University of Groningen. Gelukkig geïntegreerd Houten-van den Bosch, Elsje Joke van

Transcriptie

1 University of Groningen Gelukkig geïntegreerd Houten-van den Bosch, Elsje Joke van IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 1999 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Houten-van den Bosch, E. J. V. (1999). Gelukkig geïntegreerd: onderzoek naar de kwaliteit van het bestaan van mensen met een lichte verstandelijke beperking s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Aanleiding tot het onderzoek Er bestaan in Nederland verschillende instellingen en afdelingen voor jongeren met lichte verstandelijke beperkingen en gedragsproblemen. Twee van die instellingen, te weten Groot Emaus in Ermelo en De Beele in Voorst, zijn aangewezen als achtervanginstellingen. Dat betekent dat daar jongeren met lichte verstandelijke beperkingen worden geplaatst, die zo ernstige gedragsproblemen hebben, dat zij in een andere instelling niet meer kunnen worden geholpen. Aan het einde van het verblijf in Groot Emaus of De Beele verhuizen deze jongeren naar een andere instelling, een zelfstandige woonsituatie of het ouderlijk huis. Dit onderzoek betreft jongeren die Groot Emaus of De Beele in de jaren tachtig na een verblijf van tenminste een half jaar verlaten hebben en hun leven elders hebben voortgezet. De instellingen willen weten hoe het enige jaren na hun vertrek met deze jongeren is. Bovendien zijn de instellingen geïnteresseerd in aanwijzingen voor de opvoeding in de instellingen. De afdeling Orthopedagogiek van de Rijksuniversiteit Groningen is geïnteresseerd in onderzoek naar de mate waarin mensen met een verstandelijke beperking zelf verantwoordelijkheid kunnen dragen en geïntegreerd kunnen raken in de maatschappij. Daarom werd deze afdeling gevraagd in kaart te brengen hoe het met de jongeren is enige jaren na het verlaten van de instelling en te zoeken naar aanwijzingen voor de opvoeding in de instellingen. Alvorens te onderzoeken hoe het met de jongeren is, moeten enkele gegevens uit het bovenstaande worden verhelderd. In paragraaf 1.2 wordt daarom nader ingegaan op de plaats die Groot Emaus en De Beele hebben tussen de instellingen in de zorg voor de geestelijke gezondheid in Nederland en wordt informatie gegeven over de afzonderlijke instellingen. De hoofdtaak van instellingen voor kinderen met opvoedingsproblemen, hier aangeduid als ongewone opvoeding, wordt beschreven in paragraaf 1.3. Nadat in de paragrafen 1.2. en 1.3 de context van dit onderzoek is beschreven, worden in paragraaf 1.4 probleemstelling, doelstelling en onderzoeksvragen van dit onderzoek weergegeven. 1

3 In dit proefschrift wordt de term 'mensen met een verstandelijke beperking' gebruikt voor diegenen die "significant beneden gemiddeld intellectueel functioneren en daarmee samenhangende beperkingen hebben in twee of meer... van toepassing zijnde vaardigheidsgebieden", zoals die worden omschreven door Luckasson (1992, vertaling van Buntinx & Bernard, 1996). Dit is in tegenspraak met de eerdere definitie van Grossman (1983), waarin zwakzinnigheid nog kon worden opgevat als een afzonderlijk (persoons)kenmerk. Een verstandelijke handicap is volgens Luckasson et al. (1992) een dynamisch kenmerk van de functionele relatie tussen individu en omgeving (Buntinx & Bernard, 1996). In tegenstelling tot Grossman et al. (1983), bij wie de mate van handicap rechtstreeks samenhing met het intellectueel functioneren, vinden Luckasson et al. (1992) de behoefte aan ondersteuning door anderen het belangrijkste criterium