Ik moet zo maar opeens terugdenken aan Marta, de vrouw die al oud en tandeloos was in mijn vroegste jeugd. Althans, in mijn herinnering.

Transcriptie

1 MARTA

2

3 I Ik moet zo maar opeens terugdenken aan Marta, de vrouw die al oud en tandeloos was in mijn vroegste jeugd. Althans, in mijn herinnering. Zie ik haar op een foto uit die tijd dan is het gewoon een stevige vrouw van tegen de veertig die een beetje ruim in haar vel zit, met zwart haar met hier en daar een wit streepje (ja, 't is een zwart-wit foto uit eind jaren '50). Ze was werkster, wasvrouw, concierge, vroedvrouw, dorpsraad en alles tegelijk, in het appartementencomplex waar ik mijn jeugd doorbracht. Vrijwel dagelijks te vinden in de poort naar het hofje - de cortile - waar de appartementen omheen gebouwd waren. Nou ja, appartementen... Een oud patriciërshuis rond een binnenplaats, een hofje van pakweg 10 bij 12 meter, met keien afgewerkt tot een min-of-meer horizontaal vlak. Daaromheen dus de oude woning, die later werd omgebouwd tot een boerderij. In sommige vleugels werden de muren vervangen door een liggende balk op een paar steunbalken, en zo ontstond een stal voor wat vee, waarschijnlijk tussen 1850 en Nog weer later, het zal tussen de beide wereldoorlogen geweest zijn, werden in de stal muren neergezet om het een en ander weer voor mensen bewoonbaar te maken. En daar, maar dan op de tweede verdieping, werd ik geboren. Onder het toeziend oog van Marta. Marta, die alles van je weet. Marta, die altijd in de poort naar de cortile zit. Marta, die ook alles van alle andere mensen weet. Marta, die op alles een antwoord weet. Marta, die voor alles een oplossing weet. Marta, die in haar eenvoud de meest wijze vrouw van de wereld is. Maar ook... Marta, niemand die weet waar ze vandaan komt, Marta, niemand die weet of ze getrouwd is geweest, Marta, niemand die weet of ze weduwe is, bemind is geweest, misbruikt is geweest, ziek is geweest, broers of zussen of enige andere familie heeft (of heeft gehad).

4 Marta, niemand die haar ooit heeft horen klagen, Marta, eigenlijk is er niemand die weet wie ze is. Marta, niemand die er zelfs maar aan dacht om het haar te vragen. Ze was er gewoon. Altijd. Nee, niemand die weet wie ze eigenlijk is. En toch... vandaag moest ik aan haar terugdenken, zoals ze daar zat in de poort naar de cortile. Zomaar. II In ons complex woonden doorgaans acht tot twaalf gezinnen, in alle leeftijdsklassen die er maar bestaan, van gepassioneerde jonge stellen tot oude mensen die hun natuurlijk nog weer veel oudere ouders in huis hadden. Ook mijn opa woonde bij ons in. Heel oud was hij, wel 45 jaar ouder dan mijn moeder. Zijn leven lang was hij meubelmaker geweest, van kasten met ornamenten, bedden met ornamenten, stoelen met ornamenten, cherubijntjes en madonna's, als het van hout te maken was en er konden ornamenten aan, dan maakte hij het. Nonno Falegname, opa timmerman, zo noemden wij hem. De andere opa, Nonno Vino, opa wijn, woonde in de bergen, want hij verbouwde druiven, druiven waaar de Italiaanse Merlot van werd gemaakt. Die opa zagen we niet zo vaak, alleen in het najaar, dan moest iedereen die op een of andere manier bloedverwant was komen helpen met de druivenpluk. Als kind kreeg je druivensap tot je tanden er stroef van werden en de groten kregen ook druivensap, alleen van het jaar daarvoor. Die vond ik als kind al veel lekkerder en een enkel glaasje werd door Nonno Vino ook wel oogluikend toegestaan. 'Niet aan je moeder vertellen!' met een vertrouwelijke knipoog maakte het feest compleet. Maar terug naar Nonno Falegname, opa timmerman. Er was geen oma, alleen een fotootje van oma die de 40 maar net gehaald had. Het was hetzelfde fotootje als op het le plaatje op de grafsteen, op de begraafplaats

5 net buiten het dorp aan de voet van de bergen. Nu ik er aan terugdenk is opa met zijn gedachten niet zo heel vaak meer bij die oma geweest. Meestal kon je zo bij opa binnen lopen, dan zat hij wat te houtsnijden aan de hoge tafel, binnensmonds mompelend of neuriënd, altijd bezig. Maar soms, zo maar in de middag of de avond was opa weg. Niemand had hem zien vertrekken, niemand wist waar hij was. Tot hij na een paar uur zomaar ineens weer op de veranda stond. Pas later ontdekte ik dat de afwezigheid van opa altijd plaatsvond als Marta niet in de poort zat. Marta, de vrouw van wie niemand wist wie ze was. Zou Nonno Falegname het wel geweten hebben? III Opa Timmerman, Nonno Falegname... en alleen maar omdat hij nog veel ouder was zag hij iets in Marta dat ik er nooit in heb gezien. Wat ik me, nu zeker 40 jaar later, alleen afvraag is wat Marta nu heeft gezien in Nonno Falegname, die misschien wel twee keer zo oud was als zijzelf. Was het bewondering voor zijn houtsnijwerk? Ze zou vast en zeker op een mooi bewerkte stoel gezeten hebben. Zouden het zijn centjes geweest zijn? Dan had hij vast niet in ons armoedige appartement hebben gewoond. Zouden het zijn charmes geweest zijn? Ik kan het me niet voorstellen. Maar waarom waren opa en Marta dan altijd tegelijk afwezig? Deden ze wel wat ik later dacht dat ze deden? Ik kan het niemand meer vragen. Maar als ik mijn fantasie laat gaan dan zie ik een heel ander verhaal dan wat ik in eerdere jaren bedacht... geen oude bok die zich troostte aan een jong blaadje maar de warme genegenheid van een oude man voor het enige kind dat hij, door ware liefde, verkreeg bij een vrouw van wie hij werkelijk hield, met wie hij nooit mocht huwen omdat ze niet fijn-katholiek was. En de rust van een vrouw waarvan niemand weet waar ze vandaan kwam, die zelf heel lang niet heeft geweten waar ze vandaan kwam, en nu haar bloedeigen vader had teruggevonden.

