September 2017 Jaargang 46 Nr 9. Nationaal congres. Nieuwe sanitatie. Legionellabeheer in koeltorens. Thema: Sanitaire technieken

Transcriptie

1 September 2017 Jaargang 46 Nr 9 Nationaal congres Nieuwe sanitatie Legionellabeheer in koeltorens Thema: Sanitaire technieken

2 RETHINK CLIMATE IMPROVE LIFE Dus wij dachten onze klimaatoplossingen draaien om jou, volgens de standaarden van morgen VRV: Het perfecte klimaat voor jou in elke ruimte Één systeem dat duurzaam verwarmt, koelt en ventileert. Slimme klimaatbeheersing in zones en ruimtes. Modulair en uitermate geschikt voor nieuw én bestaande bouw. BREEAM Excellent. Daikin is dé HVAC-R partner om BREEAM-doelstellingen te behalen.

3 Inhoudsopgave REDACTIERAAD: Dr.ing. L. (Lada) Hensen Centnerová (voorzitter) Ir. J.H.A. (Jan) Feijes V. (Veerle) van Gent O. (Onno) Leever Ing. J. (John) Lens H. (Henk) Lodder W. (Will) Scheffer Mw. drs.ir. I. (Ineke) Thierauf Ing. R (Rienk) Visser Ing. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur) REDACTIE: Drs.ir. P.M.D. (Martijn) Kruijsse (voorzitter) Ing. J. (John) Lens V. Veerle) van Gent Ing. F.J. (Frank) Stouthart (eindredacteur) REDACTIE-ADRES: TVVL: Korenmolenlaan 4, 3447 GG Woerden Telefoon redactie redactie@tvvl.nl TVVL MAGAZINE September 2017 KANSEN VOOR NIEUWE SANITATIE IN DE ENERGIETRANSITIE Ir. S.S.M. (Stefan) Mol NATIONAAL CONGRES SANITAIRE TECHNIEKEN W.J.H. (Will) Scheffer DUURZAAM LEGIONELLABEHEER IN KOELTORENS N. (Nikolaj) Walraven, W. (Wiebe) Pool, C. (Conrad) Chapman, T. (Tjeerd) Rintjema, P. (Peter) van der Linde, UITGAVE: Merlijn Media BV Zuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Telefoon (0182) info@merlijnmedia.nl BEPERKEN VAN WISSELENDE DOUCHEWATER TEMPERATUREN W.J.H. (Will) Scheffer BASIS VOOR EEN BETROUWBARE DRINKWATER KWALITEIT Dipl.-Ing. Werner Schulte LEGIONELLABEHEER IN KOELTORENS 14 SECRETARIAAT: info@merlijnmedia.nl ABONNEMENTEN: Merlijn Media BV Zuidkade 173, 2741 JJ Waddinxveen Telefoon (0182) info@merlijnmedia.nl Benelux 112,- Buitenland 141,- Studenten 87,- Losse nummers 18,- Extra bewijsexemplaren 13,- Het abonnement wordt geacht gecontinueerd te zijn, tenzij 1 maand voor het einde van de abonnementsperiode schriftelijk wordt opgezegd. ADVERTENTIE-EXPLOITATIE: Merlijn Media BV Ruud Struijk Telefoon (0182) r.struijk@merlijnmedia.nl PREPRESS: Yolanda van der Neut DRUK: Ten Brink, Meppel ISSO-PUBLICATIE LEIDINGWATERINSTALLATIES IN WONINGEN OP DE SCHOP Ing. I. (Irene) van Veelen TOEKOMSTPERSPECTIEF VOOR NIEUWE SANITATIE Ing. I. (Irene) van Veelen SIMULATIEMODEL VOOR BEPALING TRANSPORT AFSTAND IN AFVOERLEIDINGEN M. Otsuka NEN 1006:2015 STELT GEEN EISEN AAN METHODE PERSPROEF W.J.H. (Will) Scheffer, ing. E. (Eric) van der Blom BEPALING TOEKOMSTIGE DRINKWATERVRAAG MET SIMDEUM Dr.ir. C.M. (Claudia) Agudelo-Vera, dr.ir. E.J.M. (Mirjam) Blokker INTERVIEW: JOHAN MOLENBROEK 50 ISSN TVVL, 2017 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Publicaties geschieden uitsluitend onder verantwoording van de auteurs. Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoordelijkheid aanvaarden voor de gevolgen van eventuele onjuistheden. EDITORIAL INTERVIEW PROJECTBESCHRIJVING ACTUEEL UITGELICHT PRODUCTNIEUWS REVIEWED: Artikelen in TVVL Magazine zijn beoordeeld door redactieraadleden. De uniforme peer review waarborgt de onafhankelijke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoordelingsformulier voor de redactieraadleden ( peer reviewers ) zijn verkrijgbaar bij het redactie-adres PROJECT: STADSKANTOOR DELFT 54 TVVL Magazine is het officiele orgaan van TVVL Platform voor Mens en Techniek. De vereniging, opgericht op 26 mei 1959, heeft tot doel de bevordering van wetenschap en techniek op gebied van installaties in gebouwen en vergelijkbare objecten. Als lid kunnen toetreden personen, werkzaam (geweest) in dit vakgebied, van wie mag worden verwacht, dat zij op grond van kennis en kunde een bijdrage kunnen leveren aan de doelstelling van de vereniging. Het abonnement op TVVL Magazine is voor leden en begunstigers van TVVL gratis. De contributie voor leden bedraagt 140,00 incl. BTW per jaar. Informatie over de bijdrage van begunstigers wordt op aanvraag verstrekt. 3