voor vaststelling van de mate van handicap. Verstandelijke handicap wordt nu meer maatschappelijk gedefinieerd (Buntinx & Bernard, 1996). Iemand met een verstandelijke beperking heeft pas een verstandelijke handicap als er ook sprake is van zodanige beperkingen in adaptieve vaardigheidsgebieden, dat er behoefte bestaat aan ondersteuning door anderen. Toen de in dit onderzoek geïnterviewde ex-bewoners nog bewoners waren, was er van een 'paradigma-shift', zoals die blijkt uit de veranderde definitie van 'verstandelijke handicap' nog geen sprake. In de literatuur van voor 1992 wordt de term 'gehandicapt' veelal gebruikt zonder rekening te houden met de nieuwste visies met betrekking tot de term. Wanneer hier een auteur die spreekt over 'verstandelijk gehandicapt' letterlijk wordt aangehaald, wordt die term gehandhaafd, evenals in situaties waarin expliciet sprake is van een verstandelijke handicap. In alle overige gevallen wordt gesproken over 'personen met een verstandelijke beperking'. 1.2 Achtervanginstellingen Groot Emaus en De Beele zijn categoriale behandelingscentra in de residentiële zorg voor licht verstandelijk 'gehandicapten'. Deze centra worden bekostigd vanuit de A.W.B.Z. De beide instellingen zijn in 1986 door het toenmalige ministerie van W.V.C. erkend als achtervanginstellingen: in deze instellingen worden jongeren opgenomen die in andere instellingen niet meer kunnen worden geholpen. 2

4 Doordat Groot Emaus en De Beele voor deze groep de enige achtervanginstellingen in Nederland zijn, werken deze instellingen intensief samen. In het kader van het onderzoek is, in samenspraak met de beide instellingen, de volgende gemeenschappelijke doelstelling ontstaan uit de afzonderlijke doelstellingen van de beide instellingen: 'Op Groot Emaus en De Beele worden licht verstandelijk gehandicapten in de puberteits- en adolescentiefase toegelaten met zo ernstige ontwikkelings-, opvoedings- en/of secundaire leerproblemen, dat zij in andere voorzieningen niet (meer) kunnen worden opgevangen. Op het moment van verlaten van de instelling hebben ze, in verhouding tot hun mogelijkheden, voldoende handelingscompetentie verworven voor het bereiken van een zo zelfstandig mogelijke maatschappelijke positie, die leidt tot tevredenheid van henzelf en van de maatschappij.' Het gaat dus om jongeren, meestal tussen twaalf en 21 jaar, die het gewone onderwijs niet kunnen volgen doordat ze een verstandelijke beperking hebben. Bij toelating ligt hun IQ tussen 55 en 85 à 90 (Op weg naar behandelingsbeleid voor de jaren 90, 1991). Deze jongeren hebben bovendien ernstige gedragsproblemen: er is sprake van acting-out-gedrag, diefstal, prostitutie, incest, aanranding en zelfmoordpogingen. Daardoor zijn deze jongeren aangewezen op een instituut, waarin alle voorzieningen voor wonen, onderwijs, werk en recreatie aanwezig zijn (zogenaamde driemilieus-voorzieningen) en waar alle hulpverleners met elkaar samenwerken in de behandeling. Jongeren die ernstig psychotisch zijn, verslavingsproblemen hebben of ernstig suïcidaal zijn, worden niet opgenomen, evenmin als jongeren die niet voldoen aan het leeftijd- of intelligentie-criterium. In de zorg voor mensen met verstandelijke beperkingen grenzen Groot Emaus en De Beele aan de regionale internaten voor mensen met een lichte verstandelijke beperking. In de jeugdzorg voor normaal begaafde jongeren grenzen de instellingen aan de Z.I.B.