6 In die stille uurtjes van de middag was de vader samen met zijn meest geliefde kind, in wie hij de beeltenis zag van de vrouw waarvan hij tot haar dood had gehouden. In die stille uurtjes van de middag genoot Marta van het gevoel dat ze als kind altijd gemist had; altijd was ze alleen op de wereld geweest, nu had ze haar vader teruggevonden en die schaamde zich niet haar te vertellen hoe zij, in een tijd van crisis en armoede, door haar eigen vader als niet meer dan een bedelaar behandeld kon en mocht worden. Toegegeven, niemand vertelde mij ooit het geheim van die twee, ik heb er slechts over gefantaseerd. Maar waarom zou Marta, toen Nonno Falegname stierf, voor het eerst in ieders herinnering, hebben gehuild, geschreeuwd, gebeden? Zou dit het geheim zijn? Marta... zou ik je nog één keer mogen spreken, nu, nu ik zelf ouder ben dan jij toen was? Waarom heb jij je leven lang alleen gepraat, en nooit verteld? Verteld wie je was, verteld wat je voelde? Marta... wijze vrouw, met het diepe leed in je leven... te diep dan dat je er ooit over durfde vertellen. Marta... kan ik jou nog één keer spreken? IV Hoe kan ik haar geheim ooit achterhalen? De eerste gedachte die bij me opkomt is de geboorteregistratie. Meneer Pastoor ontvangt me vriendelijk, want de geboorteregistratie voor de tweede wereldoorlog was in handen van de kerk. Hij wijst me door naar het kerkelijk archief en met een aanbeveling krijg ik toegang tot een zaal vol archiefdozen maar ik mag niet bij de kasten komen. Zittend aan een tafel wordt eerst gevraagd naar de reden van mijn bezoek. 'Ik zoek wanneer een mogelijke tante van mij geboren is, Marta, een zuster van mijn moeder'. 'Weet u wanneer zij is geboren?' vraagt de man op bijna vertrouwelijk zachte toon, alsof anderen in dezelfde zaal niet mogen weten welke informatie hij allemaal wil weten.

7 'Ik schat tussen 1935 en 1940' en enkele vragen later besef ik dat mijn antwoorden de broeder wanhopig maken. 'Nee, ik weet niet hoe haar moeder heette, ik weet niet in welk dorp of welke plaats ze is geboren, ik weet niet of ze is gedoopt, ik weet niet... ik weet niet... ik weet niet'. 'Maar,' vervolgt de man en zijn stem wordt nog zachter, nog vertrouwelijker - alsof hij begreep dat ik op zoek was naar delicate informatie - 'is de tante naar wie u zoekt nog in leven?' Het ontkennend antwoord leek een lichte glimlach op 's mans gezicht te brengen - heel even maar -, waarna hij vroeg: 'Heeft u mogelijk de akte van overlijden ingezien?'. Nu was het mijn beurt om zachter te gaan praten. 'Nee, want we weten alleen dat ze niet meer leeft omdat ze dat zelf heeft gezegd. In haar afscheidsbrief. Op een dag was ze weg, haar post lag nog op de stoel in de poort. We hebben haar gezocht, maar niet gevonden. Geen aanwijzing was er waarmee we haar konden vinden. Familie van haar kennen we niet, misschien was ze alleen op deze wereld. Naar de kerk ging ze niet, dus onze pastoor wist ook niets. De politie kon met zo weinig aanwijzingen niet veel uitrichten, die hebben na een paar dagen haar post opengemaakt en daarbij zat haar eigen afscheidsbrief'. De broeder wenkt me geluidloos en loodst me mee naar een andere kamer waar hij zorvuldig de deur sluit. 'Een afscheidsbrief, zei u, weet u wat er in stond?' 'Ja, er stond alleen in dat ze stil een plaats in dit leven had gehad maar dat ze die plaats nu weer vrij maakte voor een ander. Haar verdriet was genoeg geweest, en haar tijd was gekomen. We mochten haar niet zoeken... maar over zichzelf vertelde ze niets. Ze is met haar levensgeheim in het niets verdwenen, en niemand heeft haar ooit gevonden.' 'Ik vrees dat ik niets voor u kan doen'. Dreun. Een groter contrast met de hoopvolle stemming tot het ogenblik daarvoor kon ik me niet indenken. Eenmaal buiten brandde de felle Italiaanse zon op mijn schouders, maar ik voelde mij als een granietblok uit de rivier waar voortdurend koud water overheen liep. Bij haar leven wist ik niet wie ze was. Bij haar overlijden kan ik niet achterhalen wie ze is geweest. Marta... kon ik je toch nog éénmaal spreken...

8 V Eenmaal buiten drong pas goed tot mij door dat ik me door de broeder van het archief eenvoudig met een kluitje in het riet had laten sturen. Ik had zelfs geen enkele geboorteakte gezien. Hoewel ik er al jaren weg ben, ga ik toch weer een keer naar het appartementencomplex terug. De hitte lijkt langzaamaan weer vat op me te krijgen. Eenmaal bij de poort aangekomen zie ik kinderen die ik niet ken, volwassenen die ik niet ken, een appartmentencomplex dat er veel netter uit ziet dan in mijn verbeelding, de cortile, het hofje, is zelfs geasfalteerd alhoewel de tand des tijds er ook weer aan af te lezen is. Niemand woont er meer die mij heeft gekend, niemand meer die Marta heeft gekend. Sommige bewoners van 30 jaar geleden zijn nog wel bekend, maar niemand die weet waar ze wonen. Een conciërge/factotum zoals Marta is er niet meer. Haar vroegere appartement is nu in gebruik als opslagruimte voor de mensen die er wonen, gebarsten ruiten en vergane vitrage markeren de overgang tussen binnen en buiten. Na wat toelichting krijg ik toestemming om in die opslagruimte, dat voormalig appartement, wat rond te kijken. Roestige ledikanten, oude emmers, een verteerde zeis, vergane stoelkussens - of zijn het matrassen? - en oude krakkemikkige kastjes, geengezicht jaren-zestig, hoog gepolitoerd, met restanten van spiegels, het is een onbeschrijfelijke verzameling oud vuil. Wat kan, wat mag ik hier verwachten? En toch... ik blijf zoeken, zoeken naar het onbekende, zoeken naar... naar... naar wat? Zonder orde schuif ik van alles opzij, tot mijn oog op een lade valt die los in een andere kast staat. Die lade... ik herken die lade uit duizenden, wegens de ornamenten zoals mijn opa ze altijd maakte. Ornamenten, bloemen die leken op tudor-rozen, met weinig, grote bladeren, en daarbinnen nog een randje kleinere blaadjes. Had ik niet ooit vermoed dat Marta en mijn opa familie konden zijn? Het was niets van Marta wat ik vond, maar toch was ik zo gelukkig als een kind. Dit laatje, wat zou erin zitten?

