn. Het smeltwaterdal is verschillende keren gebruikt voor grindwinning in de 19 e eeuw. Tijdens het uitgevoerde inventariserend veldonderzoek (proefsleuvenonderzoek) in het plangebied is de bodemopbouw, de mate van intactheid van de bodem en de aan- of afwezigheid van vindplaatsen vastgesteld. Tijdens het onderzoek zijn drie sleuven aangelegd ten behoeve van archeologisch onderzoek, zoveel mogelijk rekening houdend met te behouden bomen op het terrein. In totaal is een oppervlakte van 450 m 2 onderzocht, waarbij duidelijk werd dat het gehele terrein in meer of mindere mate verstoord is. De verstoring varieert daarbij van ophoging, boomkuilen tot ploegsporen en kabelsleuven. Er zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Het plangebied (de lokatie van de geplande nieuwbouwblokken) kan daarom wat betreft archeologie vrijgegeven worden. Conform het door de regio-archeoloog opgestelde Programma van Eisen (PvE, zie bijlage 4) zal aan de hand van de resultaten (geen archeologische waarden) onderhavig rapport ingekort aangeboden worden. blad 5 van 18

6 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Administratieve gegevens OW Projectnummer OM-nummer Provincie Gelderland Gemeente Apeldoorn Plaats Ugchelen Toponiem Hoenderloseweg Kaartblad 33B Coördinaten NW / NO / ZW / ZO / Kadaster Beekbergen I 4287 Opdrachtgever VHGP Architecten BV Uitvoerder Ingenieursbureau Oranjewoud BV Datum uitvoering 10 en 11 februari 2009 Projectteam I.N. Kaptein (KNA Archeoloog) D. la Fèber (Veldtechnicus Archeologie) Bevoegd gezag Gemeente Apeldoorn Beheer documentatie Ingenieursbureau Oranjewoud BV Vondstdepot Provinciaal Depot voor Bodemvondsten Gelderland Afbeelding 1 Locatie plangebied (Topografische Kaart 1: (hier verkleind weergegeven), Topografische Dienst Kadaster, Emmen) blad 6 van 18

7 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. 1 Inleiding In februari 2009 is in opdracht van het Leger des Heils en VHGP Architecten BV door Ingenieursbureau Oranjewoud BV een inventariserend veldonderzoek door middel van drie proefsleuven van in totaal 450 m 2 uitgevoerd op het voormalig kinderhuisterrein Caeserea aan de Hoenderloseweg 108 te Ugchelen, provincie Gelderland. De aanleiding voor dit archeologisch vooronderzoek is de voorgenomen aanleg van drie nieuwe bouwblokken op het terrein ten noorden van de kapel. Conform het beleid van de gemeente Apeldoorn zal getoetst worden of voorafgaand aan de aanleg van het nieuwbouwcomplex voldoende rekening wordt gehouden met archeologische waarden. Het laten uitvoeren van een archeologisch vooronderzoek voorziet hierin. Voor de plaats van archeologisch vooronderzoek in de ruimtelijke planvorming wordt verwezen naar bijlage 2. Een archeologisch vooronderzoek bestaat altijd uit een bureauonderzoek dat meestal wordt gevolgd door een inventariserend veldonderzoek. Het doel van het bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting. Dit gespecificeerde verwachtingsmodel zal vervolgens worden getoetst door middel van een veldonderzoek. In dit geval is het bureauonderzoek vooraf al uitgevoerd door de regio-archeoloog van de gemeente Apeldoorn, in de vorm van het Programma van Eisen (PvE). Ingenieursbureau Oranjewoud BV heeft voor onderhavig onderzoek het veldwerk uitgevoerd. Het inventariserend veldonderzoek omvat de verkennende (gutsboringen vooraf) en karterende (proefsleuven naderhand) fase. Zowel het bureauonderzoek als het veldonderzoek is uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.1. blad 7 van 18