4 editorial Nieuwe sanitatie Beyond (Smart) Cities is het metathema van de TVVL voor de periode Dit jaar staat in het teken van Water. In samenwerking met de TVVL Expertgroep Sanitaire Technieken heeft de redactieraad van TVVL Magazine over Water voor 2017 zes themanummers gepland. Het traditionele themanummer Sanitaire Technieken dat in de afgelopen jaren in september verscheen, is nu tevens het vijfde themanummer Water. Uit de verhalen in dit nummer blijkt ook nu weer welke impact de klimaatverandering heeft op ons vakgebied, of het nu om watervraag of waterafvoer gaat. Ons vakgebied staat aan de vooravond van belangrijke veranderingen en wordt daarbij Sanitatie de nieuwe naam? En natuurlijk zijn er in deze uitgave van TVVL Magazine ook hedendaagse onderwerpen opgenomen die onze aandacht vragen. H. (Henk) Lodder, Redactieraad en Deerns Nederland BV W.(Will) Scheffer, Redactieraad en Expertgroep Sanitaire Technieken LEGIONELLAPREVENTIE De (demissionaire) minister van Infrastructuur en Milieu, Melanie Schultz van Haegen-Maas Geesteranus, gaf tijdens het Algemeen overleg Water in de Tweede Kamer, daags na het Nationaal Congres Sanitaire Technieken, er blijk van slecht op de hoogte te zijn van het dossier Legionellapreventie. Een trieste constatering, zo noemde Eric van der Blom, in zijn openingswoord als dagvoorzitter van het congres, ook het feit dat na vijftien jaar wet- en regelgeving circa 50% van de gecontroleerde prioritaire locaties legionellapreventie niet op orde heeft. Op het congres deelde een specialist op het gebied van het bestrijden van infecties in leidingwaterinstallaties zijn praktijkervaringen. Dan worden op het podium van Theater de Flint (Amersfoort) meer schokkende percentages genoemd, maar die hebben betrekking op watermonsters: gemiddeld is 25% besmet met Legionella. Van de watermonsters genomen op prioritaire locaties zijn ca. 20% besmet, op zorgplichtlocaties ca. 60%. Met name de leidingwaterinstallaties in appartementengebouwen van Verenigingen van Eigenaren (zorgplicht) blijken vaak besmet met Legionella. In dit themanummer maken we op het gebied van legionellapreventie een zijstapje naar koeltorens. In Nederland zijn er naar schatting meer dan natte koeltorens in gebruik. Bij onvoldoende onderhoud kunnen legionellabesmettingen optreden in het koelwater, alsmede in de nevel. De besmette nevel kan zich via de lucht verspreiden. Om legionellabesmettingen te bestrijden en te voorkomen, worden natte koeltorens gereinigd met chemicaliën zoals chloor, chloordioxide en hypochloriet. 4 TVVL Magazine EDITORIAL

5 Dit zijn agressieve desinfectiemiddelen die na gebruik in het milieu terechtkomen. In dit nummer van TM wordt de ontwikkeling van een milieuvriendelijker en duurzamer alternatief beschreven. KLIMAATBESTENDIG De bouwregelgeving gaat er vanuit dat het reguliere hemelwaterafvoersysteem om welke redenen dan ook kan stagneren. Ook dan moet het hemelwater van daken en goten op een veilige wijze kunnen worden afgevoerd. Het overtollige hemelwater stroomt vanuit ontlastputten en nood-overloopvoorzieningen op eigen terrein. Het eigen terrein is veelal (nog) onvoldoende ingericht om dat overtollige hemelwater op een adequate wijze te kunnen verwerken en al helemaal niet ingericht om de toekomstige nog extremere