Onderzoek Duits -Joodse kindervluchtelingen in Ter Heijde HAW 2015

Transcriptie

1 Onderzoek Duits-Joodse kindervluchtelingen Ter Heijde (Lars Steenbeek) Gevluchte Duits -Joodse kinderen in de Israëlitische Gezondheidskolonie Ter Heijde. Bij de inrichting van onze vitrine met voorwerpen en foto s die betrekking hebben op het Joodse leven in het W estland troffen wij de registratie van ingekomen en vertrok ken personen aan. Nu is zo n lijst niet heel bijzonder aangezien veel gem eente n dit soort lijsten hebben bewaard. Het bijzondere aan deze lijst is dat er 45 namen van kinderen op staan. Daarboven staat in blauw potlood geschreven Joodsche vluchtelingen Vluchtelingen Vanaf de machtsovername van Adolf Hitler in Duitsland had de Nederlandse regering te maken met Joodse vluchtelingen uit Duitsland. Op 21 november 1938 kreeg het W estland hier ook mee te maken, toen er 11 vluchtelingen werden ondergebracht in de Israëlitisc he Gezondheidskolonie in Ter Heijde. Dit waren geen gezinnen maar alleen kinderen.

2 Fotocoll ectie Historisch Archief Westland M Gezondheidskolonie Dat er kinderen in de in 1905 opgerichte gezondheidskolonie werden ondergebracht was niet raar en ook niet dat het om J oodse kinderen ging. Er kwamen namelijk elke zomer Joodse kinderen uit Rotterdam en omstreken naar het Koloniehuis om daar aan te ste rken en te genieten van zee en zon. Het gebouw was ieder jaar zo n 7 maanden in gebruik. In de winter werd er geen gebruik van gemaakt waardoor de vraag opk wam of het gebouw niet heel het jaar door gebruikt kon worden. In april 1938 werd er daarom verwarming aangelegd in het koloniehuis. Dat zelfde jaar werd het koloniehuis ook in de winter gebruikt, niet voor J oodse kinderen uit Rotterdam en omstreken maar uit Duitsland. Deze kinderen waren alleen of met hun broertj es of zusjes, neefjes enzovoort. Vaak zaten hun ouders nog in Duitsland en wachten af wanneer zij konden emigreren. Op 21 november 1938 k wamen de eerste 11 kinderen naar het koloniehuis in Ter Heijde, waar zij moesten wachten totdat zij k onden emigreren naar het buitenland of elders konden worden ondergebracht. Duits-Joodse vluchtelingen Uit de registratie van de ingekomen en ve rtrokken personen Monster blijk t dat er in totaal 45 Duitse Joodse kinderen in de leeftijd van 3 tot 16 jaar zijn ondergebracht. Het verhaal van Sophie Nussbaum, die in 1938 pas 13 jaar was en samen met haar zus en zusje naar Nederland vluchtte, geeft een kleine imp ress ie van het leven in het koloniehuis. En hoe ze m et haar zus en zusje in het koloniehuis terecht k wamen.