8 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. blad 8 van 18

9 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. 2 Bureauonderzoek Het doel van het uitvoeren van een archeologisch bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied. Waar kunnen we wat verwachten? Voor het opstellen van een dergelijke verwachting wordt gebruik gemaakt reeds bekende archeologische waarnemingen, historische kaarten, de landschappelijke situatie en bodemkundige gegevens. Een gespecificeerde verwachting gaat in op de mogelijke aanwezigheid, het karakter, omvang, datering en verstoring van archeologische waarden binnen het plangebied. Voorafgaand aan het veldwerk is door de regio-archeoloog van gemeente Apeldoorn een bureauonderzoek uitgevoerd, welke in het PvE is beschreven. In dit PvE (zie bijlage 4) werd geadviseerd een proefsleuvenonderzoek uit te voeren waaraan voorafgaand gutsboringen moeten worden uitgevoerd ten einde de diepte te bepalen voor de aanleg van het vlak. Met het proefsleuvenonderzoek kan de bodemopbouw van het gebied vast worden gelegd en wordt vastgesteld of binnen het plangebied archeologische waarden aanwezig zijn en, zo ja, of deze waarden behoudenswaardig zijn. De hieronder beschreven gegevens zijn een uittreksel van de in het PvE verzamelde gegevens. 2.1 Beschrijving onderzoekslocatie Begrenzing onderzoeks- en plangebied Het is van belang een onderscheid te maken tussen onderzoeksgebied enerzijds en plangebied anderzijds. Met plangebied (geplande proefsleuven) wordt het gebied bedoeld waarop de in de inleiding genoemde plannen en/of werkzaamheden betrekking hebben. Binnen dit gebied kunnen eventueel aanwezige archeologische waarden worden verstoord. Het onderzoeksgebied omvat het gebied waarover informatie is verzameld om een goed beeld te krijgen van de archeologische waarden in het onderzoeksgebied. Dit gebied is veelal groter dan het plangebied en verschilt al naar gelang het te onderzoeken aspect. Het plangebied heeft een oppervlakte van in totaal circa 750 m 2 en bevindt zich op perceel Beekbergen I 4287, het grondgebied dat behoort aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg 108 ten zuiden van Ugchelen. Het perceel wordt aan de oostkant begrensd door de Hoenderloseweg, aan de westkant door de Otterloseweg en aan de noordkant door de Van Golsteinlaan. blad 9 van 18

10 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Afbeelding 2: luchtfoto van het plangebied; ten tijde van het veldonderzoek was het gebouw ten noorden van de kapel al gesloopt. Bron: nl/, Huidig en toekomstig gebruik Huidig gebruik plangebied Tot voor kort stond er op het plangebied een gymzaal met groene buitenruimte en speelveld. Voorafgaand aan het proefsleuvenonderzoek zijn deze zaken gesloopt. Consequenties toekomstig gebruik Bij de realisering van drie nieuwe bouwblokken in aansluiting op de huidige bebouwing zullen mogelijk archeologische waarden worden bedreigd Gespecificeerde archeologische verwachting Het onderzoeksgebied ligt op de oostelijke helling van groot smeltwaterdal, Het Leesten genaamd, dat verschillende keren gebruikt werd voor grindwinning in de 19 e eeuw. Er is reliëf met een hellingpercentage van 2 tot 5 %. Aan de westelijke zijde van het smeltwaterdal heeft zich in de Middeleeuwen een enk ontwikkeld. In, op en onder de Ugchelse enk zijn diverse vondsten aangetroffen uit de Middeleeuwen, welke onder andere te maken hebben met de ijzerindustrie die in deze periode bloeide. Pal ten noorden van het plangebied ligt een nederzettingsterrein uit de Middeleeuwen (AMKterrein 12849). Hier is ook de Ugchelse beek gegraven. Op de rand van het smeltwaterdal ligt een aantal grafheuvels (waarvan twee beschermd: ARCHIS-monumenten 149 en 150, ten zuidoosten van het plangebied) die mogelijk uit dezelfde periode stammen als beschermd AMK-terrein 160, een nederzetting uit de Trechterbekercultuur gelegen in de kruising van de Rijksweg A1 en de Otterloseweg (bij de Cantharel). Rond de grafheuvels blad 10 van 18

11 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. zijn diverse sporen bekend die verband houden met de inrichting van het prehistorische landschap waarin de grafheuvels een centrale rol spelen, zoals palenrijen en (ronde) kleinschalige structuren. De onderstaande gespecificeerde archeologische verwachting gaat uit van een intact bodemprofiel. datering voornamelijk Neolithicum complextype structuren behorende tot grafheuvelcomplexen omvang mogelijk gehele plangebied diepteligging direct onder het maaiveld locatie in het gehele plangebied (gerelateerd aan dichtbijgelegen bekende nederzetting- en grafheuvelterreinen) uiterlijke kenmerken losse vondsten zoals vuurstenen artefacten, nederzettingsporen, palenrijen, kleinschalige structuren die verband houden met de grafheuvels en de bijbehorende inrichting van het prehistorische landschap mogelijke verstoringen het bodemprofiel zal waarschijnlijk niet meer intact zijn, dankzij de nabijheid van bebouwing. 2.2 Advies voor vervolgonderzoek Aan de hand van het PvE opgesteld door de regio-archeoloog van gemeente Apeldoorn werd geadviseerd een proefsleuvenonderzoek voorafgaand door een verkennend onderzoek met gutsboringen uit te voeren. Hierbij kan de aanwezigheid van archeologische waarden worden vastgesteld. Het onderzoek kan mogelijk een bijdrage leveren aan de kennis van de inrichting van het prehistorische landschap binnen een grafheuvelcontext. blad 11 van 18