buien en neerslaghoeveelheden te verwerken. Dit laatste geldt ook voor de capaciteit van nood-overloopvoorzieningen, blijkt uit het in dit themanummer opgenomen verslag van het Nationaal Congres Sanitaire Technieken. Daarin is te lezen wanneer er wel sprake is van een klimaatbestendige situatie. NIEUWE SANITATIE Het Klimaatakkoord van Parijs vraagt om een drastische reductie van het gebruik van fossiele energie, tot dichtbij nul in het jaar Elektriciteit wordt dan duurzaam opgewekt, gebouwen worden voornamelijk verwarmd door aardwarmte en elektriciteit, bedrijven hebben hun productieprocessen aangepast, er wordt niet langer op aardgas gekookt en/ of warmtapwater bereidt. En er rijden vrijwel alleen nog maar elektrische auto s. In opdracht van de Nederlandse overheid zijn verschillende rapporten geschreven over de energietransitie. De teneur is dat de energietransitie moeizaam verloopt en wellicht met de huidige technieken niet haalbaar is. Terugwinning van warmte uit afvalwater komt echter in de meeste rapporten niet aan de orde. In dit themanummer van TM wordt ingegaan op de kansen die nieuwe sanitatie biedt om met behulp van warmteterugwinning de energietransitie te ondersteunen. In een ander artikel wordt erop gewezen dat als we op straat-, wijk- en stadsniveau alternatieve sanitatie-concepten willen ontwikkelen voor gescheiden, geconcentreerde afvalwaterstromen, er dan binnen gebouwen en woningen ook veilige, goed werkende rioleringsconcepten moeten worden ontwikkeld. Zowel binnen als buiten het gebouw moeten de concepten werken en op elkaar aansluiten. Een integrale ontwikkeling van techniek binnen en buiten het gebouw is noodzakelijk, blijkt uit het verslag over de workshop Green Street. Daarin staat dat de Wageningen Universiteit op de Floriade 2022 in Almere een Green Street met circa 30 woningen wil realiseren. Deze straat is een Living Lab: een proeftuin van wat er allemaal mogelijk is. De straat zal niet meer gericht zijn op gebruiken en zo snel mogelijk afvoeren van water en grondstoffen, maar op (her-)gebruik en terugwinning van grondstoffen. Op de installatiebranche wordt een beroep gedaan om mee te doen aan het pre-competatief onderzoek waarbij gewezen wordt op het maatschappelijk belang ervan. TOEKOMSTIG WATERVERBRUIK Het drinkwaterverbruik en de functionaliteit van de drink- en afvalwaterinfrastructuur worden beïnvloed door externe ontwikkelingen zoals nieuwe sanitatie of afname van de bevolking. Het is daardoor onzeker hoe de drinkwatervraag in de komende jaren zal veranderen. Met behulp van het simulatieprogramma SIMDEUM is goed te voorspellen wat de consequenties zijn van ander waterverbruikend gedrag of andere apparaten, zoals regendouches, of sterk waterbesparende closets en (vaat) wasmachines. In de serie artikelen over de unieke eigenschappen van SIMDEUM wordt in dit themanummer beschreven hoe het toekomstige waterverbruik eruit kan zien in verscheidene scenario s. Afhankelijk van het toekomstscenario neemt de watervraag toe of af. Voor bestaande leidingnetten of -installaties is het mogelijk om met een stress-test te bekijken wat het effect is van veranderende watervraag en of een aanpassing in de infrastructuur nodig is. Voor nieuwbouw raden de auteurs van het artikel aan om in het ontwerp zo goed mogelijk rekening te houden met de technische specificaties van de waterverbruikende apparaten, met name als nieuwe concepten zoals grijswatersystemen of vacuümclosets worden geïntroduceerd. Veranderingen in gedrag zijn minder goed te voorspellen, maar hebben ook een kleinere invloed. De ontwerpregels voor woongebouwen en utiliteitsbouw zouden eens per 10 jaar moeten worden geëvalueerd. Op dat moment kunnen veranderingen in zowel technische specificaties