Ontmoetingsdag 27 november 2010, Ontmoetingskerk Dieren Welkom en opening door Christiaan Hogenhuis De ceder Han G.Hoekstra, Verzamelde gedichten, Querido, Amsterdam 1972 Kerken krijgen nieuwe energie Ik heb een ceder in mijn tuin geplant, gij kunt hem zien, gij schijnt het niet te willen. Een binnenplaats, meesmuilt ge, sintels, schillen, een schimmel die een blinde muur aanrandt, er is geen boom, alleen een grauwe wand. Hij is er, zeg ik, en mijn stem gaat trillen, ik heb een ceder in mijn tuin geplant, gij kunt hem zien, gij schijnt het niet te willen. Ik wijs naar buiten, waar zijn ranke, prille stam in het herfstlicht staat, onaangerand, niet te benaderen voor noodlots grillen, geen macht ter wereld kan het droombeeld drillen. Ik heb een ceder in mijn tuin geplant. De ceder in de astrologie De ceder staat in het teken van vertrouwen en vasthoudendheid en heeft een gruwelijke hekel aan wachten! De ceder is een type dat weinig om luxe geeft, maar dit wel weet te waarderen! De ceder is van oorsprong een avontuurlijk type maar geeft zich hier desondanks niet snel aan over; bezonnen veranderingsgezindheid. Allemaal eigenschappen die goed van pas komen als we over duurzame ontwikkeling spreken; ze passen ook wel aardig bij de kracht van Oikos. Olie Cederhout essentiële olie werkt bemoedigend en wordt geassocieerd met moed en kracht. Het geeft een grotere stabiliteit, helpt bij het omgaan met zorgen en je te focussen en het stimuleert de uitstraling van waardigheid, met beide benen op de grond staan en verdrijft duisternis en twijfels. Het helpt de mens aan sterkte en wijsheid om persoonlijke vooruitgang te boeken. Tenslotte bevordert cederhout de inzet en verlangen en versterkt het de geest.
Cederhars en -olie hebben in de volksgeneeskunde lange tijd betekenis gehad. Zij werden gebruikt om wonden en huidziektes te behandelen. Naast jeneverbesolie, werd cederolie voor het balsemen van mummies gebruikt. Ceder Het blijven niet van die iele boompjes; ze worden oud (1000 jaar) en groot (tot 60 m); bedachtzame volhouders: ze bloeien pas na 25 jaar en de kegels zijn pas na 3 jaar rijp. De Libanonceder (Cedrus libani), die we uit de Bijbel kennen, bedekte in de oudheid samen met cipressen en eiken in enorme bossen het Libanon gebergte. Hij werd Koning van de Bomen genoemd. Hij wordt hier vaak gebruikt als symbool van macht en waardigheid, dapperheid en glorie, schoonheid en vruchtbaarheid. Het Hebreeuwse woord voor ceder erez of ahrazim is afgeleid van een oud-arabische omschrijving voor 'een goed gewortelde en sterke boom'. Naamgeving (ook in andere tradities) Het woord cedrus is een verbastering van het Griekse woord kedros. Hiermee werden meerdere soorten naaldbomen met geurend hout bedoeld. Bij de hindoeïstische volkeren van de Noordwest Indiase Himalaya noemt men de ceder Deodar, afgeleid van devadaru, een woord uit het Sanskriet (oude Indiase taal), wat 'Boom van God' betekent. In het beroemde Gilgamesj-epos gaan Gilgamesj (koning van de Soemerische stad Uruk circa 200 voor Christus) en Enkidu op weg om de door Chumbaba gewaakte Heilige Ceder te vellen. Tijdens deze daad beeft de aarde in Libanon en Syrië. Van het hout bouwen zij een gigantische poort. Omdat Enkidu de wortels beschadigt, moet hij later sterven. Volgens de Egyptische mythologie werd de doodskist van de god Osiris aan de voet van een ceder neergezet. De boom groeide snel omhoog en omsloot de kist met zijn takken. Vroeger gebruik Cederhout werd al in de prehistorie vanuit Syrië naar Egypte getransporteerd en veel gebruikt om zijn aromatische geur en duurzaamheid. De Egyptenaren bouwden met cederhout schrijnen en doodskisten. Men geloofde dat de geur van het cederhout de wedergeboorte zou versnellen. Het intense gebruik van cederhout begon al tijdens de derde eeuw voor Christus De Egyptenaren bouwden hun tempels, paleizen, vestingen en vloten van cederhout en vernietigden op deze manier de prachtige cederbossen. Nebukadnezar, koning van Babylon van 605-562 voor Christus prijst zich zelf op één van zijn spijkerschrifttafels als volgt: 'Voor de bouw heb ik machtige ceders, die ik op de berg Libanon kapte, mee naar huis gebracht.' Het meest beroemde gebruik van cederhout is de constructie van de Tempel van Salomo in Jeruzalem. Zacharia 11: 1, 2 1 Open je poorten, Libanon! Vuur zal je ceders verteren. 2 Klaag, cipres, want gevallen is de ceder: de machtigen zijn geveld. Huil, eiken van Basan, want gevallen is het ondoordringbare woud. In de 2 e eeuw na Christus besloot keizer Hadrianus de overgebleven cederbossen te beschermen. In rotsen liet hij gegevens over grenzen en boombestanden inkrassen. Tot nu toe zijn er 200 van deze inscripties bekend, waardoor men informatie over het bosbestand in de antieke heeft. Helaas werden de maatregelen van Hadrianus in de volgende eeuwen door de mensen aan de laars gelapt. Opnieuw werden Libanons ceders gekapt, nu voor verwarming, houtskoolwinning en het stoken van kalkovens.