12 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. blad 12 van 18

13 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. 3 Veldonderzoek 3.1 Doel- en vraagstelling Doel van het inventariserend veldonderzoek is het toetsen van de archeologische verwachting op basis van het uitgevoerde bureauonderzoek. Tijdens het proefsleuvenonderzoek wordt vastgesteld in hoeverre archeologische resten aan- of afwezig zijn. Het onderzoek dient antwoord te geven op de volgende vragen: Zijn er archeologische waarden aanwezig? Waar bestaan deze waarden uit? Wat is de context, aard van de sporen, datering en conserveringsgraad? Welke relatie zouden de sporen kunnen hebben met in de nabijheid gelegen grafheuvels? Zijn er sporen die duiden op de grafheuvel met ARCHIS-waarnemingsnummer 42598? Geven de archeologische waarden aanleiding voor vervolgonderzoek en/of inpassing van die waarden? Welk advies kan er gegeven worden voor de aard en methode van archeologisch onderzoek bij andere grondwerkzaamheden rond Caeserea? Beschrijf één representatief bodemprofiel Op basis van de resultaten wordt in dit rapport een advies uitgebracht over de mogelijke vervolgstappen m.b.t. de archeologie. 3.2 Onderzoeksopzet en werkwijze Er is een proefsleuvenonderzoek op het terrein uitgevoerd om na te gaan of archeologische waarden aanwezig zijn. In totaal zijn er drie sleuven aangelegd, zoveel mogelijk tussen bestaande bomen in, zodat deze bomen bewaard kunnen blijven. De zuidelijke sleuf (nabij het bijgebouw van de kapel) is 6 x 15 m en is parallel aan het bijgebouw en de kapel aangelegd (zie kaartbijlage PS). De middelste sleuf is 6 x 35 m en loodrecht op de eerste sleuf aangelegd. De noordelijke sleuf is 6 x 25 m, in het verlengde van de middelste sleuf. Hiermee is een totale oppervlakte opgegraven van 450 m 2. Het vlak is aangelegd op een diepte van ca. 50 tot 100 cm -mv, op het niveau waarop sporen zichtbaar zouden moeten zijn. De veldwerkzaamheden zijn uitgevoerd op basis van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.1 (VS03) en de aanvullende eisen zoals opgenomen in het PvE. 3.3 Resultaten Proefsleuven Werkput 1 is tot op een diepte van circa 100 cm beneden maaiveld verstoord en opgehoogd, waarschijnlijk ten behoeve van de bouw van de kapel en het kinderhuis. In de oostelijke hoek is een grote halfronde verstoring te zien welke vrij diep is. Ook dit zal in verband met de aanleg van het complex zijn aangebracht. Onduidelijk is wat de functie blad 13 van 18

14 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. hiervan is geweest. Het vlak van werkput 1 laat verder een natuurlijke zandbodem zien met (verspoelde) diergangen (zie afbeelding 3). In de westhoek van het zuidelijke profiel is het profiel geschaafd en gefotografeerd (zie afbeelding 4). Hier is goed de verstoring en ophoging van het terrein te zien. Afbeelding 3: het vlak in werkput 1, natuurlijke ondergrond met biotur-batie. Foto: I. Kaptein. blad 14 van 18

15 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Afbeelding 4: profiel in de zuidwand van werkput 1, opgehoogde en verstoorde grond boven de C-horizont. Foto: D. la Fèber. In werkput 2 zijn voornamelijk (sub)recente boomkuilen aangetroffen, vierkante kuilen van ongeveer cm breedte met scherpe hoeken en donkere vulling. Er zijn ongeveer drie rijen te onderscheiden die van noord naar zuid lopen. De kuilenrijen worden naar gelang ze meer naar het noorden toe lopen steeds dichter: de kuilen overlappend elkaar steeds meer (afbeelding 5). Tussen deze kuilen zijn nog enkele ploegsporen te zien. De natuurlijke ondergrond ligt hier op ongeveer 75 cm beneden maaiveld. blad 15 van 18

16 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Afbeelding 5: het vlak in werkput 2, boomkuilen in rijen van noord naar zuid met in het zuidelijke deel enkele schuin lopende ploegsporen. In de achter-grond de kapel van het Caeserea-complex. Foto: D. la Fèber. blad 16 van 18

17 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Afbeelding 6a: het vlak in werkput 3, ploegsporen en kabelsleuf in het zuidelijke deel van de sleuf. Foto: I. Kaptein. Afbeelding 6b: het vlak in werkput 3, ploegsporen en een boomvalkuil in het noordelijke deel van de sleuf. Foto: I. Kaptein. In de meest noordelijke sleuf, werkput 3, is de natuurlijke ondergrond al op 50 cm beneden maaiveld bereikt. Hier zijn voornamelijk ploegsporen te zien waar de omgekeerde E- en B-horizonten in terecht zijn gekomen (afbeelding 6). Een enkele grote donkere vlek met boomwortels is geïnterpreteerd als boomval (een kuil die achtergelaten wordt door een omgevallen boom). Er lopen drie greppels door de werkput, waarbij in de middelste een betonnen pijp zichtbaar is. Deze greppels hebben te maken met recente kabels of leidingen. blad 17 van 18

18 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. In geen van de werkputten zijn vondsten aangetroffen of enige sporen die mogelijk verband houden met archeologische vindplaatsen Archeologie De drie proefsleuven ("werkputten") laten hetzelfde beeld zien, namelijk dat het terrein grotendeels verstoord is en er, indien al aanwezig, geen archeologische waarden meer overgebleven zijn. blad 18 van 18