als samenstelling van huishoudens en waterverbruikend gedrag worden meegenomen. VEILIG DOUCHEN Plotselinge temperatuurschommelingen van douchewater kunnen leiden tot een schrikreactie met alle gevolgen van dien. Klachten daarover worden gemeld vanuit onder andere zorginstellingen, seniorenwooncomplexen en logiesverblijven met collectieve warmtapwaterinstallaties. Een (plotselinge) daling van de douchewater-temperatuur is niet comfortabel, maar een (plotselinge) stijging van de temperatuur kan bovendien leiden tot een schrikreactie. TVVL en Uneto-VNI hebben met de voorstudie ST-35 onderzocht in hoeverre met het beperken van drukschommelingen aan de inlaten van douchemengkranen wisselende douchewatertemperaturen binnen aanvaardbare grenzen kunnen worden gehouden. Over dat rapport is een artikel opgenomen met onder andere een stappenplan voor de selectie van installatiecomponenten en met aanvullende ontwerprichtlijnen voor leidingnetten. HYGIËNISCHE ASPECTEN In een andere bijdrage wordt ingegaan op de hygiënische aspecten van een leidingwaterinstallatie. In het artikel wordt onder meer gewezen op het belang van een zo slank mogelijk ontwerp van collectieve leidingwaterinstallaties omdat dit één van de belangrijkste voorwaarden is voor een hygiënische situatie. Uit de voorstudie ST-35 komt echter naar voren dat het collectief leidingnet niet te krap mag worden gedimensioneerd om tegen te gaan dat (te) grote drukschommelingen aan de inlaten van douchemengkranen optreden. Met het ontwerp van collectieve leidingnetten zal dus tussen deze twee botsende uitgangspunten een goede balans moeten worden gezocht. OVERIGE Er is nog veel meer in dit themanummer te lezen, zoals over een herziening van ISSO-Publicatie 30 Leidingwaterinstallaties in woningen uit Die herziening is hard nodig, omdat er sindsdien het nodige gewijzigd is in enerzijds NEN 1006:2015 en de Waterwerkbladen, en anderzijds in de toepassing van nieuwe technieken en materialen. Op beide aspecten wordt in het artikel ingegaan. De herziening van ISSO-30 is ook aangegrepen om het totstandkomingsproces beter te faciliteren. In het achtste artikel van de serie over NEN1006:2015 worden de verschillende aspecten van de persproeven en visuele controles van verbindingen in leidingwaterinstallaties besproken. En tenslotte noemen we het artikel over de ontwikkeling in Japan van een simulatiemodel om de transportafstand van fecale stoffen in een liggende afvoerleiding te voorspellen. Wij zijn alle auteurs zeer erkentelijk voor hun bereidwillige bijdrage en wensen u veel leesplezier! TVVL Magazine EDITORIAL 5

6 Kansen voor nieuwe sanitatie in de energietransitie In opdracht van de Nederlandse overheid zijn verschillende rapporten geschreven over de energietransitie, waaronder (PBL, 2012), (SER, 2013), (Berenschot, 2015), (De Ruijter, 2015), (Ministerie van EZ, 2016a), (Ecofys, 2016), (Ministerie van EZ, 2016b), (PBL, 2017a), (PBL, 2017b). De teneur is dat de energietransitie moeizaam verloopt en wellicht met de huidige technieken niet haalbaar is. Terugwinning van warmte uit afvalwater komt echter in de meeste rapporten niet aan de orde. Dit artikel gaat in op de kansen die nieuwe sanitatie biedt om met behulp van warmteterugwinning de energietransitie te ondersteunen. Ir. S.S.M. (Stefan) Mol, Onderzoeker energie en duurzaamheid bij Waternet/TVVL Expertgroep Sanitaire Technieken Het Klimaatakkoord van Parijs vraagt om een drastische reductie van het gebruik van fossiele energie, tot dichtbij nul in het jaar Elektriciteit wordt dan duurzaam opgewekt, gebouwen worden voornamelijk verwarmd door aardwarmte en elektriciteit, bedrijven hebben hun productieprocessen aangepast, er wordt niet langer op aardgas gekookt en er rijden