3 Na de Kristallnacht werd de winkel van hun ouders in Emden gesloten en moest het gezin Nussbaum en hun grootmoeder verhuizen naar een kamer van een huis waar nog drie Joodse weesmeisjes woonde n. De Nederlandse overheid had besloten om Duits-Joodse kinderen een vis um te geven als ze familie in Nederland hadden wonen. De zusjes hadden gelukkig een tante in Nederland wonen waardoor ze in aanmerking k wamen voor een vis um. Voordat ze op 4 januari 1939 met het kindertransport naar Rotterdam mochten gaan, werden ze uitgekle ed om te kijken of ze niet stiekem meer geld meenamen dan de toegestane 10 Reichsmark. Nadat ze s avonds in Rotterdam aank wamen werden ze meegenomen door een vrouw van het Joods comité en naar het Koloniehuis in Ter Heijde gebracht. Het was 25 januari en zij waren de laatsten die aankwamen in het koloniehui s, dat op 10 mei 1939 werd gesloten. In het verhaal van Sophie komt naar voren dat de leiding in het huis erg slecht was. Zo mochten de kinderen maar een keer per week naar huis sc hrijven en een ke er per maand naar huis bellen. Dat ontaardde in alleen maar gehuil aan de telefoon. Het was een harde tijd. De samenstelling van de 45 kinderen was erg divers. Zo zaten er van 12 kinderen ook één of meer broertjes en of zus jes in het koloniehuis. De jongs te was in jaar oud en de oudste 16, de gemiddelde leeftijd was 11 jaar. Er waren 26 meisjes en 19 jongens. Op 12 januari 1939 werd de gezondheidskolonie bezocht door de minister van Binnenlandse Zaken en Justitie. Dat dit bezoek mogelijke gevolgen had voor de vluchtelingen bleek te lezen in de krant van 14 januari Daarin stond dat de burgemeester een onderzoek heeft ingesteld naar de mogelijkheid tot het opnemen van een nog groter aantal vluchtelingen in de gemeente. Echter werd dit plan niet gerealiseerd omdat de regering al een ander kamp ging bouwen in Drenthe, in het plaatsje W esterbork. Ontruiming koloniehuis Het is onduidelijk wanneer alle kinderen elders werden ondergebracht. In de krant valt te lezen dat het gebouw op 3 april weer moe st worden ontruimd om plaats te bieden voor de Nederlandse kinderen. Echter staat er in het register van ingekomen en vertrokken personen dat de meeste kinderen op 10 mei pas vertrokken. Andere bronnen zeggen dat in oktober pas de laatste kinderen vertrokken. W aarschijnlijk is er een aantal kinderen in afwachting van hun overplaatsing langer gebleven in het tehuis. Verhalen na opvang Hier houdt helaas het verhaal van deze kinderen niet op. In het onderzoek voor dit verhaal zijn veel gegevens over deze kin deren naar voren gekomen. Hieruit bleek dat veel van de kinderen, nog voordat de oorlog begon, konden emigreren naar het buitenland. Vaak was dit naar Zuid- en Midden Amerika. Zo is Hannelore Marcus in 1939 naar Sao Paulo geëmigreerd en zijn de broertjes Morgendorf en hun zusje Hanna in 1939 geëmigreerd naar Montevideo Uruguay.

4 Helaas zitten er ook schrijnende gevallen bij waar de vader al in het buiteland zit en de kinderen te laat zijn om te kunnen emigreren. Dit was het geval bij de broertjes Hamm waarvan de vader al in Zimbabwe. Gerhard Hamm had in februari 1942 op weg naar Amsterdam om naar W esterbork te vertrekken, een ongeluk gehad waardoor hij een lange tijd in het Joods Ziekenhuis heeft gelegen. Hierdoor werden de broers waarschijnlijk pas op 15 juli 1942 vanuit W esterbork gedeporteerd naar Auschwitz waar ze allebei om he t leven k wamen. Hors t Fried eric h Ham m Gerha rd Juli u s Hamm ( B r o n : J o o d s H i s t o r i s c h m u s e u m ) ( B r o n : S t i c h t i n g D o k i n ) Paviljoen Loosdrechts e Rade Max Krzes zower werd, nadat hij was ondergebracht in het koloni ehuis, overgeplaatst naar huize Kraaybeek in Loosdrecht, waar de meeste kinderen naartoe gingen. Hierna werd Max overgeplaatst naar Het Paviljoen in Loosdrecht. Daar was de Jeugdalijah gevestigd die kinderen klaarstoomde om in Palestina te gaan wonen. Ze kregen Hebreeuws e les en leerde n over Palestina. Gro epsfoto va n de kinde re n in Het Pavil joe n Loosdre c htse Rad e B r o n : h t t p : / / w w w. y a d v a s h e m. o r g / y v / e n / e x h i b i t i o n s / m u s e u m _ p h o t o s / w e s t e r w e e l. a s p Vanaf 1942 begonnen de Duisters met het deporter en van joden in Nederland, ook de kinderen in Het Paviljoen k re gen hier mee te maken. Jachin Simon een van de leiders binnen het paviljoen wis t al wat een concentratiekamp inhield aangezien hij na de Kristallnac ht een tijd in