19 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. 4 Conclusies en advies 4.1 Conclusie en advies voor vervolgonderzoek In februari 2009 is in opdracht van het Leger des Heils en VHGP Architecten BV een inventariserend veldonderzoek door middel van drie proefsleuven van in totaal 450 m 2 uitgevoerd door Ingenieursbureau Oranjewoud BV op het voormalig kinderhuisterrein Caeserea aan de Hoenderloseweg 108 te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Op basis van de verzamelde gegevens in het PvE is geconcludeerd dat het plangebied op de oostelijke helling van groot smeltwaterdal ligt, Het Leesten genaamd. Aan de westelijke zijde van het smeltwaterdal ligt een middeleeuwse enk waarin, -op en -onder diverse vondsten zijn aangetroffen, welke onder andere te maken hebben met ijzerindustrie. Ten noorden en ten oosten van het plangebied ligt een aantal AMKterreinen met nederzettingsporen en grafheuvels uit de prehistorie. Bekend is dat de grafheuvels een onderdeel vormen van het lokale prehistorische landschap waaraan meerdere structuren verbonden zijn. Het smeltwaterdal is verschillende keren gebruikt voor grindwinning in de 19e eeuw. Tijdens het uitgevoerde inventariserend veldonderzoek (proefsleuvenonderzoek) in het plangebied is de bodemopbouw, de mate van intactheid van de bodem en de aan- of afwezigheid van vindplaatsen vastgesteld. Tijdens het onderzoek zijn eerst een aantal gutsboringen gedaan om de diepte van de natuurlijke ondergrond te peilen, waarna drie proefsleuven zijn aangelegd. Duidelijk is dat over het gehele plangebied geen archeologische indicatoren en vondstlagen zijn aangetroffen. Het gebied is grotendeels verstoord door recente grondwerkzaamheden zoals ploegen, planting van bomenrijen en ophoging van het terrein ten behoeve van de bouw van het Caeserea-complex. Gesteld kan worden dat de kans op de aanwezigheid van een archeologische vindplaats binnen het areaal van de geplande nieuwbouwblokken klein is. 4.2 Waardering en selectieadvies Op grond van de resultaten van het proefsleuvenonderzoek wordt aanbevolen de locatie ter plaatse van de drie aangelegde proefsleuven, vrij te geven wat betreft archeologie, aangezien er geen aanwijzingen zijn voor de aanwezigheid van een vindplaats. Advies voor vervolgonderzoek Het gedeelte van het terrein waar de toekomstige nieuwbouw gepland is behoeft geen nader archeologisch onderzoek en kan worden vrijgegeven wat betreft archeologie. Met betrekking tot de bevindingen/aanbevelingen van onderhavig onderzoek kan indien gewenst contact worden opgenomen met het bevoegd gezag, in deze de heer M. Wispelwey van de gemeente Apeldoorn, telefoonnummer blad 19 van 18

20 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Altijd bestaat er de mogelijkheid dat er tijdens graafwerkzaamheden toch losse sporen worden aangetroffen. Het betreft dan vaak kleine sporen of resten die niet door middel van een booronderzoek kunnen worden opgespoord. Indien dergelijke sporen worden aangetroffen bestaat er een wettelijke verplichting tot het binnen drie dagen melden aan de Minister van OC&W (Art. 53, Monumentenwet 1988). Een melding bij de gemeentelijk archeoloog voorziet echter eveneens in deze verplichting. blad 20 van 18

21 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. Literatuur en geraadpleegde bronnen Berendsen, H.J.A (4 e druk). De vorming van het land. Inleiding in de geologie en geomorfologie. Assen, Van Gorcum. Kuiper, M., 2006/2007. Atlas van Topografische kaarten Nederland Uitgeverij 12 Provinciën. Meij, A.M.V., Waardering terreinen van archeologische betekenis. Archeologische Monumentenkaart Gelderland; bureauonderzoek en terreininspecties. Amsterdam, RAAP (RAAP-rapport 1121). Odé, O. & I.M.C. Nuijten, Gemeente Apeldoorn, cultuurhistorisch onderzoek van het stedelijk gebied : de archeologische potentiekaart, cultuurhistorische overzichts- en beleidsadvieskaart. Amsterdam, RAAP (RAAP-rapport 170). Oude Rengerink, J.A.M., Rijksweg A1; wegvlakken Barneveld-Deventer en Deventer- Hengelo, een standaard archeologische inventarisatie t.b.v. de MER. Amsterdam, RAAP (RAAP-rapport 751). Starring Centrum/Stiboka, Bodemkaart van Nederland (schaal 1:50.000), Blad 33 West Apeldoorn. Stiboka en Starring centrum, Wageningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland (schaal 1:50.000), Blad 33 West Apeldoorn. Stiboka, Wageningen. Uitgeverij Nieuwland, 2006.Grote Historische Topografische Atlas Gelderland 1905 (schaal 1:25.000). Tilburg, Uitgeverij Nieuwland. Wolters-Noordhoff Grote Historische Atlas van Nederland. 3 Oost-Nederland , 1: Groningen, Wolters-Noordhoff Atlasprodukties. blad 21 van 18