vrijwel alleen maar elektrische auto s. Aldus de Energieagenda 2016 van het Ministerie van Economische Zaken. De energieagenda beschrijft hoe Nederland de energietransitie aanpakt en maakt daarbij onderscheid tussen vier energiefunctionaliteiten: Kracht & licht, Hoge temperatuur warmte, Lage temperatuur warmte en Vervoer. De energietransitie heeft een grote impact op de verwarming en koeling van de bebouwde omgeving, en op de bereiding van warmtapwater. Het recht op een aardgasaansluiting vervalt. Vanaf 2035 worden geen woningen meer op aardgas aangesloten. In 2050 is aardgas vrijwel overal verdwenen. Een aantal van de rapporten uit de inleiding schetst voor Nederland een toekomstbeeld waarin warmtenetten een grote rol spelen. Sommige opstellers zien kansen voor traditionele hoge temperatuur warmtenetten (HT, rond 90 C), gevoed door industriële restwarmte. Anderen zien een toekomst met lage temperatuur warmtenetten (LT, lager dan 50 C). METROPOOLREGIO AMSTERDAM Voor enkele regio s in Nederland is onlangs gekeken naar de ruimtelijke impact van de energietransitie. Bijvoorbeeld in het rapport Ruimtelijke erkenning energietransitie MRA (onder andere door ECN, 2017). Het beeld dat hieruit naar voren komt is ontnuchterend: Het lijkt niet mogelijk om in 2040 de energiebehoefte van de MRA (Metropoolregio Amsterdam) op eigen grondgebied hernieuwbaar op te wekken. Zelfs niet bij renovatie van alle woningen tot energielabel A, een jaarlijkse energiebesparing van 1,5% door de industrie, maximale benutting van zon, wind, restwarmte en biomassa en toerekening van het aandeel wind op zee (20 PJ extra). Met -Figuur 1- Energievraag en hernieuwbare opwek in 2040 voor de Metropoolregio Amsterdam 6 TVVL Magazine ENERGIETRANSITIE

7 de opwekking van hernieuwbare elektriciteit komt men nog een heel eind. Er lijkt echter met name een groot tekort te ontstaan aan lage temperatuur warmte, dat wil zeggen: warmte waarmee we onze huizen verwarmen en warmtapwater maken, en waarvoor we nu nog aardgas gebruiken. Er zijn ook lichtpuntjes: De Metropoolregio Amsterdam is niet representatief voor heel Nederland. De ruimtelijke verkenning lijkt de potentie van zon op daken te onderschatten (zowel elektrisch als thermisch), gaat slechts beperkt in op de mogelijkheden voor energieuitwisseling in de vorm van lage temperatuur warmte en houdt nog geen rekening met warmteterugwinning uit huishoudelijk afvalwater. In dit artikel ga ik daarom dieper in op de potentie van warmteterugwinning uit huishoudelijk afvalwater en de betekenis hiervan voor de energietransitie. NIEUWE SANITATIE Nieuwe sanitatie kenmerkt zich door het gescheiden inzamelen en verwerken van afvalwater. Nieuwe sanitatie is niet één standaardoplossing, maar kent vele uitvoeringen. Zo zijn compacte installaties in de regel beter geschikt voor stedelijk gebieden, terwijl in landelijk gebied bijvoorbeeld eenvoudiger gebruik kan worden gemaakt van helofytenfilters die veel oppervlak vragen. geeft de volgende algemene voordelen of randvoorwaarden van nieuwe sanitatie: - Maximale terugwinning van energie en grondstoffen; - Vergaande verwijdering van medicijnresten en hormonen; - Een goede kosten-batenverhouding; - Maatschappelijk acceptatie Nieuwe sanitatie begint altijd met het gescheiden inzamelen van afvalwater. Een praktische benadering is bijvoorbeeld de scheiding tussen zwart afvalwater (uit het toilet) en grijs afvalwater (uit de rest van het huis). Kenmerkend bij de scheiding in grijs en zwart water is dat zwart water een hoge concentratie organische stof heeft, en dat het grijze water warm is. Grijs water is immers onder andere afkomstig van douche, wasmachine en vaatwasser, en is niet meer verdund met koud WC-spoelwater. In tabel 1 is