9 VI Ik neem het laatje mee naar buiten, en laat het aan enkele bewoners zien. Weet iemand wie de eigenaar is? Nee, het komt niemand bekend voor en als ik aangeef dat het los in de kast tegen de scheve muur lag, wordt het de mensen duidelijk dat ik iets in handen heb waarvan niemand weet wie er ooit eigenaar van was geweest. Ik kon een juichkreet niet onderdrukken: Het is van mij, of eigenlijk van mijn opa, en misschien is het nog van mijn tante geweest! Dit wekte de nieuwgierigheid van enkele vrouwen die tot dan toe quasi-ongeinteresseerd over hun balkons of veranda's hadden staan kijken wie die vreemdeling toch wel kon zijn. Binnen een mum van tijd werd het laatje ruw uit mijn handen gerukt en op een tafeltje in de schaduw omgekeerd. Een halfverteerde lap stof, dito zakdoeken, klosjes garen, van die houten, van vroeger, met een dikke laag stof en kleverig ook, een oude blocnote, een dode muis (of was het een vleermuis?), een roestige schaar, aardewerk scherven, een boekje, krantenknipsels en een vieze kaars. Het boekje leek het meest interessante maar ik kreeg de kans niet om het te lezen, een van de vrouwen griste het weg. Het was een agenda uit met briefjes, knipseltjes, notities, sommige bladzijden weggescheurd om weer als notitieblaadje elders te dienen... of misschien wel om geheimen uit de tijd te laten verdwijnen uit de tijd dat Marta nog leefde. 'Mag ik die agenda eens zien, in 1977 heb ik hier gewoond!'. Maar elke aanwijzing die ik gaf dat de agenda eerder bij mij dan bij hen hoorde werd door de vrouwen opgevat als argument om nog zorgvuldiger en aandachtiger te gaan lezen. Hun nieuwsgierigheid was geprikkeld, en het leek alsof ze me niet eens hoorden. In hopeloos ongeduld begon ik in de blocnote te bladeren, maar die bestond, na het voorblad, alleen uit lege velletjes. Behalve achteraan, onder het laatste blad, daar lagen losse velletjes met aantekeningen. Handgeschreven aantekeningen, in het handschrift van iemand die nooit les in schoonschrift had gehad. Kon Marta schrijven? Ik groef in mijn herinnering, maar ik zou het niet eens geweten hebben. Kon dit het handschrift van Marta zijn, of van opa Falegname? Nee, opa schreef

10 altijd alleen maar met potlood, zoals elke timmerman. En toch... het leek of opa deze briefjes wel zelf had geschreven. De inhoud stelde niet veel voor: een adres, ergens, met een tijdstip er bij, Via Maronne, half vijf. Geen datum, geen huisnummer, nog geen jaartal te achterhalen. Of een telefoonnummer, uit de tijd dat 5 cijfers hier genoeg waren, en dan zelfs geen naam er bij van wie het was. Maar ook een krantenknipsel uit een heel bijzonder artikel uit het plaat-selijke krantje... een klein knipseltje waarin staat dat ik - Fabrizio Lanfranchini, zoon van de tunnelbouwer een studiebeurs heb gekregen om 'Mecanica' te gaan studeren in Delft, Olanda. Ongelofelijk! Mijn naam, met een streep er onder, een balpenstreep onder mijn naam! Met opgelegde kalmte vraag ik de anderen of ze nu naar mij willen luisteren. Ik laat ze mijn rijbewijs zien, met mijn naam, en het krantenknipsel, met dezelfde naam. Het lijkt als in een film,waar een undercover agent op het moment supreme zijn penning laat zien. De vrouwen staan op en laten alles op het tafeltje liggen, ze lopen zelfs een stap achteruit. Met een haast vanzelfsprekende waardigheid berg ik alles in het laatje, de agenda onderop, en geef - alsof ze dat ooit gedaan zouden hebben - opdracht om niets uit de opslagruimte weg te gooien. VII Alsof het een collectie juwelen is neem ik het laatje voorzichtig mee naar de auto. Stilzwijgend staren de bewoners van het appartementencomplex mij na. Eenmaal op mijn logeeradres, waar ik zo onopvallend mogelijk het laatje mee naar binnen neem, sluit ik de deur achter mij. Eindelijk alleen met de agenda, met geheimen van 25 jaar geleden, toen ik nog niet half zo oud was als nu. De agenda was een groot exemplaar, met een slappe, kunstleren kaft. Slap... misschien omdat het karton waar het kunstleer overheen geplakt was, verteerd was. Terwijl ik er doorheen bladerde, gewoon bladerde, zonder specifiek iets te zoeken of te willen vinden, maar alleen om de vondst van de agenda op mij in te laten werken, zag ik dat er voornamelijk een hoop namen in waren

11 opgeschreven. Namen van mensen die ik kende, mensen die ook in het appartementencomplex woonden, namen ook van mensen die ik niet kende. In het zelfde kriebelige handschrift als op het briefje uit het kladblok, het handschrift dat leek op dat van mijn opa, maar omdat het met pen geschreven was, zeker niet van hem afkomstig. Mijn fantasie nam me weer mee. Marta, die misschien een onecht kind van mijn opa was, die als kind bedelend door de wereld ging, die nooit naar school was geweest... zou opa haar later hebben leren schrijven, in hetzelfde kriebelige handschrift als dat van hemzelf? Leek daarom dit handschrift zo op dat van opa? Ik liet de bladzijden los. Op de titelpagina bleef de agenda open liggen. Ook hier een paar losse blaadjes, krantenknipsels over de aanleg van de spoorlijn door het dal en over het ongeluk met de motorfietser die op een onwaarschijnlijke plaats tegen de rotswand was aangekomen, over het eeuwfeest van de harmonie... ik sloeg de bladzij om en las... las... las voor het eerst wat bij mijn weten niemand ooit had geweten. Daar stond een naam als eigenaar van de agenda, Marta Sgarzi! Een geboortedatum... 3 juni 1923, bijna tien jaar ouder dan ik had gedacht. En als woonadres Piazza Vittore, het adres van het appartementencomplex. Het gaf mij het gevoel alsof ik was thuisgekomen. Zo heb ik een paar uur zitten dagdromen, zonder verder te lezen in dit wonderlijke document, de poort naar het verleden, naar de wijze vrouw die ik zo graag nog eens had willen spreken... nu ik ouder ben dan ik dacht dat zij toen was. Maar ze was toch ouder dan ik vermoedde, al ruim in de vijftig, met zwart haar, en hier en daar grijs dat op de loer ligt. De vrouw die in het niets verdween... VIII Al dagdromend begin ik nu, veel minder nieuwsgierig dan de omstandigheden zouden vereisen, wat ongecontroleerd in de agenda te bladeren. Het lijkt of ik de confrontatie met nieuwe feiten nog niet aandurf, alsof ik bang ben dat ik de magie van het moment kwijtraak in de tijd, het moment waarop ik een naam en een datum leerde.

12 Onbegrijpelijk dat de ontdekking van een naam en een datum mij zo'n voldoening, zo'n gevoel van grote overwinning kon bezorgen. Ik koester het gevoel, durf niet te lezen, bang voor de ontdekking van meer, van ontluisterende waarheid. Toch begin ik te bladeren in de agenda. Bij de meeste dagen staat helemaal niets, een enkele keer staan er telefoonnummers in, soms namen van mensen die ik gekend heb, of adressen, maar wat hebben die adressen nu, 25 jaar later, nog te betekenen? Bij juni stopt de agenda. Tenminste, wat er geschreven is... juni de maand dat Marta verdween. Zouden er aanwijzingen staan rond de laatste dagen dat ze in haar appartement verbleef? Haar verdwijnen, haar afscheidsbrief, beide deden de achtergeblevenen denken dat ze haar afscheid zorgvuldig had voorbereid; geen overhaaste beslissing want ze had de postbezorging van haar eigen afscheidsbrief afgewacht en was daarna, zonder die te openen, vertrokken. Marta... wat moet er door haar heen gegaan zijn die laatste dagen in de poort naar het hofje? Waarom heeft niemand gemerkt dat het voor haar genoeg was? Marta... die altijd praatte maar nooit vertelde wat haar ten diepste bezig hield. Ik blader verder... sommige telefoonnummers komen meer dan eenmaal voor, sommige zijn doorgestreept, bij andere is een datum bijgeschreven alsof ze op een later datum belangrijk werden. Wat zou ik graag weten wie achter die telefoonnummers zaten. Zou ik proberen te achterhalen wie toen die nummers hadden? Bellen kan niet meer want alle nummers zijn in de loop van de jaren een of meer keer veranderd, mensen verhuizen, en bij de meeste nummers staat ook geen naam. Maar nu ik de naam en de datum wist, zou ik niet terug kunnen naar het kerkelijk archief? De volgende morgen ga ik met lood in de schoenen weer naar de stad, en word door dezelfde broeder binnengelaten als de vorige keer. Ik vertel hem dat ik naam en geboortedatum weet, maar geen geboorteplaats. 'Dan moeten we veel boeken raadplegen, want voor elke parochie zijn aparte registers aangelegd,' zegt de broeder, met nauwelijks verholen tegenzin.