22 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2009/20 23 februari 2009, revisie 00 Bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven op het Ugchelen IVO-P terrein aan voormalig kinderhuis Caeserea aan de Hoenderloseweg te Ugchelen, gemeente Apeldoorn. blad 22 van 18

23 Bijlage 1 : Archeologische perioden

24

25 Bijlage 1 : Archeologische perioden Als bijlage op de resultaten en verzamelde gegevens wordt hieronder een algemene ontwikkeling van de bewonersgeschiedenis in Nederland geschetst. Gedurende het Paleolithicum ( voor Chr.) hebben moderne mensen (homo sapiens) onze streken tijdens de warmere perioden wel bezocht, doch sporen uit deze periode zijn zeldzaam en vaak door latere omstandigheden verstoord. De mensen trokken als jager-verzamelaars rond in kleine groepen en maakten gebruik van tijdelijke kampementen. De verschillende groepen jagerverzamelaars exploiteerden kleine territoria, maar verbleven, afhankelijk van het seizoen, steeds op andere locaties. In het Mesolithicum ( voor Chr.) zette aan het begin van het Holoceen een langdurige klimaatsverbetering in. De gemiddelde temperatuur steeg, waardoor geleidelijk een bosvegetatie tot ontwikkeling kwam en de variatie in flora en fauna toenam. Ook in deze periode trokken de mensen als jager-verzamelaars rond. Voorwerpen uit deze periode bestaan voornamelijk uit voor de jacht ontworpen vuurstenen spitsjes. De hierop volgende periode, het Neolithicum ( voor Chr.), wordt gekenmerkt door een overschakeling van jager-verzamelaars naar sedentaire bewoners, met een volledig agrarische levenswijze. Deze omwenteling ging gepaard met een aantal technische en sociale vernieuwingen, zoals huizen, geslepen bijlen en het gebruik van aardewerk. Door de productie van overschot kon de bevolking gaan groeien en die bevolkingsgroei had tot gevolg dat de samenleving steeds complexer werd. Uit het Neolithicum zijn verschillende grafmonumenten bekend, zoals hunebedden en grafheuvels. Het begin van de Bronstijd ( voor Chr.) valt samen met het eerste gebruik van bronzen voorwerpen, zoals bijlen. Het gebruik van vuursteen was hiermee niet direct afgelopen. Vuursteenmateriaal uit de Bronstijd is meestal niet goed te onderscheiden van dat uit andere perioden. Het aardewerk is over het algemeen zeldzaam. De grafheuveltraditie die tijdens het Neolithicum haar intrede deed werd in eerste instantie voortgezet, maar rond 1200 voor Chr. vervangen door begravingen in urnenvelden. Het gaat hier om ingegraven urnen met crematieresten waar overheen kleine heuveltjes werden opgeworpen, eventueel omgeven door een greppel. In de IJzertijd ( voor Chr.) werden de eerste ijzeren voorwerpen gemaakt. Ten opzichte van de Bronstijd traden er in de aardewerktraditie en in het gebruik van vuursteen geen radicale veranderingen op. De mensen woonden in verspreid liggende hoeven of in nederzettingen van enkele huizen. Op de hogere zandgronden ontstonden uitgebreide omwalde akkercomplexen (celtic fields). In deze periode werden de kleigebieden ook in gebruik genomen door mensen afkomstig van de zandgebieden. Opvallend zijn de verschillen in materiële welstand. Er zijn zogenaamde vorstengraven bekend in Zuid-Nederland, maar de meeste begravingen vonden plaats in urnenvelden. Met de Romeinse tijd (12 voor Chr. tot 450 na Chr.) eindigt de prehistorie en begint de geschreven geschiedenis. In 47 na Chr. werd de Rijn definitief als rijksgrens van het Romeinse Rijk ingesteld. Ter controle van deze zogenaamde limes werden langs de Rijn castella (militaire forten) gebouwd. De inheems leefwijze handhaafde zich wel, ook al werd de invloed van de Romeinen steeds duidelijker in soorten aardewerk (o.a. gedraaid) en een betere infrastructuur. Onder meer ten gevolge van invallen van Germaanse stammen ontstond er instabiliteit wat uiteindelijk leidde tot het instorten van de grensverdediging langs de Rijn. Over de Middeleeuwen ( na Chr.), en met name de Vroege Middeleeuwen ( na Chr.), zijn nog veel zaken onbekend. Archeologische overblijfselen zijn betrekkelijk schaars. De politieke macht was na het wegvallen van de Romeinen in handen gekomen van regionale en lokale hoofdlieden. Vanaf de 10e eeuw ontstaat er weer enige stabiliteit en is een toenemende feodalisering zichtbaar. Door bevolkingsgroei en gunstige klimatologische omstandigheden werd in deze periode een begin gemaakt met het ontginnen van bos, heide en veen. Veel van onze huidige steden en dorpen dateren uit deze periode. De hierop volgende periode 1500 heden wordt aangeduid als Nieuwe Tijd.

