ECHTSCHEIDING. In Bijbels perspectief. Zecharja Publishing. Drs. Dik van der Pols

Transcriptie

1 ECHTSCHEIDING In Bijbels perspectief Zecharja Publishing Drs. Dik van der Pols

2 Introductie... 3 Voorwoord... 3 Indeling:... 3 Het Oude Testament... 4 Exodus... 4 Deuteronomium... 4 Hosea... 5 Het Nieuwe Testament... 6 Jezus over echtscheiding... 6 Bergrede... 6 Farizeeën: Hillel of Shammaï?... 6 Het Nieuwe Testament... 8 Paulus en echtscheiding... 8 Inleiding... 8 De Romeinen-brief... 8 De eerste brief aan de Corinthiërs... 9 De brief aan de Efezen Conclusie... 12

3 Introductie Voorwoord In ons land eindigt één op de drie huwelijken in een echtscheiding. Echtscheidingen raken dus iedereen. Als het je niet persoonlijk aangaat, dan wel iemand in je familie- of kennissenkring. Ook binnen onze kerkelijke gemeenschappen is dat helaas niet anders. In het licht hiervan is het nuttig te onderzoeken wat de Bijbel zegt over echtscheiding. Daarom is er in de gemeente Christelijk Centrum Zecharja aan dit onderwerp een drietal studieavonden gewijd. De deelnemers daaraan hebben erop aangedrongen dat de behandelde inzichten voor een groter publiek beschikbaar zouden komen. Onderstaande studie is van die avonden een neerslag, die de kern samenvat. Tot slot en hopelijk ten overvloede: Wij propageren niet echtscheiding en houden graag het huwelijk in ere. Dit is slechts een verkenning naar wat er in de Bijbel staat over dit onderwerp. Alle Bijbelcitaten zijn genomen uit de NBG-vertaling van Drs. Dik van der Pols voorganger Christelijk Centrum Zecharja Indeling: Deze uiteenzetting bevat de volgende indeling: Wat zegt het Oude Testament? Wat zegt Jezus? Wat zegt Paulus? Conclusie

4 Het Oude Testament Laten we beginnen bij het Oude Testament. Merkwaardig genoeg bevat het hele Oude Testament slechts twee teksten die richtlijnen geven met betrekking tot echtscheiding: Exodus 21: 10 en 11 en Deuteronomium 24: 1 tot en met 4. Opvallend is dat beide teksten uitzonderlijke gevallen behandelen. In Exodus gaat het om een krijgsgevangene, die tot vrouw wordt genomen. Deuteronomium behandelt de merkwaardige situatie waarbij een vrouw wordt verstoten door haar man, dan trouwt met een ander, maar door die ander opnieuw wordt verstoten. Om uiteindelijk weer te huwen met de eerste man. In de praktijk probeerde het Jodendom richtlijnen te distilleren uit deze uitzonderlijke vertellingen. We bekijken beide teksten wat nader. Exodus Uit Exodus leerde men dat een huwelijk zou moeten voldoen aan drie voorwaarden: de man moest zorgen voor eten, kleding en liefde. Er werd eeuwen lang gediscussieerd over hoeveel (kleding en voedsel) en hoe vaak (liefde moesten worden gegeven). Maar het principe werd algemeen aanvaard. Het ontbreken van een of meerdere van deze drie factoren kon een legitieme reden zijn voor echtscheiding. Opvallend ten opzichte van de omliggende landen ten tijde van Israëls uittocht uit Egypte, is de zorg voor de krijgsgevangen vrouw die door haar man wordt weggezonden. Zij was vrij om te gaan. Ze kon dus niet worden verkocht of anderszins uitgebuit. Deuteronomium Deuteronomium voegt twee interessante elementen aan de discussie toe: een legitieme reden tot echtscheiding en het bestaan van een scheidbrief. Om met de laatste te beginnen. Bij een echtscheiding was de man verplicht zijn ex de bruidsschat mee te geven die zij had meegenomen in het huwelijk. Voor de bruiloft werden de voorwaarden voor deze regeling al officieel vastgelegd door de wederzijdse families en tijdens de bruiloft ter plekke voorgelezen: Dit is wat er gebeurt als het huwelijk onverhoopt zou worden ontbonden. In de praktijk zag echtscheiding er als volgt uit: De man sprak ten overstaan van de verzamelde (dorps)oudsten de volgende clausule: Ik haat. (op de stippellijn de naam van zijn ex). Daarmee was het huwelijk ontbonden. De (dorps)oudsten zagen erop toe dat de vrouw de bruidsschat terugkreeg, die haar een aantrekkelijke partij maakte voor een nieuwe huwelijkskandidaat. Blijft nog de reden tot echtscheiding. In de NBG staat: iets onbehoorlijks (in het Hebreeuws staat er: ervath ד ב ר- dabar,ע רו ת dat voor meerdere uitleg vatbaar is). Over de interpretatie daarvan liepen daarom de meningen door de eeuwen heen sterk uiteen. In Jezus tijd werden twee uitersten vertegenwoordigd door de rabbi s Hillel en Shammaï. Over hen later meer.