13 'Maar we weten de geboortedatum, dus het hoeft toch niet zo heel lang te duren allemaal?' probeer ik. Maar de man lijkt niet blij met de puzzel waarvoor we ons gesteld zien. Toch gaan we samen aan de slag. Parochie voor parochie wordt doorgenomen, terwijl we eigenlijk niet eens weten of Marta wel hier in de buurt geboren is. Het humeur van de broeder daalt in het tempo waarmee mijn angst stijgt en als we enkele uren later echt alle, alle registers van 1923 en daaromtrent hebben doorgenomen is mijn angst bewaarheid. Wat we vinden, geen Marta Sgarzi op 3 juni Wel enkele andere Marta's, en de namen daarvan worden zorgvuldig overgeschreven om ze na te vragen bij de plaatselijke overheid. Ik probeer de broeder ervan te overtuigen dat onze zoektocht niet vergeefs is geweest omdat er toch een paar Marta's gevonden zijn maar ik klink niet overtuigend genoeg; met een ijskoude blik laat hij me vertrekken. Met lood in de schoenen kwam ik binnen, met een steen op mijn hart kom ik weer naar buiten. IX De dagen kruipen voorbij. Een weekwisseling, dagen dat het gemeentehuis niet wil meewerken, en als er dan toch iemand bereid is gevonden in de gemeentelijke administratie na te gaan of er een Marta Sgarzi bekend is, dan levert die zoektocht niets op. Navraag over wie er ruim 25 jaar geleden in het appartementencomplex woonden is niet mogelijk, dat wordt niet allemaal bijgehouden. Het gevoel bekruipt me dat ik alles droom. Dat Marta alleen maar in mijn fantasie bestaat, dat ze een personage uit een boek is; niemand die van haar bestaan weet, omdat ze helemaal niet bestaat, en ook nooit bestaan heeft. De werkelijkheid is nog schrijnender. Ze heeft wel degelijk bestaan, is nadrukkelijk aanwezig geweest, heeft indrukken achtergelaten, en nu is iedereen haar vergeten. Niemand herinnert zich dat ze ooit bestaan heeft.

14 Alleen ik jaag nog achter die schim aan, achter de vrouw die misschien mijn tante is geweest, die in mijn fantasie een kind van mijn opa moet zijn geweest. En dat ze bestaan heeft dat weet ik, want ik heb haar agenda, met haar naam, in mijn bezit. Ik heb de door haar bewaarde krantenknipsels in mijn bezit. En het belangrijkste, ik heb de herinneringen aan haar in mijn bezit. Misschien wel als enige in deze wereld. De agenda, ik besluit om die toch nog eens blad voor blad door te lezen. Namen, nummers, een enkele keer wat datums of tijdstippen. Mijn naam staat er ook in... Fabriz... zo noemde ze mij vaak, en zo heeft ze het ook opgeschreven. Fabriz... met een streep er door. Woensdag 8 juni, Fabriz... op een bladzijde waar ons hele gezin genoemd staat. M'n moeder, m'n vader, twee oudere zussen, mijn broertje en ik. De naam van m'n oudste zus is verkeerd geschreven, en ik besef ineens dat ik me nog maar kort bewust ben dat Marta kon schrijven, dat ze het wellicht pas later geleerd heeft, omdat ze als kind slechts als verschoppeling al bedelend door het leven ging, zonder ouders, zonder school. Of is dit alleen mijn fantasie? Is de werkelijkheid anders dan wat ik denk? Marta, waarom kan ik jou niet meer spreken? Als je toch nog leefde... ik zou een wereldreis maken om je te ontmoeten. X Waarom zou mijn naam zijn doorgestreept in de lijst waarin ons hele gezinnetje stond? Mijn moeder bovenaan, daaronder mijn vader, en dan wij, kinderen, op een rijtje in de juiste volgorde, en met hier en daar een schrijffoutje. Mijn moeder Alida, mijn vader Giacomo (opgeschreven als Gacomo), mijn zuster Mariantonietta (opgeschreven als Toneta), mijn andere zus Nadia, mijn naam, geschreven als Fabriz, met een streep er doorheen, en mijn broer Massimo (opgeschreven als Masimo), kortom, schrijffouten zoals een kind ze zou maken, maar met een handschrift dat er onbeholpen en ouderwets tegelijk uitziet.

15 Het handschrift bevestigde wat ik al vermoedde, ze had vast op latere leeftijd van een ouder iemand, met een ouderwets handschrift, leren schrijven. Maar ze had nooit de souplesse in het schrijven gekregen die een kinderhand kan leren. Nee, ze moest het vast van Nonno Falegname geleerd hebben, zo veel leek haar handschrift er ook weer op. Alsof ze niet echt had leren schrijven, maar meer letters leren natekenen. Ik bladerde nog wat heen en weer. 3 juni... haar verjaardag. Haar laatste verjaardag. Nooit heeft ze die gevierd, voor haar was het genoeg wanneer er op moederdag voor haar werd gezorgd door de kinderen in het appartementenhuis. Moederdag... ik zweef terug in de tijd, en zit op een regenachtige moederdag met mijn broertje te schuilen onder de veranda. We spelen er met wat steentjes en een oude pan. Enkele mannen hebben elkaar gevonden in het beklag over die rare gewoonte om het Festa della mamma, moederdag, te vieren. Ze moeten op een of andere manier voor hun vrouwen zorgen maar in plaats daarvan lopen ze er alleen maar over te klagen. Marta, die het geklaag een tijdje aanhoort, roept ze ineens tot stilte: Mag het alsjeblieft één dag in het jaar Festa della mamma zijn? Al die andere 364 dagen in het jaar is het Festa per pappa, feest voor vader (Italie kent/kende geen vaderdag). En nu we het er toch over hebben: hebben jullie al iets voor mij gedaan vandaag? Ik ben jullie moeder wel niet, maar ik zorg toch altijd voor jullie, ik help jullie vrouwen, jullie kinderen... Zo was Marta... ik zag ze ineens weer, zonder boos te zijn, ongeletterd als ze was, bewijzen dat ze wijs was. En waar de mannen ze vandaan haalden weet ik niet, maar die dag kreeg Marta bloemen in haar haar gestoken, en werd ze door de mannen - luid zingend - het hofje rondgedragen. Marta... ik zie haar bijna weer in levenden lijve voor me staan. 3 juni Marta's laatste verjaardag, en in het onbeholpen handschrift 'qarantacincue'... vijfenveertig, met minstens twee taalfouten er in. Vijfenveertig... waarom zou ze dat woord, dat getal hebben opgeschreven? Waarom niet gewoon de cijfers opgeschreven, maar waarom gekozen voor zo'n moeilijk woord? 3 juni en nooit heeft ze haar verjaardag gevierd, het was zelfs nooit bij me opgekomen haar naar de leeftijd te vragen. Ook Mariantonietta, die toch