De Britse troepen gebruikten tijdens de Eerste Wereldoorlog veel cederhout voor de bouw van de treinverbinding Tripoli-Haifa. Gelukkig zijn er in het Libanon gebergte in moeilijk toegankelijke gebieden nog cederbossen behouden gebleven. In het cederbos van Bscharre staan 375 bomen, die meer dan 1000 jaar oud zijn en een hoogte van 35 m bereikt hebben. Hun stamomvang bedraagt 12-14 m. Tijdens de laatste decennia zijn er circa 2000 jonge ceders geplant. Ceders hebben 40 jaar nodig om kiemkrachtige zaden te ontwikkelen. Psalm 92: 13-16 13 De rechtvaardigen groeien op als een palm, als een ceder van de Libanon rijzen zij omhoog. 14 Ze staan geplant in het huis van de HEER, in de voorhoven van onze God groeien zij op. 15 Zij dragen nog vrucht als ze oud zijn en blijven krachtig en fris. 16 Zo getuigen zij dat de HEER recht doet, mijn rots, in wie geen onrecht is. Laten we hopen dat wij allemaal en de gemeentegroepen jonge cedertjes zijn, die tot grote, betrouwbare en bezonnen, geurige en opwekkende ceders uitgroeien. De kracht van verbeelden In het traject Kerken - werk aan de wereld gaan we uit van verbinden, verbeelden en verdiepen. De opening was een vorm van verbeelding. Verbeelden hebben we onder andere ook gedaan door met elkaar te dromen over wat de groep over 10 à 15 jaar heeft bereikt. Verbeelding zorgt ervoor dat je kunt loskomen uit het nu en vanuit het beeld dat je schetst tot een visie kunt komen. We maken kennis met de deelnemende gemeenten aan de hand van de verbeelding van een sterk punt. Joure www.kerkpleinjoure.nl In Joure doet de Raad van Kerken mee. Deze bestaat uit de PKN gemeenten van Joure en Terkaple, de Doopsgezinde Gemeente en de RK parochie. Zij willen bezinning (o.a. praktijkboek Geloofwaardige Globalisering!) omzetten in actie. Omdat de groep nog maar net gestart is, is er geen presentatie. Assen www.opstandingskerk-assen.nl en www.pkn-assen.nl De gespreksgroep Geloof & Economie is in februari 2009 met 30 deelnemers uit verschillende PKNwijkgemeenten van Assen gestart aan de hand van het boekje van Arjo Klamer In s hemels naam! Over de economie van overvloed en onbehagen en de Accraverklaring (WARC, 2004). Dit zou je een eerste fase van bewustwording kunnen noemen. Bewustwording van de rol van de kerk ten aanzien van duurzaamheid. En dan niet alleen van duurzaamheid met betrekking tot het milieu, maar ook met betrekking tot gerechtigheid en geloof. Er zijn toen zowel Assen breed als per wijk initiatieven genomen tot het stimuleren van bewustwording. Er zijn artikelen geplaatst, de wereldwinkel heeft zich gepresenteerd en er zijn brieven gestuurd naar de Asser PKN kerkenraad. Op 11 maart is er een wereldmaaltijd gekookt waarbij uitgegaan is van de gemiddelde hoeveelheid en het soort voedsel dat iedere wereldburger zou kunnen eten bij gelijke verdeling. Daaraan namen 40 mensen deel. Er was voedsel in overvloed en het was heel smakelijk. In de wijk Assen Noord is als jaarthema duurzaamheid (Op duurzaamheid gebouwd) gekozen en daaraan is een fotowedstrijd en tentoonstelling gekoppeld. Er is onderzocht hoe de Asser kerkgebouwen energiezuiniger konden worden en er is nagedacht over verantwoord (fair trade) inkopen (koffie, thee, enzovoort). Op 4 november 2009 (dankdag) is mevrouw Esmee Wiegman, Tweede Kamerlid ChristenUnie, uitgenodigd als inleidster. Zij was mede ondertekenaar van het