26

27 Bijlage 2 : AMZ-cyclus

28

29 Bijlage 2 : AMZ-cyclus Het AMZ-proces Archeologisch onderzoek in Nederland wordt in de meeste gevallen uitgevoerd binnen het kader van de zogenaamde Archeologische Monumentenzorg (AMZ). Het gehele traject van de AMZ omvat een aantal stappen die elkaar kunnen opvolgen, afhankelijk van het resultaat van de voorgaande stappen. In de procedure wordt volgens een trechtermodel gewerkt. Het startpunt ligt eigenlijk al bij het bepalen van de onderzoeksplicht. Op diverse provinciale en landelijke archeologische waardenkaarten kan namelijk worden ingezien of het plangebied ligt in een zone met een archeologische verwachting. Indien dit het geval blijkt te zijn, dan zal er in het kader van de planprocedure onderzoek verricht moeten worden om te bepalen of er archeologische waarden binnen het plangebied aanwezig zijn. Hiermee start de zogenaamde AMZ-cyslus (zie afb. 1 en 2) Afb. 1: de AMZ-cyclus De eerste fase: bureauonderzoek Uitgangspunt voor het bureauonderzoek is het vaststellen van een gespecificeerd verwachtingsmodel dat op detailniveau voor het plangebied aangeeft wat er aan archeologische vindplaatsen aanwezig kan zijn. Op basis van dit verwachtingsmodel wordt bepaald of er een veldonderzoek nodig is en wat de juiste methode voor dit veldonderzoek zou moeten zijn om deze mogelijk aanwezige archeologische resten te kunnen aantonen.

30 Afb. 2: proces van de AMZ De tweede fase: inventariserend veldonderzoek (IVO) Het inventariserend veldonderzoek kan worden opgesplitst in drie subfases. Fase 1. verkennend onderzoek In sommige gevallen wordt er gestart met een verkennend onderzoek. Een verkennend onderzoek kent een relatief lage onderzoeksintensiteit en word feitelijk uitgevoerd omdat er bij het bureauonderzoek onvoldoende gegevens beschikbaar zijn om dit voldoende te kunnen onderbouwen. Dit is bijvoorbeeld het geval als er te weinig bodemkundige of geologische gegevens zijn om binnen het plangebied de verwachtingswaarden te kunnen onderbouwen of zelfs überhaupt tot een verwachtingswaarde te komen. Met een verkennend onderzoek kan tot in detail de verwachtingswaarde worden aangebracht. Zodoende kan door terugkoppeling een aangescherpt verwachtingsmodel worden gemaakt en kan karterend veldonderzoek in een vervolgfase gerichter en daarmee ook kostenefficiënter worden ingezet. Fase 2. karterend onderzoek In de regel wordt er gestart met een karterend onderzoek. Dit veldonderzoek dient om het verwachtingsmodel uit het bureauonderzoek te toetsen en eventueel aanwezige vindplaatsen op te sporen. Het onderzoek wordt vrijwel altijd vlakdekkend uitgevoerd door middel van boringen en/of oppervlaktekarteringen of proefsleuven. Het resultaat is in de regel een overzichtskaart met de resultaten van het onderzoek. Eventueel aangetoonde vindplaatsen worden daarbij aangegeven. Indien er geen archeologische vindplaatsen worden aangetroffen of wanneer bijvoorbeeld al blijkt dat deze geheel zijn