-internaten (voor Zeer Intensieve Behandeling) en aan de instituten voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie. Bovendien grenzen Groot Emaus en De Beele aan vormen van zorg voor volwassenen met verstandelijke beperkingen, bijvoorbeeld afdelingen voor (Sterk) Gedragsgestoorde Licht Verstandelijk Gehandicapten. Sommige jongeren maken na een verblijf in het behandelingscentrum van Groot Emaus of De Beele de overstap naar een decentrale unit of gaan, eventueel begeleid, op een kamer wonen. Daar zijn de verschillende aspecten van het dagelijks leven niet geïntegreerd. De jongeren worden er voorbereid op de algemene gang van zaken in de samenleving. De instel- 3

5 ling bereidt een andere groep jongeren voor op een geschikte plaats in een vervolgvoorziening, bijvoorbeeld een Gezins Vervangend Tehuis (G.V.T.) of een andere instelling voor mensen met verstandelijke beperkingen. Bij een kleinere groep besluit de instelling de behandeling te staken omdat men niet verwacht dat deze succesvol zal zijn. Ook zijn er jongeren die zelf besluiten uit de instelling weg te gaan zodra ze achttien jaar zijn, ongeacht of de deskundigen in de instelling vinden dat het doel van de specifieke opvoeding bereikt is Groot Emaus in Ermelo Groot Emaus werd in 1907 opgericht als tweede instelling van de Vereniging 's Heeren Loo, omdat de vereniging zich ook wilde belasten met de zorg voor 'verwaarloosde, achterlijke jongens, beneden de leeftijd van veertien jaar, die ter beschikking van de regering zijn gesteld (...). De Vereniging 's Heeren Loo is een protestant-christelijke vereniging tot opvoeding, verzorging en behandeling van mensen met een verstandelijke handicap'. Groot Emaus was in Nederland het eerste instituut voor jongeren met een lichte verstandelijke beperking. Het heeft zich door de jaren heen steeds gericht op de opvang van jongeren, die door hun beperking op de één of andere manier in de maatschappij waren vastgelopen of dreigden vast te lopen. Vanaf het begin werden zowel jongens als meisjes opgenomen. Anno 1998 maakt Groot Emaus deel uit van Kwadrant, de sector 'licht verstandelijk gehandicapten' binnen de Stichting Zorgverlening 's Heeren Loo. Het instituut heeft in totaal 286 plaatsen, waarvan 210 in het behandelingscentrum in Ermelo en de rest in decentrale units op andere plaatsen. Er zijn 33 leefgroepen met elk zes tot twaalf jongeren. De groepen verschillen van elkaar qua leeftijd, geslacht, aard en intensiteit van de problematiek van de groepsleden. Bij toelating tot Groot Emaus stelt men, op grond van uitgebreide diagnostiek, vast welke gedragsproblemen de jongere heeft. In het algemeen zijn er in de behandeling drie fasen te onderscheiden (Van der Schee, 1992). Er is een fase van 'wennen en erbij gaan horen', een fase waarin het leren door het op zich nemen van taken centraal staat en een fase van concentratie op wat er komt na het verlaten van Groot Emaus. Wanneer de vraag beantwoord moet worden of een jongere Groot Emaus kan verlaten en welke vervolgsituatie het meest geschikt is, wordt vooral het niveau van verstandelijk functioneren en de mate van zelfredzaamheid beoordeeld. 4

6 1.2.2 De Beele in Voorst De Beele werd opgericht in 1949 en maakt deel uit van de Hoogeland Zorggroep. Deze heeft een christelijke signatuur. Onder de Hoogeland Zorggroep vallen een centrum voor thuislozen, een verpleeghuis, een leefgemeenschap voor mensen met een verstandelijke beperking en het orthopedagogisch centrum De Beele. De Beele was oorspronkelijk een jongenshuis waar met name justitie kinderen met een lichte verstandelijke beperking plaatste. In 1984 begon men met het opvangen van elders afgewezen zeer problematische jongeren. In