5 Hosea Tot slot nog dit. In Hosea zegt God Zelf: Ik haat echtscheiding (hoofdstuk 2 vers 16). Het bijbehorende hoofdstuk kreeg van de vertalers van de NBG als kopje mee: Veroordeling van ontrouw in het huwelijk. Maar eigenlijk gaat het om de liefdevolle trouw waarmee God Zelf Juda omgeeft. Als metafoor gebruikt Hosea het huwelijk. Als Gods verbond met Juda een huwelijk was geweest, was er in Juda s ontrouw voor God voldoende reden het te ontbinden. Hij zou dan de formule gebruiken, die eeuwenlang werd uitgesproken: Ik haat Juda. In plaats daarvan zegt God: Ik haat echtscheiding. Ondanks de ontrouw van Juda, blijft Jahweh trouw aan Zijn verbond.

6 Het Nieuwe Testament Jezus over echtscheiding Ook in de verslagen van Jezus bediening op aarde (de evangeliën) is er slechts twee maal sprake van echtscheiding. In de Bergrede. (Mattheüs 5: 32; Marcus 10; Lukas 16: 18) Tijdens een uitgelokte discussie met Farizeeēn. (Mattheüs 19: 1-12; Marcus 10: 1-12) Bergrede In de Bergrede lezen we: Er is ook gezegd: Al wie zijn vrouw wegzendt, moet haar een scheidbrief geven. Maar Ik zeg u: Een ieder, die zijn vrouw wegzendt om een andere reden dan ontucht, maakt, dat er echtbreuk met haar gepleegd wordt; en al wie een weggezondene trouwt, pleegt echtbreuk. (Mattheūs 5: 31 en 32). Een niet mis te verstane uitspraak. Net zo ondubbelzinnig als andere aanbevelingen in die zelfde Bergrede: Indien dan uw rechteroog u tot zonde zou verleiden, ruk het uit en werp het van u, want het is beter voor u, dat één uwer leden verloren ga en niet uw gehele lichaam in de hel geworpen worde. En indien uw rechterhand u tot zonde zou verleiden, houw haar af en werp haar van u; want het is beter voor u, dat één uwer leden verloren ga en niet uw gehele lichaam ter helle vare. (Mattheūs 5: 29 en 30). Toch denkt geen zinnig mens erover om de hakbijl uit de schuur te halen of moeders breinaalden een andere functie te geven. Zelfs niet als hun ogen een vrouw aanzien om haar te begeren. (vers 28) Om te begrijpen wat Jezus in de Bergrede leert, is het nuttig te beseffen dat Hij sprak tegen religieuze Joden. De mensen onder Zijn gehoor hielden de wetten van Mozes zoals die door de schriftgeleerden werden geïnterpreteerd. Net als veel van onze tijdgenoten gingen ze ervan uit, dat ze door hun goede gedrag de hemel zouden verdienen. Het offer van Jezus dachten zij dus niet nodig te hebben. Daarom zet Jezus de zaak op scherp door te leren dat er niemand is, die ook maar enigszins in de buurt kan komen van wat een heilig en rechtvaardig God eist. Pas later zouden Jezus discipelen iets van die boodschap begrijpen: Maar wie kan er dan behouden worden? Jezus Zelf geeft het antwoord: Wat bij mensen onmogelijk is, is mogelijk bij God. (Lukas 18: 26 en 27). Jezus legt de lat bewust hoog, zodat Zijn tijdgenoten tot het besef zouden komen dat zij allen zondig waren en dat niemand rechtvaardig is, zelfs niet één. (Romeinen 3: 23) Farizeeën: Hillel of Shammaï? Dat zelfde doet Hij in Zijn discussie met de Farizeeën. Zij komen naar Hem toe om Hem te verzoeken. Zij zeggen:

7 Is het geoorloofd zijn vrouw weg te zenden om allerlei redenen? (Mattheüs 19: 3) Deze schriftgeleerden verwijzen daarmee naar de discussie die gaande was naar aanleiding van Deuteronomium 24 (zie boven). Het iets onbehoorlijks wordt hier vertaald met om allerlei redenen. Die omschrijving gaf het standpunt van rabbi Hillel en zijn school goed weer. Hillel leerde, dat je je vrouw mocht wegsturen als ze het eten liet aanbranden. Of te hard praatte. Of op straat te lang bij de buren stond. Hillels tijdgenoot Shammaï vond dit allemaal te kort door de bocht. Voor hem moest iets onbehoorlijks worden uitgelegd als overspel. Voor hem was dat de enige reden voor echtscheiding. In de dagelijkse praktijk konden mensen zelf beslissen naar welke schriftgeleerden ze zouden gaan als ze van hun partner afwilden. De uitspraken van beide scholen werden gezien als rechtsgeldig in de dagen van Jezus. Dit is wat er gebeurde in de situatie die staat beschreven in Mattheüs: Farizeeën proberen aan Jezus een uitspraak te ontlokken waarbij Hij kiest voor één van de twee scholen. In plaats daarvan wijst Jezus de Farizeeën op het oorspronkelijke plan van God: Hebt gij niet gelezen, dat de Schepper hen van den beginne als man en vrouw heeft gemaakt? En Hij zeide: Daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en zijn vrouw aanhangen en die twee zullen tot één vlees zijn. Zo zijn zij niet meer twee, maar één vlees. Hetgeen dan God samengevoegd heeft, scheide de mens niet. (verzen 4 tot en met 6) Ook hier weer: De lat hoog, zodat Zijn gehoor begreep dat goed gedrag niet leidt tot verlossing. Iedereen heeft Hem nodig als Verlosser. Maar de vragenstellers nemen geen genoegen met dit antwoord en zeggen: Waarom heeft Mozes dan bevolen een scheidbrief te geven en haar (daarmede) weg te zenden? (vers 7) Waarop Jezus antwoordt: Mozes heeft u met het oog op de hardheid uwer harten toegestaan uw vrouwen weg te zenden, maar van den beginne is het zo niet geweest. Doch Ik zeg u: Wie zijn vrouw wegzendt om een andere reden dan hoererij en een andere trouwt, pleegt echtbreuk. (verzen 8 en 9) De schriftgeleerden zeggen: Mozes heeft bevolen. Jezus zegt: Hij stond toe. Wat Hij eigenlijk zegt is dit: Door de zondeval konden jullie je niet meer houden aan welke morele leefregel dan ook. Om het leven voor jullie een beetje draaglijk te maken voorzag God in een systeem dat jullie beschermde tegen je eigen zwakheden. En: om de hardheid van jullie harten zorgde Ik ervoor dat vrouwen enigszins beschermd werden tegen jullie grillen. Je kunt hen niet zonder enige voorziening op straat zetten. De hardheid des harten heeft hier te maken met de onwil van mannen om financieel zorg te dragen voor hun (ex)vrouw. Tekenend voor hoe radicaal de uitspraken van Jezus afstaken tegen de tijdgeest is de reactie van Jezus eigen discipelen: Indien voor een man de zaak met zijn vrouw zó staat, is het niet raadzaam te trouwen. (vers 10)

8 Het Nieuwe Testament Paulus en echtscheiding Inleiding Ook bij Paulus zijn er slechts twee verwijzingen naar ons onderwerp. Of eigenlijk: één. Toch wil ik in het kader van deze studie drie gedeelten bespreken, omdat deze regelmatig worden gebruikt in de discussie over echtscheiding: Romeinen 7: 2 en 3 1 Korinthen 7 Efezen 5: 22 tot en met 33 De Romeinen-brief In de Romeinen-brief lezen we: Want de gehuwde vrouw is door de wet aan haar man gebonden, zolang deze leeft; wanneer echter de man sterft, is zij ontslagen van de wet, die haar aan die man bond. Zo zal zij dan, indien zij bij het leven van haar man een ander tot man neemt, echtbreekster heten; wanneer echter de man sterft, is zij vrij van de wet, zodat zij geen echtbreekster is, indien zij zich aan een andere man geeft. (hoofdstuk 7 verzen 2 & 3) Boven hoofdstuk 7 hebben de NBG-vertalers terecht de perikoop De betekenis der wet gezet. Dit gedeelte gaat dus niet over het huwelijk, noch over echtscheiding, maar over de wet. De wet voert heerschappij over de mens, maar als de mens is overleden, is hij niet meer onder de wet. Net zoals een vrouw na de dood van haar man, niet meer aan hem verbonden is. Het gaat hier dus niet om de enige manier waarop een huwelijk als beëindigd zou moeten worden beschouwd, maar Paulus geeft een voorbeeld, waarmee hij zijn betoog duidelijker probeert te maken.