31 verstoord, dan wel van geen waarde zijn, is dit meestal ook het eindstadium van de AMZcyclus. Als er wel archeologische vindplaatsen worden aangetroffen of het blijkt uit de onderzoeksgegevens dat deze met zeer grote zekerheid kunnen worden verwacht, dan dient er een waardestellend onderzoek te worden uitgevoerd. Meestal is van de vindplaatsen die bij een karterend onderzoek zijn aangetroffen nog slechts in beperkte mate bekend wat de waarde ervan is. Fase 3. waarderend onderzoek Een waarderend onderzoek dient de fysieke kwaliteiten van een eerder aangetoonde of reeds bekende archeologische vindplaats vast te stellen en dient te leiden tot een waardestelling. Voor een waardestelling is het van belang om in elk geval de aard van de vindplaats, de exacte begrenzing in omvang en diepteligging, de datering en de mate van conservering en intactheid te weten. Een waarderend onderzoek kan worden uitgevoerd door middel van boringen of proefsleuven. Wat de beste methode is hangt sterk af van de omstandigheden en de aard van de vindplaats. In de meeste gevallen worden er voor een waardestelling proefsleuven of proefputten gegraven. omdat met deze methode meer en betere informatie over de vindplaats kan worden verkregen dan met aanvullende booronderzoek. Proefsleuven zijn lange sleuven van twee tot vijf meter breed die worden aangelegd in de zones waar in de voorgaande onderzoeksfase aanwijzingen voor vindplaatsen zijn aangetroffen. De derde fase: Selectie en waardering Het eindresultaat van een waardestellend onderzoek is een selectieadvies waarin op basis van de waardestelling van de vindplaats(en) wordt aangegeven of een vindplaats behoudenswaardig is. Deze waardestelling geschiedt op basis van verschillende waarderingscriteria. De term behoudenswaardig is sterk gerelateerd aan de essentie van het rijks- en provinciaal beleid ten aanzien van de archeologische monumentenzorg. In eerste instantie gaat dit namelijk uit van het behoud van het bodemarchief in situ (ter plekke in de bodem). Alleen wanneer dit binnen een belangenafweging niet kan zal het stuk waardevol bodemarchief voor het nageslacht bewaard dienen te worden door middel van een opgraving. Dit wordt ook wel behoud ex situ genoemd. Wanneer behoud niet gewenst is vanwege een relatief gering waarde van de vindplaats(en) kan nog worden besloten om de bodemingrepen onder archeologische begeleiding te laten uitvoeren. Ook is het natuurlijk nog mogelijk dat er helemaal geen archeologisch onderzoek meer hoeft plaats te vinden en kan het terrein worden 'vrij gegeven'. Het bevoegd gezag zal op basis van het selectieadvies uiteindelijk aangeven welke maatregelen er dienen te worden genomen. Deze beslissing wordt het selectiebesluit genoemd. Plaats van de AMZ-cyclus in de planvorming Net als met andere omgevingsfactoren waarmee binnen de planvorming rekening gehouden dient te worden, is het ook voor de archeologie van belang om dit in een zo vroeg mogelijk stadium in te steken. Niet alleen is dit voor een aantal onderzoeksfasen vanwege provinciaal of gemeentelijk beleid al een vereiste, het geeft bovendien al vroeg inzicht in eventuele risico's qua exploitatie en potentiële vertragingen in een project. Indien er een middelhoge of hoge kans op de aanwezigheid van archeologische resten bestaat, zal het bevoegd gezag een inventariserend onderzoek verplicht stellen ten behoeve van de ruimtelijke onderbouwing. Dit onderzoek is gebaseerd op het specifieke verwachtingsmodel uit het bureauonderzoek dat daaraan vooraf dient te gaan. In praktijk worden deze onderzoeken gecombineerd uitgevoerd en in één verslag gerapporteerd.

32 Wanneer eenmaal een planprocedure is voorgenomen zal met het archeologisch onderzoek al kunnen worden begonnen. In principe kan het gehele inventariserend veldonderzoek, inclusief een selectieadvies, voorafgaand aan een planprocedure worden afgerond. Dit heeft als voordeel dat binnen het toekomstige plan de omvang van de archeologische vindplaats(en) definitief kan worden afgebakend en er, bij behoud in situ, de bestemming 'archeologische waardevol' kan worden opgenomen. Ook kunnen dan in bijvoorbeeld een aanlegvergunning specifieke voorschriften worden opgenomen om aantasting te voorkomen. In dit kader en deze planfase kan ook een voorschot worden genomen op inrichtingsmaatregelen (aanpassing van een eventueel al beschikbaar stedenbouwkundig ontwerp of het voorschrijven van bijvoorbeeld een groenzone, speelveld, parkeerplaatsen etc.). Indien dit mogelijk is kan ook worden voorgeschreven dat er archeologievriendelijk gebouwd dient te worden door aanpassing van funderingswijze of ander technische maatregelen. Het nadeel van het uitvoeren van een waardestellend veldonderzoek na de een planprocedure is dat daarmee ook de consequenties ervan pas later in beeld komen, wat leidt tot een aantal risico's. Vaak blijkt dan behoud in situ veel lastiger te zijn en is dit dan alleen met technische maatregelen nog mogelijk. Soms is alleen behoud ex situ door middel van opgravingen de enige nog resterende kostbare optie.

33 Bijlage 3: Programma van Eisen

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45 Bijlage 4: Kwaliteitsaspecten van het onderzoek en de toegepaste methoden en strategieën