datzelfde jaar liet De Beele ook de eerste meisjes toe. De Beele heeft 94 plaatsen, waarvan acht in een decentraal huis in Apeldoorn. Sinds 1996 heeft De Beele een besloten paviljoen voor acht bewoners. Op grond van diagnostische criteria worden de jongeren geplaatst in een van de vier behandelstromen (Buter, 1998). Deze stromen zijn: conduct disorder laag niveau, conduct disorder hoog niveau, PDD-NOS laag niveau en PDD-NOS hoog niveau. De bewoners met ADHD-problematiek worden op grond van gedrags-en persoonlijkheidskenmerken in een van de stromen ingedeeld. Elke stroom bestaat uit drie fasen (Ament & Buter, 1997). In de eerste fase ('overnemen') is het doel het herstel van de pedagogische gezagsstructuur en het op gang brengen van het gewone leven. In de tweede fase ('samenwerken') worden de doelen samen met de kinderen opgesteld. Te hanteren waarden en normen worden daarvan afgeleid. In de derde fase ('zelf doen') wordt steeds meer een appèl gedaan op de eigen verantwoordelijkheid. De doelen in deze fase worden afgeleid van het perspectief van het kind. Geleidelijk aan vindt er een omslag plaats van behandeling naar begeleiding. Daarbij wordt niet meer alleen door de hulpverlening geformuleerd wat belangrijk is voor de bewoner, maar wordt er onderhandeld over de benodigde hulp. Doel van deze fase is dat de begeleiding overbodig wordt. Eind 1999 zal elke stroom gehuisvest zijn in een eigen accomodatie met voor elke fase een eigen leefgroep van vier tot acht bewoners. Daarbij kan in de eerste fase van de behandeling de mate van beslotenheid aangepast worden aan de behoefte van de bewoners. 5

7 1.3 Ongewoon opvoeden Groot Emaus en De Beele laten mensen met lichte verstandelijke beperkingen en gedragsproblemen toe. Zij hebben een deel van hun (gewone) opvoeding achter de rug, maar zij hebben zo'n ernstig opvoedingsprobleem, dat zij het opvoedingsdoel waarschijnlijk niet zonder een verblijf op Groot Emaus of De Beele kunnen bereiken. Hieronder zal de term 'ongewoon opvoeden' als middel tot het bereiken van het instellingsdoel en het opvoedingsdoel worden toegelicht, maar eerst komt het gewone opvoeden aan de orde Gewoon opvoeden en opvoedingsdoel Volgens Kok (1991) is opvoeden "het in relatie staan van opvoeder(s) en opvoedeling(en), waarin de opvoeder zich als persoon, als zijn wijze van mens-zijn presenteert, een klimaat creëert dat persoonlijkheidsgroei bevordert en leefsituaties zo hanteert dat deze optimale kansen bieden op zelfontplooiing" (p. 40). Het opvoedingsdoel (het eindpunt van de opvoeding van het individu) lijkt dus zelfontplooiing van de opvoedeling te zijn, hoewel Kok zelf aangeeft dat het doel van de opvoeding ligt in het "optimaliseren van het proces" (1991, p. 58). Daaronder verstaat hij "voortschrijden in de richting van het perspectief, namelijk een toekomst die (nog) niet gekend is". "Optimaliseren van het proces" geeft echter geen eindpunt van de opvoeding weer, in tegenstelling tot zelfontplooiing. Volgens Nakken (1997) is opvoeden "het voorbereiden van een kind op een zelfstandig bestaan in een gemeenschap". Volgens Ter Horst moet het opvoeden leiden tot de toenemende zelfstandigheid van het kind en de afnemende verantwoordelijkheid van de opvoeders Opvoedingsprobleem Er is volgens Kok (1991) sprake van een 'stokkend' opvoedproces (opvoedingsprobleem) als "het opvoeden voor kind, opvoeders en betrokkenen niet lijkt te leiden tot een beoogd resultaat, terwijl dit als een probleem wordt ervaren". Het beoogde resultaat is hierbij het opvoedingsdoel. Ter Horst (1980, p.101) spreekt van een "problematische opvoedingssituatie" (P.O.S.). als een "door de betrokkenen als nagenoeg perspectiefloos ervaren opvoedingssituatie, waarin men er zonder deskundige hulp van buitenaf niet in slaagt het geheel zodanig te veranderen dat het weer perspectief biedend wordt". Sipma (1996) plaatst hierbij de kanttekening, dat 6