16 weer 4 jaar ouder was dan ik, was heel verbaasd toen ik haar vroeg hoe oud Marta eigenlijk was. Marta, die alles wist... Marta, die iedereen kende... Marta, niemand wist wie ze was... Marta, niemand die zich realiseerde dat ook zij verjaarde. 3 juni zou ze zelf beseft hebben dat ze jarig was, die dag? ze is dus 54 jaar geworden, zonder dat iemand het wist. Nou ja, misschien heeft Nonno het geweten. Het leek me raadzaam om deze agenda toch eens aan mijn zus te laten zien, ze woont niet ver hier vandaan, net over de grens met Zwitserland. Ik zwerf hier al meer dan een week rond en mijn zus weet niet eens waar ik mee bezig ben. Dus als ik er binnenstap springt er een spraakwaterval open waar ze helemaal versteld van staat. Ik laat haar het bureaulaatje zien en spontaan zegt ze 'Nonno Falegname', opa timmerman. Ze wil het van alle kanten bekijken, maar ik dwing haar te kijken naar de agenda. Kijk... deze is van Marta geweest, het is de laatste agenda van haar leven geweest, en onze namen staan er in, en een heleboel andere namen en datums en telefoonnummers en haar eigen naam en haar geboortedatum en... en... Mariantonietta richt haar aandacht nu op de agenda, op het blad waarop Marta haar naam had opgeschreven. 'Negentien drie-entwintig? Wanneer is ze overleden?' 'Dat zeg ik net, deze agenda is toch van 1977? Net na haar verjaardag is ze verdwenen, ze was 54 jaar'. Mariantonieta had zo haar bedenkingen. 'Vierenvijftig jaar... we kwamen er, toen we verhuisd waren, nog regelmatig op bezoek, maar ik geloof nooit dat ze 54 jaar oud was, Ze was beslist veel jonger, ergens in de veertig'. 'Quarantacinque' mompel ik. 'Zou dat kunnen? Vijfenveertig, dat is wat ze zelf heeft geschreven bij haar verjaardag'. En zo zitten we samen te puzzelen, 1977, en 45 jaar er af Zou Marta, zo filosoferen we verder, zou Marta, die niet zo goed kon schrijven, zich gewoon vergist hebben bij het opschrijven van haar geboortedatum? Zou dat kunnen? Onze fantasie slaat steeds verder op hol. Mariantonietta is net zo enthousiast om het geheim van Marta te ontcijferen als ik.

17 XI Langzaam dringt de betekenis van deze ontdekking tot mij door. Eerst heb ik me laten afschepen bij het kerkelijk archief. De tweede keer heb ik in een urenlange zoektocht door het archief het geduld en humeur van de archivaris zwaar op de proef gesteld. Zou ik nu nog weer terug moeten gaan om te vertellen dat we naar de verkeerde datum hebben gezocht? Mariantonietta nam een kordaat besluit: zij zou wel een keer naar dat archief gaan en een en ander proberen op te zoeken. Ondertussen besluit ik om nog eens naar het gemeentehuis te gaan om daar navraag te doen. De volgende dag - ze herkennen me nog - word ik meteen binnengelaten in een van de kantoren op het gemeentehuis. De ambtenaar verdwijnt even met een papiertje waarop de naam en de nieuwe mogelijke geboorte-datum van Marta staan, en is al heel snel weer terug: Piazza Vittore, daar woont inderdaad ene Sgarzi, Marta, van 3 juni Verbijsterend... de vorige keer dat ik hier was kon niemand mij vertellen wie er 25 jaar geleden op de Piazza Vittore woonde, en volgens de overheid zou ze er nog altijd wonen! Terwijl ze dus al 25 jaar geleden is verdwenen, is dat bij de overheid nog altijd niet doorgedrongen. Nou ja, niet doorgedrongen... bij de politie was het destijds wel bekend, want die heeft nog een tijd gezocht. Had ik de vorige keer de juiste vraag gesteld (Woont er een Sgarzi op de Piazza Vittore?) dan had ik vrijwel meteen antwoord gehad. Nu reis ik voortdurend heen en weer, word door Marta's onbeholpen handschrift op het verkeerde been gezet... alleen, wat weet ik nu meer dan voor ik naar het gemeentehuis ging? Afgezien van dat de gemeenteregisters ten onrechte veronderstellen dat Marta nog in leven is, weet ik niets meer dan ik al wist. De ambtenaar kon ook niets meer vertellen over wie deze Marta was, wie haar ouders waren, of waar ze verder ooit had gewoond... alleen dat ze na de oorlog, bij het opzetten van een gemeentelijk register van inwoners, op de Piazza Vittore bleek te wonen, en dat ze als geboorteplaats 'Varese' had opgegeven.

18 Zo gemakkelijk als ik bij de ambtenaar binnenkwam, zo veel moeite kost het me om weer weg te komen. Want de ambtenaar kreeg nu in de gaten dat het register niet klopte, en dat er een persoon overleden - of verdwenen - was, en dat moest rechtgezet worden. Formulieren werden er bijgehaald, verklaringen opgenomen (met twee getuigen er bij - het leek wel een verhoor) en veronderstellingen vastgelegd. Veronderstellingen, want meer dan dat waren het niet. En of ik getuigen - niet-familieleden - kon noemen die onafhankelijk een soortgelijke verklaring wilden afleggen. Na 25 jaar... terwijl er niemand meer in Varese woont die ik nog ken. Ik beloof daarom bij de politie na te gaan of (delen van) mijn verhaal kunnen worden bevestigd. Na bijna 3 uur kruisverhoor sta ik eindelijk weer buiten. In elk geval is het een troost te weten dat Marta niet alleen heel lang in het appartementencomplex heeft gewoond, maar dat ze ook in deze stad was geboren. Ik belde het door naar Mariantonietta, het gaf haar nog meer moed om te zijner tijd naar het archief te gaan. De toezegging om naar de politie te gaan valt me niet zwaar. Vanzelfsprekend wil ook ik de laatste steen boven hebben, en het hoofdbureau ligt vlak bij het gemeentehuis. De dienstdoende agent achter het loket - met tralies - hoort het verhaal aan. Vijfentwintig jaar geleden? Nooit iets teruggehoord? Dan zal er ook niet veel meer terug te vinden zijn ook. Hij maakt aanstalten zich weer in een krantje terug te trekken. 'Ik kom zojuist van het gemeentehuis en heb een proces verbaal nodig!' leg ik de man uit, in een uiterste poging mijn zelfbeheersing te bewaren. 'Proces verbaal komt alleen als er verklaring wordt afgelegd. Kunt u verklaring afleggen van een nieuw feit?'. Nee, ik heb geen nieuwe feiten, ik wil een verklaring over feiten van 25 jaar geleden ontvangen. Maar daar is de man niet toe aan te zetten. Hij blijft in zijn kantoortje, en ik kom niet verder dan een staanplaats aan de andere kant van de tralies in het halletje van het politiebureau. 'Ja, ik wil toch een verklaring afleggen, want in het gemeenteregister staat iemand van wie ik weet dat die er al 25 jaar niet meer woont, en die persoon is vermist'. Hoopvol kijk ik de agent aan, die met moeite zijn ogen even losmaakt van de Gazetta dello Sport.