het regulier huishoudelijk afvalwater (per persoon per dag, Amsterdam) opgesplitst naar volume, geschatte temperatuur en energie-inhoud van het resulterende afvalwater. Een gemiddelde Amsterdammer maakt 134 liter afvalwater per dag, met een temperatuur van ongeveer 29 C. Via de rioolaansluiting gaat daarmee ruim kj per persoon per dag verloren. Per huishouden en per jaar (2 personen) is dit bijna 7 GJ. -Figuur 2- Mogelijkheden voor scheiding van huishoudelijk afvalwater in deelstromen (bron: Larsen et al., 2016) standaard afvalwater volume (l) T afvoer ( C) delta T ( C) -Tabel 1- Volume, temperatuur en energie-inhoud van standaard huishoudelijk afvalwater, pppd Amsterdam -Tabel 2- Volume, temperatuur en energie-inhoud van zwart huishoudelijk afvalwater energie (kj) Bad Douche 62, Wastafel 5, Toiletspoeling 35, Kleding wassen, hand 1, Kleding wassen, machine 12, Afwassen, hand 4, Afwassen, vaatwasmachine 1, Voedselbereiding 1, Koffie en thee 0, Water drinken 0, Overig keukenkraan 5, totaal zwart water volume (l) T afvoer ( C) delta T ( C) energie (kj) Toiletspoeling (vacuümtoiletten) Water drinken 0, Voedselrestenvermaler Koffie en thee 0, totaal Tabel 2 en 3 geven dezelfde uitsplitsing, maar dan voor grijs en zwart water bij nieuwe sanitatie. Hierbij is uitgegaan van vacuümtoiletten voor maximale concentratie van organische stoffen en een voedselrestenvermaler in de keuken, aangesloten op het vacuümriool. Toepassing van vacuümtoiletten vermindert het WC-spoelwatergebruik van 35 naar 6 liter per persoon per dag. Door de scheiding van grijs en zwart water is de totale hoeveelheid energie die via het riool verloren gaat verminderd van ruim naar ongeveer kj per persoon per dag. Belangrijker echter is dat deze hoeveelheid energie geconcentreerd is in 97 liter licht verontreinigd grijs water, in plaats van in 134 liter regulier afvalwater. Het temperatuurverschil met drinkwater is daarbij toegenomen van 17 naar 20 C. Het geringere volume, de verminderde vervuiling en het grotere temperatuurverschil maken de terugwinning van deze warmte eenvoudiger. BELANG WARMTAPWATER In de rapporten over de energietransitie komt naar voren dat energiebesparing (isolatie, TVVL Magazine ENERGIETRANSITIE 7

8 grijs water volume (l) T afvoer ( C) delta T kj Bad Douche 62, Wastafel 5, Kleding wassen, hand 1, Kleding wassen, machine 12, Afwassen, hand 4, Afwassen, vaatwasmachine 1, Voedselbereiding 1, Overig keukenkraan 5, totaal Tabel 3- Volume, temperatuur en energie-inhoud van grijs huishoudelijk afvalwater, pppd Amsterdam -Figuur 4- Externe energiebehoefte 2 persoons huishouden (bronnen: Uniforme Maatlat) reductie van de warmtevraag) de eerste stap is, in lijn met de Trias Energetica, figuur 2. De volgende stap is duurzame opwek van de resterende behoefte aan elektriciteit en warmte. Waar het echt niet anders kan zoeken we naar de meest efficiënte inzet van fossiele brandstoffen, in combinatie met CO2 opvang. Het terugwinnen van warmte uit afvalwater beperkt de energievraag en past daarom goed in de eerste stap van de Trias Energetica. Warmte uit afvalwater (na warmtewisseling < 25 C) is qua temperatuur geschikt voor WKO systemen en lage temperatuur warmtenetten. Figuur 4 vergelijkt in een rekenvoorbeeld de verwachte behoefte aan externe energie (warmte en elektriciteit) van een 2-persoons huishouden op basis van het bouwjaar van het huis en de gekozen energietechniek. In een gemiddeld Nederlands huishouden (1990) beslaat de warmtebehoefte ongeveer 70% van het totale energieverbruik. Het merendeel hiervan is voor ruimteverwarming. In moderne huizen met een laag energieverbruik voor ruimteverwarming door goede isolatie (2020), nadert de energiebehoefte voor warmtapwater de energiebehoefte