5 concentratiekamp Buchenwald had gezeten. Mede door deze informatie en vanwege de grote kans dat ze binnenkort zouden worden gedeporteerd, werd er een plan gemaakt om alle 89 kinderen van Het Paviljoen te laten onderduiken. Hiervoor werd de hulp ingeroepen van leerkracht Joop W esterweel die de W esterweel verzetsgroep had opgericht. Pas op 15 augustus 1942 werden de kinderen ingelicht over dit plan. Sophie Nussbaum schrijft in haar memoires pre cies hoe dit in zijn werk ging: Een van de leiders begon te spreken : pioniers, we hebben bericht ontvangen dat we ons moeten melden op het treinstation van Amsterdam, wij hebben besloten dit niet te doen. We hebben veel christelijke vrienden gevonden die jullie willen helpen zolang deze oorlog duurt, hoelang de ze duurt weet niemand. Je moet altijd doen wat de ze mensen zeggen, zelfs als het niet leuk is. Er zal niet altijd genoeg eten zijn, maar deze mensen helpen je, en redden jullie leven. Wees goed! Hierna sprak Jachin Sim on over een half uur worden een aantal van jullie meegenomen, maar niet iedereen omdat we nog niet genoeg onderduikadressen hebben gevonden. Sommigen van jullie blijven maar even op een adres totdat er een beter adres is gevonden. W e zullen jullie niet vergeten. We blijven jullie helpen Gesmokkeld Dat laatste deden ze ook. De verzetsgroep W esterweel was gespecialiseerd in het smokkelen van Joden over de grens van België en Frankrijk, om zo de mensen in Zwitserland of Spanje te krijgen. Deze vluchtpogingen gingen vaker fout dan goed. Zo werd er door de groep W esterweel contact gezocht met een organisatie die Joden over de Zwitserse grens s mokkelde. Er moest hier veel geld voor worden betaald en de deal werd via een tussenpersoon beklonken in een Amsterdams Café. Er zouden acht kinderen uit Het Paviljoen van Loosdrecht gesmokkeld worden naar Zwitserland. Een van deze kinderen zat ook in het Kolonieh uis in Ter Heijde namelijk Lilli Kellner, 17 jaar oud. De groep van acht kinderen werd na het passeren van de Belgi sc he grens linea recta naar de Gestapo in Brussel gereden, waarna ze gevangen werden genomen en vanuit Mechelen op 31 oktober 1942 werden gedeporteerd naar Ausc hwitz. Geen van deze kinderen heeft de oorlog ove rleefd. Lilli Kell ne r ( B r o n : D a t a b a s e Y a d v a s h e m ) Een verhaal met een betere afloop is dat van de eerder genoemde Max Krzes zower. Ook hij ging mee met een smokkelaarsgroep en ook hij werd, toen ze over de Belgisc he grens reden, door verraad gearresteerd. Een Duitse officier vertelde dat bekend was dat zij Joden waren met valse papieren en dat ze, als ze zich niet zou melden voordat dit daadwerkelijk werd aangetoond, in Den Haag zouden worden geëxecuteerd. Iedereen meld de zich behalve Max. Hij wist dat hij goede papieren had en dat ze niet op de zwarte lijst stonden. Ondanks intimiderende verhoren bleef Max beweren dat hij een Nederlander was met een Indische achtergrond en dat hij op weg was naar Frankrijk om daar te gaan werken. Uiteindelijk m och t hij zich inschrijven voor de a rbeitseinsatz waar hij na een tijd kon ontsnappen. Hierna is hij met de hulp van Joop W esterweel alsnog naar Frankrijk ontkomen, waarna hij via de Pyreneeën Palestina wist te bereik en en de oorlog overleefde.