19 'U bent geen partij, de gemeente moet zelf dan maar een verklaring opstellen en dan trekken we die wel na'. Machteloos, hier is niets mee aan te vangen.. 'Mijn tante is spoorloos verdwenen... en jullie doen daar niets aan! Wat moet ik dán doen om een verklaring te laten opstellen?' De man schiet opeens rechtop in zijn stoel. 'Uw tante vermist? In dat geval moet ik een verklaring opstellen'. Volkomen verbouwereerd over deze omslag in de houding van de agent duizelt het me. Leek ik op dood spoor te zitten, nu komt de man uit zijn stoel overeind, en komt aan de 'balie' staan, een marmeren plaat waar de tralies op rusten. 'Vermissing. Naam?' Kort en bondig wordt een hele vragenlijst afgewerkt, onbegrijpelijk dat dit de ongeinteresseerde agent van zojuist is. 'Vermist sinds?' 'Juni 1977'. '1977? U zegt 1977, en komt nu aangifte doen?'. 'Dat had ik u toch verteld, dat er sprake is van een vermissing van 25 jaar geleden?' Blijkbaar was hij er met zijn gedachten van het begin af niet bij geweest. Nu is het de beurt aan de agent om verbaasd te zijn. '25 jaar geleden, geen sprake van een misdrijf, en nu pas aangifte'. 'Nee', antwoord ik, '25 jaar geleden is er ook al onderzoek gedaan naar die verdwijning, en ik wil die verklaring, of een kopie er van, om het gemeentehuis te overtuigen van de waarheid van het verhaal'. Een paar minuten later sta ik weer buiten, want alle zaken van 5 jaar geleden zijn allang afgesloten, behalve misdrijven. En over zo lang geleden worden geen verklaringen meer opgenomen, tenzij er sprake is van een misdrijf. Als ik nog even omkijk zie ik de agent weer onverstoorbaar kromgebogen over de Gazetta dello Sport. Alsof hij zo al uren zit te lezen...

20 XII Al telefonerend langs een aantal politiebureaus in de omgeving krijg ik een nummer van de universiteit van Padova, de Facolta di Giurisprudenza, waar onderzoek naar de historie van rechtspraak is gedaan. Het blijkt dat diverse archieven van de politie en de rechtbanken in het verleden ter beschikking zijn gesteld aan die universiteit. Een nieuwe strohalm. Zou er iets te achterhalen zijn? Na veel telefoontjes waarin wordt beloofd om door te verbinden - maar wat slechts leidt in verbroken verbindingen of eindeloze stiltes - krijg ik eindelijk contact met een vrouw die begrijpt wat ik zoek, waarom ik het zoek en hoe belangrijk dit alles voor me is. Ze geeft haar rechtstreekse telefoonnummer, en belooft me terug te bellen wanneer ze meer weet. Nee, toegang tot de archieven zelf krijg ik niet, omdat er namen, feiten, verklaringen en processen van de meest uiteenlopende zaken in dat archief zitten, er rust geheimhoudingsplicht op. Omerta. Alsof het een geheim arsenaal van de mafia betreft. Tot mijn verbazing word ik dezelfde ochtend nog teruggebeld op mijn hotelkamer. Er is een dossier gevonden waarin zich diverse verklaringen, opsporingsverzoeken en enkele persoonlijke bezittingen van ene Marta Sgarzi bevinden. Dossier geopend op 1 juli 1977, laatste wijziging november 1977, dossier afgesloten in 1982 met status 'open', ofwel nooit opgelost, in maart 1990 ovegedragen aan de universiteit, met classificatie 'niet geheim'. Mijn humeur gaat met springen vooruit, ik krijg de toezegging van een kopie van alles wat in het dossier zit. Voor de zekerheid laat ik het dossier opsturen naar Mariantonietta, dat vind ik veiliger dan post via een hotel. Drie dagen later ben ik bij Mariantonietta. We lezen de ene verklaring na de andere, opgesteld met ouderwetse schrijfmachines, maar treffen niets bijzonders aan, tot we ook een kopie aantreffen van Marta's afscheidsbrief, en de envelop waar deze in was verstuurd. Op de envelop: 'Sgarzi Marta, Pzza Vittore, Varese'. Nota bene, ze heeft haar eigen naam gewoon op de envelop gezet. Hoe kan dit ooit de mensen die er toen woonden ontgaan zijn? Waarom leek het of niemand haar naam wist? Waren er meer die haar geheim wisten?

21 De kopie van de afscheidsbrief zelf viel meteen op. Het bekende ouderwetse, getekende handschrift, vol fouten. 'Niemand mag mijn verleden horen. Niemand mag ik vertellen wie ik ben.' Ik kan mij niet bedwingen... ik begin zacht te huilen. Heb ik niet honderd keer gezegd 'Marta die altijd praatte en nooit vertelde'? Blijkbaar mocht ze niet vertellen over haarzelf. Is dat haar grootste verdriet geweest, dat ze haar identiteit niet mocht prijsgeven, niet mocht vertellen wie ze was? Ik las verder... 'Alleen PAPA, lieve PAPA, hij is goed voor mij geweest. Gedaan of ik zijn eigen kind was, en niet van de man die zich vergreep aan moeder die al zo lang dood is. Maar nu PAPA ook niet meer leeft mag ik met niemand meer praten. Ik haat Sgarzi, ik haat mijn naam, ik haat en kan niet vergeven. Ik wil dat Sgarzi dood is en niet PAPA. Ik heb alleen een stille plaats in dit leven gehad, een leven onder de Omerta Camorra. Het verdriet is genoeg, de tijd is genoeg, ik ga en wil niet gevonden worden. Zoek mij niet, morgen ben ik er niet meer'. Langzaam drong de werkelijkheid tot mij door. Marta was niet een echte dochter van mijn opa, van Nonno Falegname, maar hij is haar pleegvader geweest, heeft zich over dit kind-van-verkrachting ontfermd. Wie zou die 'Sgarzi' geweest zijn wiens naam zij heeft moeten dragen? Zou hij haar ook tot zwijgen gedwongen hebben, met de eed van zwijgplicht van de Mafia, de Omerta Camorra? Waarom had de politie destijds deze details uit de afscheidsbrief verzwegen? Omdat de Camorra taboe was om over te spreken? Wist de politie wie de genoemde 'Sgarzi' was, de verkrachter van... van... zou mijn oma... mijn oma... zou Marta dan niet een dochter van mijn opa, maar van mijn oma zijn geweest? De brief sprak over 'mijn moeder die al zo lang dood is'... en oma is maar net 40 jaar oud geworden. En iedereen heeft de Omerta in acht genomen. Pas nu, 25 jaar later, komt de waarheid aan het licht. Nog diezelfde middag rijden Mariantonietta en ik naar het kerkelijk archief. Ik zeg dat ze me ergens in een cafeetje wel terug kan vinden. Een uur of twee later komt ze aan, ze ziet er vermoeid uit. Ik bestel een grappa voor haar. 'Je hebt niets teveel gezegd, die broeder is niet welwillend, en na nu zal hij dat ook nooit meer zijn. Sgarzi is hier kapelaan geweest... en in het register stond Marta genoemd. 3 juni 1932, als dochter van oma en 'geen