9 De eerste brief aan de Corinthiërs In de eerste Corinthen-brief gaat Paulus wel degelijk in op het huwelijk, echtscheiding en regelgeving die daarmee verband houdt. Context Voordat we gaan kijken naar wat Paulus schrijft, geef ik wat informatie over de omstandigheden waaronder de Corinthische christenen leefden. Paulus had in de Griekse havenstad een gemeente gesticht en was later doorgereisd naar andere plaatsen. Toen hij de brief aan de Corinthen schreef, bevond hij zich ver van hen af, waarschijnlijk in Efeze, in het het huidige Turkije. Hij schreef de brief ondermeer als antwoord op vragen die hij ontving van de gemeente in Corinthe. De Griekse stad stond bekend als het Sodom en Gomorra van haar dagen. Zeelieden schuimden de kroegen en bordelen af, maar ook de burgerij hield zich bezig met allerlei gewoonten, die wij nu als uitermate verwerpelijk zouden beschouwen. Zo waren er jaarlijkse offerfeesten aan de diverse goden. Daarbij zouden onze carnavalsvieringen als brave feestjes afsteken. De meeste van deze vieringen stonden in het teken van vruchtbaarheid, er werd gedanst, gedronken (heel veel) en er werd ruimhartig gebruik gemaakt van de tempelprostituees als redelijke eredienst. Ook de huwelijksbeleving stond ver af van wat wij tegenwoordig als normaal zien. Huwelijkstrouw was zeker geen gegeven. Wie opklom op de sociale ladder, verruilde zijn vrouw voor iemand, die paste bij de nieuw verworven status. Op het moment dat een van de twee partners het huis uitliep, was het huwelijk ontbonden. Daar kwam verder geen enkele vorm van rechtsbekrachtiging aan te pas. Onder deze omstandigheden waren er christenen, die nog volop meededen aan de diverse vieringen. En er was ook een stroming die zich wenste te distantiëren van al dit zedeloos gedrag en ervoor koos in ascese te leven. Beide reacties kunnen worden gezien als uitingen van dualisme, de idee dat lichaam en ziel gescheiden van elkaar zijn en elkaar nauwelijks beïnvloeden. Of juist heel erg beïnvloeden, maar op een verkeerde manier. Asceten geloofden dat lichamelijkheid hun geestelijk groei in de weg stond. Ascese of Shaloom? Uit hun filosofie komt de eerste vraag voort, die Paulus met het oog op de verstreken tijd tussen vraag en antwoord, herhaalt: Wat nu de punten betreft, waarover gij mij geschreven hebt, het is goed voor een mens niet aan een vrouw verbonden te zijn, maar met het oog op de gevallen van hoererij moet ieder zijn eigen vrouw hebben en iedere vrouw haar eigen man. (hoofdstuk 7: 1 en 2)

10 Niet verbonden aan een vrouw. In het Grieks staat er letterlijk: Geen seks hebben met een vrouw. Lichamelijke lusten worden hier gezien als schadelijk voor de geestelijke groei. Paulus verwerpt dit standpunt en schrijft dat er (seksuele) verplichtingen zijn voor zowel man als vrouw. Hij verwijst hiermee naar het eerder besproken gedeelte uit Exodus. Hij voegt eraan toe: Dit zeg ik om u tegemoet te komen, niet om u te bevelen. (vers 6) En dan spreekt Paulus de wens uit dat iedereen zou zijn zoals hij: ongehuwd. Maar: het is beter te trouwen dan van begeerte te branden. (vers 9) Hongersnood en wederkomst De achtergrond waartegen deze laatste opmerking en andere van die zelfde strekking moeten worden gezien, is die van de heersende hongersnood, die tussen de jaren 40 en 60 na Christus Corinthe in haar greep hield. Als het al moeilijk is voor jezelf te zorgen, hoe moet je dan zorgen voor een vrouw en wellicht een gezin. Paulus wilde de mensen tegen dit soort kopzorgen beschermen. Hij noemt dat: verdrukking van het vlees (vers 28) en: de bestaande nood (vers 26). Een andere reden voor zijn uitspraken is, dat Paulus ervan uitging, net zoals alle Christenen van zijn tijd, dat de tijd kort is (vers 28). Waarom zou je je allerlei moeilijkheden op de hals halen, als elk moment Jezus terug kan komen? Ik wilde wel dat gij zonder zorgen waart, zegt Paulus vaderlijk. (vers 32) Echtscheiding Over echtscheiding zegt Paulus in het zelfde gedeelte: Doch hun, die getrouwd zijn, beveel ik niet, maar de Here, dat een vrouw haar man niet mag verlaten - is dit tóch gebeurd, dan moet zij ongehuwd blijven of zich met haar man verzoenen - en een man moet zijn vrouw niet verstoten. (verzen 10 en 11) Hier gaat het, volgens Paulus, om een bevel van de Heer. Hij verwijst hier naar wat hij gehoord heeft van de discipelen, de uitspraken van Jezus in de Bergrede en tijdens het gesprek met de Farizeeën. De lat, die Jezus bewust hoog heeft gelegd om Zijn gehoor erop te wijzen dat ze niet zonder Hem als Verlosser kunnen. De termen verlaten en wegzenden in dit gedeelte verwijzen naar de dagelijkse praktijk in de Griekse en Romeinse wereld, waarbij je door uit je huis weg te lopen, gescheiden was. En dat een man zijn vrouw kon wegsturen zonder enige financiële tegemoetkoming. Natuurlijk is deze praktijk op geen enkele manier in overeenstemming met het karakter van een liefdevolle God, die zorgt voor weduwen en wezen.