46

47 Bijlage 4: Kwaliteitsaspecten van het onderzoek en de toegepaste methoden en strategieën Certificatie / accreditatie Ingenieursbureau Oranjewoud is gecertificeerd volgens NEN-ISO Ons bureau is lid van de Vereniging Kwaliteitsborging Bodemonderzoek (VKB). Voor het uitvoeren van veldwerk bij bodemonderzoek is Ingenieursbureau Oranjewoud gecertificeerd conform de BRL SIKB 2000 (Beoordelingsrichtlijn voor het SIKBprocescertificaat voor veldwerk bij milieuhygiënisch bodemonderzoek). Als het veldwerk conform deze BRL is uitgevoerd, is het rapport voorzien van het volgende logo: De naleving van de kwaliteitseisen en -procedures wordt periodiek getoetst door interne auditors en externe auditors, onder toezicht van de Raad voor Accreditatie. De in het bodemonderzoek benodigde analyses van grond en grondwater laat Oranjewoud verrichten door een STERLAB geaccrediteerd laboratorium. Deze accreditatie garandeert dat bij de analyses consequent de juiste en vastgelegde procedures worden gehanteerd zodat de analyseresultaten een hoge betrouwbaarheid hebben. Normen en richtlijnen De veldwerkzaamheden worden uitgevoerd volgens de VKB-protocollen 2001 t/m 2017 en eventuele aanvullende NPR/NEN-normen. Deze protocollen en richtlijnen zijn opgenomen en uitgewerkt in het Handboek Veldwerk Bodem van Oranjewoud. Veldwerk- en analyseprogramma in het kader van door Oranjewoud verricht verkennend bodemonderzoek worden, tenzij anders vermeld, gebaseerd op de NEN 5740 'Onderzoeksstrategie bij verkennend bodemonderzoek' (NNI, oktober 1999). Veldwerk- en analyseprogramma in het kader van door Oranjewoud verricht oriënterend bodemonderzoek worden, tenzij anders vermeld, gebaseerd op het 'Protocol voor Oriënterend onderzoek' (Sdu Uitgeverij, maart 1994). Veldwerk- en analyseprogramma in het kader van door Oranjewoud verricht nader bodemonderzoek worden, tenzij anders vermeld, gebaseerd op het Protocol voor het Nader onderzoek deel 1' (Sdu Uitgeverij, maart 1994) of op de 'Richtlijn nader onderzoek deel 1' (Sdu Uitgeverij, september 1995). Veldwerk- en onderzoeksprogramma in het kader van door 'Oranjewoud' verricht archeologisch onderzoek wordt, tenzij anders vermeld, gebaseerd op de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie versie 3.1 (SIKB, 1 augustus 2006 ). Oranjewoud is gecertificeerd door het CvAK voor het uitvoeren van alle voorkomende archeologische werkzaamheden. Toepassing grond en asbest Het bodemonderzoek geeft inzicht in de milieuhygiënische kwaliteit van de bodem in het kader van het gebruik en/of de bestemming van de onderzochte locatie. Indien echter grond van de locatie wordt afgevoerd voor toepassing elders, volstaan de resultaten van het verrichte bodemonderzoek niet. Grond is in dat geval een (secundaire) bouwstof. Voor toepassing van een bouwstof dient formeel een bouwstoffenonderzoek te worden verricht conform het Bouwstoffenbesluit. In een dergelijk onderzoek wordt ingegaan op het gebruik en/of de bestemming van de grond (bouwstof).

48 Met nadruk wordt vermeld dat onderzoek naar de aanwezigheid van asbest in de bodem geen onderdeel uitmaakt van onderzoek dat door Oranjewoud volgens bovengenoemde normen en richtlijnen wordt uitgevoerd. Als tijdens het veldwerk in de bodem vermoedelijk asbesthoudende materialen worden opgemerkt, dan komt dit in de profielbeschrijvingen en de conclusies naar voren. Overigens wordt opgemerkt dat in de bodem aanwezig puin zeer vaak enig asbest bevat. Specifiek onderzoek naar de aanwezigheid van asbest in de bodem dient volgens de concept NEN 5707 Inspectie, monsterneming en analyse van asbest in de bodem (NNI, maart 2000) te worden uitgevoerd. Betrouwbaarheid / garanties Bodemonderzoek wordt in zijn algemeenheid uitgevoerd door het steekproefsgewijs bemonsteren van al dan niet verdachte bodemlagen. Hoewel Ingenieursbureau Oranjewoud B.V. de grootste zorgvuldigheid betracht bij het uitvoeren van het bodemonderzoek, is het juist deze steekproefsgewijze benadering die het onmogelijk maakt garanties ten aanzien van de (verontreinigings)situatie af te geven op basis van de resultaten van een bodemonderzoek. Oranjewoud aanvaardt derhalve op generlei wijze aansprakelijkheid voor schade welke voortvloeit uit beslissingen genomen op basis van de resultaten van bodemonderzoek. In dit kader kan ook worden opgemerkt dat de voor het historisch onderzoek geraadpleegde bronnen niet altijd zonder fouten en volledig zijn. Voor het verkrijgen van historische informatie is Oranjewoud wel afhankelijk van deze bronnen, waardoor Oranjewoud niet kan instaan voor de juistheid en volledigheid van de verzamelde historische informatie.

49 Kaartenbijlage ARCHIS Kaart met ARCHIS-gegevens PS Kaart met locatie proefsleuven (1:1500)

50

51 Caeserea Ugchelen ARCHIS-IKAW 1: / I.N. Kaptein Legenda Ugchelen WAARNEMINGEN ONDERZOEKSMELDINGEN TOP10 ((c)tdn) MONUMENTEN archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd PLAATSNAMEN IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd 0 1 km N Archis /

52

53 Schaal : 1:1500 Formaat : 297x m D A.B. VHGP ARCHITECTEN B.V. 1:1500 ARCHEOLOGISCH PROEFSLEUVEN- ONDERZOEK TE UGCHELEN A4 -IN- SITUATIE S1A D0 DEFINITIEF R:\ \ \BODEM\VRIJGAVE\ ACAD\195934S1A.DWG

54