8 ook als minder perspectiefloos ervaren opvoedingssituaties, problematische opvoedingssituaties kunnen zijn en hulp van buitenaf nodig kunnen hebben. Ter Horst vindt dit echter geen object van de orthopedagogiek, maar van de klinische pedagogiek en spreekt er verder niet over. Nakken spreekt van een "ongewone opvoedingssituatie" als er zich een (ernstig) probleem voordoet in de opvoeding, waarbij speciale hulp nodig is om het probleem op te lossen, te verminderen of zelfs te voorkomen. Sipma (1996) geeft verschillende gradaties van ongewone opvoeding aan. In haar continuüm kiest zij (in volgorde van toenemende problemen en afnemende bereidheid en bekwaamheid van de opvoeder) voor "verzwaarde opvoedingssituatie", "gespannen opvoedingssituatie", "problematische opvoedingssituatie" en "crisis in de opvoedingssituatie". Jongeren die in Groot Emaus of De Beele zijn opgenomen verkeren in een problematische opvoedingssituatie of er is sprake van een crisis in de opvoedingssituatie Oplossen van het opvoedingsprobleem In het geval van een opvoedingsprobleem, hoe men dat ook noemt of omschrijft, moet er zo worden gehandeld, dat het opvoedingsdoel alsnog kan worden bereikt. Kok hanteert daarvoor de term "specifiek opvoeden". Specifiek opvoeden is "het beantwoorden van een vraagstelling om overaccentuering in het opvoedproces, en wel zo, dat dit (weer) optimaal wordt, zodat een kind zijn eigenheid kan ontplooien" (Kok, 1991, p.48). Nakken spreekt van een "ongewone opvoeding", namelijk een "opvoeding die anders ingevuld wordt dan de ouders van plan waren (of gewoon gedaan zouden hebben)". Ter Horst (1980) noemt geen specifieke term, maar geeft aan dat het bij oplossen van een problematische opvoedingssituatie gaat om het optimaliseren van perspectief-mogelijkheden en opsporen en bestrijden van perspectief-belemmeringen. Kok, Nakken en Ter Horst spreken alle drie over het oplossen van een opvoedingsprobleem. In het vervolg wordt hiervoor de term "ongewoon opvoeden" (Nakken 1997) gebruikt omdat deze term het meest duidelijk is als tegenstelling tot 'gewoon opvoeden' en samen met het door Nakken gehanteerde opvoedingsdoel het best aansluit bij de gemeenschappelijke doelstelling van Groot Emaus en De Beele. 7

9 1.3.4 Instellingsdoel Voordat jongeren in Groot Emaus of De Beele gingen wonen was er sprake van een ernstig opvoedingsprobleem, door Sipma (1996) in haar continuüm "problematische opvoedingssituatie" of (nog erger) "crisis in de opvoedingssituatie" genoemd. De bereidheid en bekwaamheid van de opvoeder waren ernstig aangetast of plotseling of langdurig helemaal niet aanwezig. Rink et al. (1994) spreken over een "problematische opvoeding" of "pedagogische verwaarlozing". Groot Emaus en De Beele hebben zich ten doel gesteld hun bewoners "voldoende handelingscompetentie" bij te brengen in de tijd dat zij in één van beide instellingen verblijven. Dat is het instellingsdoel (het algemene doel van de ongewone opvoeding door de instelling). Dit instellingsdoel moet worden bereikt met het oog op het opvoedingsdoel, namelijk "een zo zelfstandig mogelijke maatschappelijke positie, die leidt tot tevredenheid van henzelf en van de maatschappij". De meeste bewoners van Groot Emaus