6 Bij veel van de verhalen komt de naam Joop W esterweel naar voren. Hij en zijn groep de verzetsgroep W esterweel zorgde n voor vluchtroutes waardoor veel Joden konden ontsnappen naar o.a. Zwitserland en Spanje. Bij een van deze smokkelroutes werd hij op 10 maart 1944 gearresteerd. Op 11 augustus werd hij gefusilleerd in kamp Vught, samen met vier van zijn collega s. J oop Westerw eel ( B r o n : w w w. u s h m m. o r g / w l c / e n / a r t i c l e. p h p? M o d u l e I d = ) Westerbork Over een van de jongste kinderen die in het koloniehuis in Ter Heijde zat en is ook een bijzonder verhaal bewaard. Betti Kubaschka werd in maart 1934 gebo ren en kwam in 1939 naar Nederland toe. Nadat zij was ondergebracht in het kolo niehuis voor een paar maanden werd ze overgebracht naar een ander tehuis. Toen dit huis werd ontruimd werd ze overgebracht naar kamp W esterbork. Haar ouders werden elders opgepakt en ook naar W esterbork overgebracht. In tegenstelling t ot vele anderen werd de familie Kubanschka niet gedeporteerd naar een van de vernietigings -kampen. De vader van Betti was schoenmaker en deed dit werk ook in W esterbork. Hierdoor was de familie vrijgesteld van deportatie en overleefde zij de oorlog in kamp W esterbork. Betti wa s een van de zogenaamde kampratten. Dit waren kinderen die via het riool van het kamp geheime beric hten verstuurden. Nadat kamp W esterbo rk was bevrijd voelde dit voor Betti niet als een bevrijding. Ze wist niet beter dan dat ze in een kamp leefde en dat voelde op een of andere manier goed. Zelf heeft ze het later op de volgende manier verwoord ik ben 11 jaar en realiseer me dat ik een naakte baby ben, een buitenb eentje. Ik moet leren om in een normale samenleving te leven en ik heb daar geen training voor gehad, geen les gehad in manieren zoals tafelmanieren, hygiënetraining enzovoort. Wanneer ik praat is het een combinatie van drie talen, Duits, Nederlands en Jiddisch. (Foto: Betti Kubaschka B r o n : h t t p : / / b e v r i j d i n g s p o r t r e t t e n. n l / p o r t r e t / t h e - f a m i l y - k u b a s c h k a / ) Naw oord Zoals u heeft kunnen lezen heeft deze groep van 45 kinderen maar weinig raakvl ak met het W estland. De kinderen woonden namelijk maar een half jaar in Ter Heijde waarna ze weer vertrokken. Dat wil niet zeggen dat dit verhaal geen onderdeel is van de geschiedenis van Ter Heijde. Het is erg makkelijk om in een paragraaf het verhaal in het kort te vertellen bijvoorbeeld dat er tussen 1938 en 1939 ongeveer 40 joodse kinderen uit Duitsland onderdak werd geboden. Het verhaal stopt alleen niet als deze kinderen weer uit het W estland moeten vertrekken. Dit was de drijfveer om meer met deze gegevens te gaan doen en uit te zoeken wat er van deze kinderen terecht is gekomen. Dit verhaal bied t de mogelijkheid om deze kinderen een gezicht en een verhaal mee te geven zodat ze niet vergeten worden. Helaas kunnen we niet van alle 45 kinderen hun verhaal k wijt. Van s ommigen zullen we het nooit te weten komen en van de anderen is te weinig bekend om een verhaal te kunnen maken.

7 Van de 45 Duits-Joodse kinderen hebben 28 kinderen de oorlog overleefd. De kinderen die de oorlog niet overleefd en waren: Gerhard Julius Gert Hamm Geboren: 27 augustus 1922 Overleden: 9 september 1942 Auschwitz Horst F riedrich Hamm Geboren: 24 december 1924 Overleden: 20 september 1942 Auschwitz Reiner Josef Albert Herz Geboren: 2 mei 1930 Overleden: 3 september 1943 Auschwitz Susi Ernestine Albert Herz Geboren: 2 december 1928 Overleden: 28 mei 1943 Sobibor Lilli Kellner Geboren: 12 juli 1925 Overleden: onbekend Auschwitz Margot Margarethe Lillienfeld Geboren: 13 oktober 1928 Overleden: 28 januari 1944 Auschwitz Ruth Helene Henriette Lillienfeld Geboren: 31 oktober 1930 Overleden: 28 januari 1944 Auschwitz Hermann Passmann Geboren: 21 september 1929 Overleden: 3 september 1942 Auschwitz Helga Passmann Geboren: 28 februari 1931 Overleden: 3 september 1942 Eva Voss Geboren: 25 mei 1931 Overleden: 4 oktober 1944 Mary Ehrenreich Geboren: 12 februari 1922 Overleden: 30 september 1942 Hanna de Vries Geboren: 20 februari 1925 Overleden: 28 februari 1945 Midden Europa

8 Iwan de Vries Geboren: 23 juli 1931 Overleden: 21 oktober 1944 Hella Grün Geboren: 16 juli 1929 Overleden: 16 april 1943 Sobibor Rosa Rosi Ehrenreich Geboren: 8 februari 1924 Overleden: 30 september 1942 Auschwitz Susi Luise Verständig Geboren: 31 maart 1931 Overleden: 2 maart 1943 Auschwitz Ruth Nussbaum Geboren: 11 april 1928 Overleden: 8 oktober 1942 Auschwitz Bronnen ent.nl/ - -Boek: De Jeugdalijah van het Paviljoen Loosdrechtsche Rade, Archief gemeentebestuur Monster, , invnr en W estlandsche Courant