11 Paulus valt hier eigenlijk terug op de praktijk zoals die hem is aangeleerd tijdens zijn opleiding aan de voeten van Gamaliël, vanuit de rabbijnse inzichten in de teksten uit Exodus en Deuteronomium. Dat doet hij ook in vers 39 waar hij een rabbijnse redeneertrant toepast: Een vrouw is gebonden, zolang haar man leeft; maar indien haar man is ontslapen, is zij vrij om te trouwen, met wie zij wil, mits in de Here. Dit is een zogenaamde zoveel temeer -redenering. Eigenlijk zegt hij: Als een vrouw na een echtscheiding vrij is om te trouwen met wie ze wil, zoveel temeer een weduwe. Hierin neemt Paulus stelling tegen het Leviraatshuwelijk, die bij het overlijden van een oudere broer, de jongere broer verplicht te trouwen met diens weduwe. Hij ontslaat die jongere broer van zijn verplichting door te stellen dat de weduwe zelf een keuze mag maken met wie zij trouwen wil, net zoals dat bij gescheiden vrouwen het geval is. Maar hij kan niet nalaten eraan toe te voegen: Toch is zij naar mijn mening gelukkiger, indien zij blijft, zoals zij is; en ik meen ook de Geest Gods te hebben. (vers 40) De brief aan de Efezen Tot slot een gedeelte waar Paulus de lof steekt op het huwelijk: Daarom zal een man [zijn] vader en [zijn] moeder verlaten en zijn vrouw aanhangen, en die twee zullen tot één vlees zijn. Dit geheimenis is groot, doch ik spreek met het oog op Christus en [op] de gemeente. (Efezen 5: 31 en 32) Zoals Jezus verwijst ook Paulus naar het ideaal plaatje: de eerste mens en zijn vrouw. Hij noemt vervolgens het huwelijk een geheimenis. Dat staat er ook letterlijk in het Grieks: een mysterie (μυστήριον). Helaas werd dit ene woord (mysterie) door kerkvader Hieronymus in zijn Latijnse vertaling van de Bijbel (de Vulgata) vertaald met: sacramentum. Daarmee werd het huwelijk verheven tot heilig, onaantastbaar. Groter dan de mensen, die zich vanaf nu moesten onderwerpen aan dit heilig instituut, het sacrament. Wat Paulus hier bedoelde te zeggen is dat het huwelijk een tastbaar beeld zou moeten geven van hoe de relatie tussen Christus en Zijn gemeente is. Een voorbeeld. Niet meer, niet minder.

12 Conclusie Balk of Splinter? Het is opvallend te zien hoe gering de informatie is, die de Bijbel geeft als het gaat om de problematiek rond echtscheiding. Het lijkt erop dat de focus vooral is gericht op het voorkomen van meer leed voor de zwakkere partij. Dat zou in overeenstemming zijn met de liefdevolle God, die in de Bijbel tot ons komt. Het ontbreken van heldere richtlijnen zou ons moeten aanzetten tot een eigen relatie met God, de Vader door de Heilige Geest. Indien echter iemand van u in wijsheid te kort schiet, dan bidde hij God daarom, die aan allen geeft, eenvoudigweg en zonder verwijt; en zij zal hem gegeven worden, staat er in de Jakobus-brief. (hoofdstuk 1: 5) Uiteindelijk gaat het God te allen tijde om die relatie, waarbij wij Hem vragen wat onze volgende stap zou moeten zijn. Laat niet zovelen uwer leraars zijn, het staat er niet voor niets. (Jakobus 3: 1) Iedereen kan in samenspraak met God Zelf zijn levensweg zoeken en vinden!