22 vader'. Op 4 juni is ze gedoopt, en erbij staat dat oma 'kapelaan Sgarzi noemde als vader'. Op dat moment was de archivaris geschokt, want de geestelijkheid was beschuldigd van overspel. Met een koele blik en ijzeren hand heeft hij mij naar buiten gewerkt.' Verdoofd staren we elkaar aan. Marta's geheim is geen geheim meer. Een schijn-kapelaan, vooruitgeschoven post van de Zuiditaliaanse onderwereld, had zich vergrepen aan mijn oma, en opa had zich over dit kind ontfermd, haar behandeld alsof ze zijn eigen kind was, maar zo in het geheim dat mijn moeder - Marta's halfzus - er nooit iets van heeft gemerkt, of heeft laten merken. Een leven lang heeft de schaduw van die werkelijkheid Marta achtervolgd, en 25 jaar waren er nodig om de oorzaak van die schaduw aan de oppervlakte te krijgen. Marta, niemand die wist waar ze vandaan kwam, Marta, niemand die wist of ze getrouwd is geweest, Marta, niemand die wist of ze weduwe was, bemind is geweest, misbruikt is geweest, ziek is geweest, broers of zussen of enige andere familie heeft gehad. Marta, niemand die haar ooit heeft horen klagen, Marta, eigenlijk was er niemand die wist wie ze was. Marta, niemand die er zelfs maar aan heeft dacht om het haar te vragen. Ze was er gewoon. Altijd. Vragen die mij een kwart eeuw lang, soms heftiger, soms minder heftig, bezighielden. Vragen... antwoorden nu. Marta... waar je ook heen gegaan bent... rust in vrede!

23

24 EPILOOG Marta's erfenis

25

26 I Enige weken geleden was ik weer op bezoek bij Mariantonietta. Als vanzelf komt het gesprek op Marta, die dus in feite een half-tante van ons is. Tijdens mijn afwezigheid heeft Mariantonietta geprobeerd te achterhalen wie kapelaan Sgarzi zou kunnen zijn. De naam komt niet uitzonderlijk vaak voor, maar wel door heel Italië heen. Op een dag heeft ze, ondanks de zeer onwelwillende houding van de broeder archivaris van Varese, geprobeerd bij het kerkelijk archief te weten te komen wie kapelaan Sgarzi is. De ijselijke blik van de broeder wordt milder wanneer Mariantonietta heeft toegelicht dat Marta haar tante was, die een leven lang geleden heeft onder haar verleden, en dat zij om die reden duidelijkheid wil hebben over dat verleden. De uitkomst van de speurtocht is teleurstellend, maar vormt wel een bevestiging van wat eerder is ontdekt. De parochie kreeg in 1931, na het vertrek van de vorige kapelaan, een nieuwe broeder toegewezen vanuit het bisdom Milaan, kapelaan Sgarzi. Ruim een jaar later blijkt de kapelaan spoorloos te zijn verdwenen. Geen vermelding waar de kapelaan vandaan kwam, geen spoor van waar hij heen ging, maar de vermelding dat het bisdom Milaan de aanstelling van de kapelaan heeft verzorgd is wellicht een aanknopingspunt. De volgende stap is dan ook duidelijk. Er wordt contact gezocht met het archief van het bisdom Milaan, maar dat kan alleen via de broeder archivaris van Varese. Wanneer Mariantonietta een week later langs komt om te vragen naar de vorderingen dan weet hij niet meer te melden dan dat er bij Varese geen vermelding is van enige kapelaan Sgarzi. Wel de kapelaan die in 1931 is vertrokken wordt in de boeken vermeld, ook de kapelaan die begin 1933 is aangesteld is in de archieven opgenomen, maar de tussenliggende periode blijft onvermeld. 'Maar ik heb wellicht nog een kleine aanvulling voor u', sprak de broeder tot Mariantonietta. 'Door uw verhaal ben ik geïnteresseerd geraakt in deze geschiedenis; ik ben persoonlijk naar Milaan gereisd om het archief te bestuderen. Wat ik daar zag heeft mij verbaasd. Het dossier dat ik geraadpleegd heb is een gebonden cahier, waarin telkens een gehele bladzijde tegelijk wordt gereser-

27 veerd voor een bepaalde parochie, met verwijzingen naar bladnummers in een ander cahier waarin de gebeurtenissen chronologisch zijn geordend.' Mariantonietta raakte onder de indruk van de zorgvuldigheid waarmee de kerkelijke administratie gevoerd werd. 'Maar wat kunt u daaruit dan herleiden als de tussenliggende periode niet vermeld wordt?' De archivaris werd enthousiaster dan hij zich tot nu toe ooit had getoond. 'De bladzijde die het vertrek van de vorige kapelaan in 1931 vermeldde, is afgesneden onder de regel waarin zijn vertrek staat opgetekend. Bijna een halve pagina in dat cahier is zorgvuldig verwijderd, en de nieuwe kapelaan van 1933 staat bovenaan een nieuwe bladzijde, een eind verderop in dat cahier. Het lijkt er dus op dat op die onderste helft een vermelding heeft gestaan die moedwillig uit het archief verwijderd werd. Maar boeiender is het cahier waarnaar telkens verwezen wordt. Daarin heb ik na lang zoeken de heen-en-terug verwijzing gevonden die bij de verwijderde bladhelft heeft gehoord. Met andere woorden, de bladzijde in het parochiecahier is wel, in het chronologische cahier niet verwijderd. Dat kon ook niet, want die bladzijden waren volgeschreven met allerhande officiële gebeurtenissen binnen het bisdom Milaan.' Op bijna samenzweerderige toon liet de broeder archivaris zijn stem zakken, en vervolgt: 'De eerste verwijzing luidde eenvoudig '18 augustus 1931 Sgarzi, Giovanni (1905), Kapelaan van Milaan naar Varese', gevolgd door cahier- en bladnummer van de afgesneden bladzijde. De tweede verwijzing was nog beknopter, en luidde alleen '1 juli 1932 Sgarzi, Giovanni (1905)' gevolgd door hetzelfde cahier- en bladnummer.' Mariantonietta leek teleurgesteld. 'Hiermee heeft u toch niets nieuws gevonden, dit weten we toch allemaal al?' Op dezelfde zachte toon vervolgde de archivaris: 'Neen, hier zijn het niet de woorden die spreken, maar de woorden die zwijgen. Of beter, de ontbrekende woorden die spreken. Want bij alle officiële handelingen die worden geboekstaafd in onze archieven vermelden we niet slechts de naam, maar ook de plaats die de betreffende persoon in de Heilige Kerk heeft of krijgt. En juist dat laatste wordt verzwegen bij de laatste verwijzing. Giovanni Sgarzi heeft bij de tweede verwijzing geen plaats meer in de Heilige Kerk. Hij wordt vermeld als ware hij een leek in onze Kerk. Dit bracht mij op de gedachte dat Giovanni Sgarzi van de Kerk is los-