en De Beele bereiken dit opvoedingsdoel enkele jaren nadat ze de instelling hebben verlaten. Hier is sprake van opvoedingsproblemen waaraan Groot Emaus en De Beele door middel van ongewone opvoeding werken om het instellingsdoel (voldoende handelingscompetentie) te bereiken. Na het verlaten van de instelling wordt door middel van een andere vorm van ongewone opvoeding of door middel van gewone opvoeding gestreefd naar een zo zelfstandig mogelijke maatschappelijke positie, die leidt tot tevredenheid van henzelf en van de maatschappij. 1.4 Probleemstelling, doelstelling en onderzoeksvragen Probleemstelling Aanvankelijk was er sprake van het volgende maatschappelijke probleem. De beide achtervanginstellingen waren niet op de hoogte van de huidige situatie van vroegere bewoners, terwijl kennis omtrent die situatie volgens de instellingen zou kunnen bijdragen aan de begeleiding van de huidige bewoners van de instellingen. Hiermee hangt een financiële kwestie samen. In Nederland wordt veel geld uitgegeven aan de zorg voor allerlei groepen die om uiteenlopende redenen niet (goed genoeg) voor zichzelf kunnen zorgen. Groot Emaus en De Beele onderscheiden zich van andere instellingen doordat ze jongeren opnemen voor wie de hulpverlening in een ander internaat is mislukt of dreigt te 8

10 mislukken, of die daar al bij voorbaat worden afgewezen omdat ze te moeilijk zouden zijn. De achtervangfunctie van deze instellingen betekent in de praktijk, dat de financiering per bewoner gelijkgesteld is aan die in de kinder- en jeugdpsychiatrie en dat er dus, vergeleken met andere instellingen voor jongeren met lichte verstandelijke beperkingen en gedragsproblemen, meer formatieplaatsen voor begeleiders beschikbaar zijn. Hierdoor is er meer aandacht voor de bewoner en zijn er meer specifieke behandelmethoden voor zijn problemen. Omdat de beide instellingen de gemeenschap veel geld kosten was het belangrijk na te gaan of degenen die in de achtervanginstituten opgenomen zijn geweest datgene bereiken wat zijzelf en de gemeenschap ervan verwachten, namelijk "een zo zelfstandig mogelijke maatschappelijke positie, die leidt tot tevredenheid van de ex-bewoners zelf en van de maatschappij" zoals de gemeenschappelijke doelstelling Groot Emaus en De Beele aangeeft. Het was niet bij voorbaat duidelijk welke normen moesten worden gehanteerd voor een 'zelfstandige maatschappelijke positie' en wie bepaalde of een ex-bewoner een zelfstandige maatschappelijke positie had: de exbewoner zelf, de onderzoeker of nog iemand anders. Voordat onderzocht kon worden hoe de situatie van mensen die jaren geleden in Groot Emaus of De Beele hebben gewoond, was, moest daarom eerst het concept 'maatschappelijke positie' worden geëxpliciteerd. Aan de hand daarvan is in het eerste deel van dit project onderzocht in hoeverre deze mensen hun opvoedingsdoel, namelijk een zo zelfstandig mogelijke maatschappelijke positie, hebben bereikt. In het onderzoek naar de maatschappelijke positie komt een conceptueel probleem aan het licht. Het concept 'maatschappelijke positie' blijkt niet goed bruikbaar in een onderzoek naar de situatie van mensen met een lichte verstandelijke beperking en hun tevredenheid daarover. In het tweede deel van het onderzoek wordt daarom een nieuw concept uitgewerkt: 'kwaliteit van het bestaan'. Ook worden de gegevens uit het onderzoek naar de maatschappelijke positie nogmaals geanalyseerd, nu met behulp van het nieuwe concept Doelstelling en onderzoeksvragen van het empirische onderzoek De maatschappelijke positie van de voormalige bewoners, enkele jaren nadat ze de instelling hebben verlaten, kan worden beschreven zonder de behandeling in de instellingen te evalueren. De maatschappelijke positie kan deels beschouwd worden als een gevolg van de ongewone opvoeding in de instellingen, voor een ander deel als resultaat van wat er in de jaren 9