voor ruimteverwarming. Bij grotere gezinnen kan de energiebehoefte voor warmtapwater de energiebehoefte voor ruimteverwarming zelfs overstijgen. Het terugwinnen van deze warmte uit afvalwater kan daarom een substantiële bijdrage leveren aan het verder terugdringen van het externe energieverbruik. Bijzonder is dat in moderne huizen naar verwachting (BENG-normen) een behoefte aan koeling ontstaat, die bij invulling met traditionele airconditioning het elektriciteitsverbruik opdrijft (2020, airco). Bij invulling van de koudebehoefte met WKO wordt deze zomerse koelbehoefte uitgewisseld met de winterse warmtebehoefte. Dit geeft een verhoging van het elektriciteitsverbruik (hulpenergie) voor warmtepompen, maar verlaagt per saldo de behoefte aan externe energie (2020, WKO). In dit artikel is het van belang te constateren dat teruggewonnen warmte uit afvalwater qua temperatuur prima in WKO systemen en in lage temperatuur warmtenetten past. Nieuwe sanitatie wint de warmte uit afvalwater volledig terug en gebruikt deze met behulp van warmtepompen en hulpenergie (elektriciteit) voor ruimteverwarming en warmtapwater. Hierdoor vermindert de behoefte aan externe energie nog verder ten opzichte van het huishouden met WKO, maar zonder nieuwe sanitatie (2020, WKO en NS). LINK MET ST EN KT De benutting van warmte uit afvalwater is een keten. De eerste schakel is de sanitaire techniek (ST) in huis: vacuümtoiletten, gescheiden afvalwaterleidingen voor grijs en zwart water en bij voorkeur ook een douchewarmtewisselaar. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt bij de gebouweigenaar, die voor advies vaak zal leunen op zijn installatieadviseur. De tweede schakel ligt bij de gemeente: gescheiden riolering voor zwart en grijs water. De derde schakel ligt bij de waterschappen: gescheiden zuivering van grijs en zwart water, met -Figuur 3- Trias Energetica maximale terugwinning van grondstoffen en energie (met name warmte). Deze keten kan bovendien alleen nut hebben als het energiesysteem van de wijk geschikt is voor ontvangst en teruglevering van de teruggewonnen lage temperatuur warmte. De laatste schakel is daarom de klimaattechniek (KT) in huis. CONCLUSIE EN UITDAGING Dit artikel beschrijft het belang en de potentie van terugwinning van lage temperatuur warmte uit afvalwater voor de energietransitie in Nederland. Hierbij is het noodzakelijk dat de installatiebranche samen optrekt met gebouweigenaren, gemeenten en waterschappen. Nieuwe sanitatie is hiervoor een kansrijke benadering. Specifiek voor de sectoren sanitaire techniek en klimaattechniek is het zaak om sterk aangesloten te blijven op de ontwikkelingen rond nieuwe sanitatie. Daarnaast kunnen de sectoren een rol nemen in het signaleren van kansen. De juiste sanitaire techniek en klimaattechniek in huis is noodzakelijk voor een succesvolle energietransitie. Daarbij is de klant vanzelfsprekend gebaat bij oplossingen die ook na 2050 als de aardgaskraan in Nederland definitief dicht is nog waarde hebben. REFERENTIES - Berenschot, 2015, Verduurzaming gebouwde omgeving door open warmtenetten - De Ruijter, 2015, Scenario s energie in de bebouwde omgeving - Ecofys, 2016, Kwantificering van toekomstscenario s voor de gebouwde omgeving - Larsen et al, 2016, Emerging solutions to the water challenges of an urbanizing world - Ministerie van EZ, 2016a, Energierapport transitie naar duurzaam - Ministerie van EZ, 2016b, Energieagenda naar een CO2-arme energievoorziening - PBL, 2012, Naar een duurzamere warmtevoorziening van de gebouwde omgeving in PBL, 2017a, Nationale kosten energietransitie in PBL, 2017b, Toekomstbeeld klimaatneutrale warmtenetten in Nederland - SER, 2013, Energieakkoord duurzame groei 8 TVVL Magazine ENERGIETRANSITIE