28 gemaakt in de periode dat hij kapelaan bij ons in Varese was. Het is een smet op het blazoen van onze Heilige Kerk, maar ik moet erkennen dat een vermelding daarvan in het chronologisch archief is opgenomen. Bij de datum van 31 december 1932 staat summier vermeld 'Sgarzi, Giovanni (1905), voorheen kapelaan te Varese, onbekende bestemming, geen aanbevelingsbrief' '. Het was duidelijk dat de broeder archivaris alles in het werk had gesteld om gegevens over Giovanni Sgarzi terug te vinden, maar veel meer dan een bevestiging van wat we al wisten of konden vermoeden leverde het niet op. Ademloos had ik geluisterd naar het relaas van mijn zus. Het feit dat Sgarzi van de kerk is losgemaakt doet in elk geval vermoeden dat hij iets gedaan heeft dat niet in de haak was. Dit wordt ook weer bevestigd doordat hij uit het bisschoppelijk archief over Varese is wegesneden. Maar alleen zijn geboortejaar, zijn voornaam en zijn vertrek zonder geloofsbrieven en met onbekende bestemming bieden geen aanknopingspunten om verder iets of iemand te achterhalen. Maar Mariantonietta's ogen glinsteren meer dan wat hoort bij de beperkte resultaten van haar archiefbezoek. II Mariantonietta's ogen glanzen, hoewel het speurwerk van de broeder archivaris feitelijk alleen de eerdere vermoedens ondersteunt. Enthousiast vertelt ze verder: 'Wat ben ik blij dat je Marta's agenda hier had achtergelaten. Ik heb er in zitten snuffelen en op een gegeven moment heb ik waarschijnlijk een heel boeiende ontdekking gedaan al heb ik geen idee wat ik er mee aan zou moeten. Je weet dat er veel telefoonnummers waren opgeschreven, meestal op de datum-bladzijden. Ik denk dat het vooral namen en nummers zijn om mensen terug te bellen. Misschien voor Marta zelf, misschien voor iemand anders. Maar voorin, op de binnenkaft, stond ook nog een telefoonnummer,

29 en daarin heeft Marta een schrijffout verbeterd die we van haar al kennen: ze heeft twee cijfers verwisseld, maar nu heeft ze ze doorgestreept en in de goede volgorde er weer bij gezet. Dat zelfde telefoonnummer staat ook nog een keer bij eind juni, maar dan in een keer goed geschreven. Nu moet jij maar eens kijken naar dat nummer, of je er iets bijzonders aan ziet'. Ze pakte de agenda, en sloeg de binnenkaft open. Niets bijzonders, negen cijfers, maar onmiskenbaar in Marta's handschrift, meer getekend dan geschreven. Verder zag ik geen bijzonderheden. Mariantonietta ratelde verder: 091, dat kan twee dingen betekenen, want dat is het netnummer van Palermo op Sicilie, maar het is ook het netnummer van de streek hier in Zuid Zwitserland. En allebei waren die in 1977 al in gebruik. Ik heb ze gewoon geprobeerd te bellen, zowel in Italie als hier in Zwitserland, maar ze geven geen gehoor. Ook wel begrijpelijk als je beseft dat Palermo grotendeels, en Zuid-Zwitserland volledig 10-cijferige nummers heeft. Dan is negen cijfers gewoon te weinig. 'Alweer een dood spoor dus', onderbreek ik haar enthousiaste verhaal. Verbouwereerd moppert Mariantonietta: 'Al je het niet had onderzocht had je geen duidelijkheid gehad. Nu weten we tenminste waar we wat aan hebben, en ik geloof vast dat dat telefoonnummer, omdat het - zonder naam - in de binnenkaft staat en verderop in de agenda nog een keer voorkomt, belangrijk is. Ze heeft er ook een soort gezichtje bij getekend, een simpel soort lachebekje. Kijk maar'. Ik keek, en zag inderdaad een gezichtje, maar verder geen naam of iets anders bij het telefoonnummer vermeld. 'En verder heb ik alle telefoonnummers uit de agenda op een rijtje gezet. Zodra er netnummers bij staan komt verder elk nummer nooit vaker dan één keer voor, en meestal met de naam van een bedrijf, dus dat nummer op de binnenkaft lijkt me het belangrijkste'. 'Zou het telecombedrijf ons verder kunnen helpen bij het achterhalen van zo'n telefoonnummer?' vraag ik. 'Misschien weten zij hoe de korte telefoonnummers zijn omgezet in lange nummers?'. 'Fratellino'.

30 Oei. Als Mariantonietta 'fratellino' (broertje) tegen me zegt, dan moet ik op mijn hoede zijn, dan heb ik haar beledigd: 'Fratellino, denk je dat ik dat zelf niet kan verzinnen? Natuurlijk heb ik dat ook gedaan. In Palermo is dat nooit gebeurd, daar worden lange en korte nummers door elkaar gebruikt, en dit nummer heeft er nooit bestaan, omdat het het eerste deel van een langer telefoonnummer is'. Mariantonietta ratelde maar door: 'En hier in de regio hebben alle toenmalige nummers er een zes voor gekregen. Maar als ik er een zes bijzet, dan is het telefoonnummer in gebruik bij een bedrijfje in elektronika dat pas een paar jaar geleden in Mendrisio, een klein stadje hier in de buurt, is gevestigd. En niemand heeft me op weg kunnen helpen bij het traceren van vroegere eigenaren van dat nummer. Dus je ziet, ik heb mijn best gedaan, maar wie weet lopen we wel achter een schim aan'. 'Nee,' zeg ik, 'ik geloof - net als jij me zojuist vertelde - dat dit telefoonnummer voor Marta heel belangrijk is geweest. Moet je eens kijken hoe zorgvuldig ze alle cijfers nog eens heeft overgetrokken. En hoe nadrukkelijk ze de correctie van de verwisselde cijfers heeft uitgevoerd. Alleen... hoe moeten we hiermee verder?' 'Trouwens', vervolg ik, 'Jij hebt heel veel werk verzet tijdens mijn afwezigheid, maar ik heb ook niet helemaal stilgezeten. Nou ja, eigenlijk wel, in de schommelstoel thuis, en daar heb ik zo wat zitten bedenken'. III 'Moet je horen', zeg ik tegen mijn zus, nadat we tot de slotsom gekomen zijn dat het telefoonnummer ons niet verder kan helpen. 'In gedachten had ik steeds dat Marta een kind van oma was voordat ze met opa getrouwd was, maar dat kan helemaal niet'. 'Nee', zegt ze, 'Maar dat heb ik toch nooit gezegd? Wat wil je daar mee zeggen dan?'. Nu is het mijn beurt om met nauwelijk verholen trots het resultaat van mijn denkwerk ten toon te spreiden. 'Nou, oma moet dus zwanger geweest zijn van de kapelaan in de tijd dat er al kinderen van opa en oma geboren waren. Tante Ancilla moet ergens