11 voor en na het verblijf in de instelling is gebeurd, maar ook als gevolg van de mogelijkheden en beperkingen waarmee deze jongeren nu eenmaal geboren zijn. Het blijft onbekend hoe al deze factoren de huidige maatschappelijke positie beïnvloeden. De doelstelling van het onderzoek naar de maatschappelijke positie luidt als volgt: Beschrijving van de maatschappelijke positie van de ex-bewoners van Groot Emaus en De Beele, vijf tot negen jaar na het verlaten van de instelling. Hierbij horen de volgende deelvragen: Hoe moet het concept maatschappelijke positie worden geoperationaliseerd? Hoe is de maatschappelijke positie van ex-bewoners van ex-bewoners van Groot Emaus en De Beele? Doelstelling en onderzoeksvragen van het conceptuele onderzoek Na dit onderzoek is discussie ontstaan over de geschiktheid van de term 'maatschappelijke positie' (Van den Bosch, 1994). Er moest worden gezocht naar een term die meer geschikt is voor het beschrijven van de actuele situatie van mensen in deze maatschappij. Uitgangspunt is dat de nieuwe term de zin "een zo zelfstandig mogelijke maatschappelijke positie, die leidt tot tevredenheid van henzelf en van de maatschappij" (uit de gemeenschappelijke doelstelling van Groot Emaus en De Beele) op een juiste wijze kan vervangen. De doelstelling van het onderzoek naar de kwaliteit van het bestaan luidt: Het vervangen van het concept maatschappelijke positie door het concept kwaliteit van het bestaan. En de deelvragen zijn: Hoe moet het concept kwaliteit van het bestaan worden geoperationaliseerd? Welke aanwijzingen voor een goede kwaliteit van bestaan geven de data uit het onderzoek naar de maatschappelijke positie? 10

12 1.5 Deze dissertatie De tweeledige doelstelling zal in deze dissertatie 'geleed' worden uitgewerkt. In hoofdstuk 2 wordt de operationalisering weergegeven van het concept 'maatschappelijke positie'. In het eerste deel van hoofdstuk 3 wordt het instrument beschreven waarmee de maatschappelijke positie van ex-bewoners in kaart is gebracht. Dit instrument bestaat uit een uitgebreide vragenlijst voor ex-be-woners, en twee kortere, te weten één voor ouders en begeleiders en één voor de politie. Ook wordt de steekproef beschreven en wordt er aangegeven hoe de gegevens verzameld zijn. Het tweede deel van hoofdstuk 3 bevat een beschrijving van de ex-bewoners op basis van de gegevens die zijn verzameld met behulp van het beschreven instrument. Hierbij zal een beeld worden weergegeven van verschillende aspecten van het leven van de voormalige bewoners van de instellingen vanuit hun eigen gezichtspunt. Met de conclusie dat het concept maatschappelijke positie niet voldoet voor dit onderzoek en moet worden vervangen wordt het onderzoek naar de maatschappelijke positie van ex-bewoners afgesloten en begint het onderzoek naar de kwaliteit van het bestaan. In hoofdstuk 4 wordt het concept 'kwaliteit van het bestaan' uitgewerkt in een model. In hoofdstuk 5 wordt vervolgens het concept 'kwaliteit van het bestaan' toegepast op de reeds in het onderzoek naar de maatschappelijke positie verkregen gegevens over de ex-bewoners. Hoofdstuk 6 geeft kanttekeningen bij dit onderzoek. Hieruit vloeien aanbevelingen voort voor nader onderzoek en voor de praktijk. 11