Appel van Antwerpen, waarin fundamenten voor een duurzame en solidaire samenleving worden benoemd. Hierbij waren 120 aanwezigen. In 2010 is de werkgroep verder gegaan en is onder andere onderzocht of gebruik van zonne-energie een optie was. Dit onderzoek heeft aangetoond dat de kosten (nog) te hoog zijn. Wel is in één kerk (versneld) de verwarmingsinstallatie vervangen en worden binnenkort alle lampen door spaarlampen vervangen in de Asser PKN kerken. Voor de kerken wordt nu onderzocht op welke wijze energiebesparing kan plaatsvinden. In het PKN beleidsplan is het thema duurzaamheid voor het eerst opgenomen. Op 3 november is een avond georganiseerd met als inspirerende spreker Reinier van den Berg, meteoroloog. Deze bijeenkomst werd door ruim 200 personen bezocht. Een vertegenwoordiger van de gemeente Assen was daar aanwezig en heeft de voorzitter van de werkgroep uitgenodigd voor een gesprek over duurzaamheid in Assen. Er zijn plannen om in samenwerking een duurzaamheidproject te starten met ondersteuning door het gemeentelijk apparaat. Gedurende deze twee jaar is er veel informatie verzameld, uitgewisseld en besproken. Tijdens de bijeenkomsten van de gespreksgroep is steeds nagedacht over de aspecten people, planet en profit. Samenvattend Meer dan voorheen zijn we ons als christenen bewust geworden van duurzaamheidaspecten met betrekking tot de mensen, zowel plaatselijk als wereldwijd. Er zijn acties gevoerd om aandacht te vragen voor duurzaamheid die breder wordt gezien dan energiebesparing. Er is gewerkt aan concrete acties. Kortom, we zijn op weg. Dieren www.pkdieren.nl/kerk-zijn-in-de-wereld/kerk-in-actie De werkgroep Kerk in Actie is begonnen met het steunen van een houtoventjesproject in Pakistan. Maar als ze daar energie besparen, moeten we ook werken aan duurzaamheid in de kerk en thuis. Dan gaat het over: wat kunnen we zelf doen? In de hal van de kerk staat een klimaatzuil, waar printervullingen en mobieltjes kunnen worden ingeleverd. Activiteiten Kerkdienst rond de Klimaattop in Kopenhagen op 6 december 2009 met als thema: Een Godsgeschenk Energiebesparing in de kerk: - Spaarlampenactie: 100 spaarlampen voor de kerkzaal ( 1000). Een besparing van circa 80 procent op het verbruik in de kerkzaal! Dat betekent per jaar: circa 2.000 kwh minder elektriciteit verbruikt en circa 1.000 kg minder CO 2 -uitstoot. - Nieuwe verwarmingsketels, bekostigd uit de opbrengst van de bazaar in 2008. De besparing is circa 30 procent op het totaal verbruik! Dat betekent per jaar: circa 6.000 m 3 minder gas verbruikt en circa 10.000 kg minder CO 2 -uitstoot. Het verbruik in de kerkzaal is slechts circa 10 procent van het totaal verbruik. Er valt dus nog meer te besparen. - Voor een appel en een ei, zelfs gratis schijnt de zon voor mij! Daarom denken we nu na over zonnepanelen op het dak van de kerk. Vegetarische barbecue op 16 juli 2010: ook zonder vlees kan het smakelijk zijn! Samen voor vrede: vredeswandeling in de vredesweek van kerken, moskee, synagoge en scholen. De werkgroep Kerk in Actie werkte daarin samen met MOV (Missie, Ontwikkeling en Vrede) en hadden 2 spandoeken gemaakt.
Ook wij presenteren ons op de Startzondag. We deden een appél (en men kreeg er een van ons) en gaven actuele info over Pakistan. Onze plannen De kerk als bron van energie Boer zoekt buur Groentemarkt Kerktuin Hoogeveen www.pkndeweide.nl Vanuit de denkfase is de werkgroep nu in de doefase beland. We zijn vanuit het niets gestart en inmiddels is helaas een aantal mensen al weer afgevallen. We willen graag nieuwe mensen en dan vooral jongeren erbij betrekken. Het zoeken naar ideeën is soms lastig. We willen niet moraliserend met het opgeheven vingertje bezig zijn, maar willen duurzaamheid op een positieve manier brengen. Op 10:10:10 hebben we ons gepresenteerd in een kerkdienst. Helaas lukt het niet om daarvan een stukje te laten zien. De predikant Jan Muis heeft tijdens die dienst op een humoristische wijze, maar met serieuze ondertoon en niet moraliserend, de Quickscan van de Kleine Aarde ingevuld. Dat kostte tijd, maar we hopen dat het zo mensen uitnodigt om deze ook in te vullen. Op de vernieuwde website is onder projecten duurzaamheid opgenomen. Hier is de Quickscan te vinden en we vragen de uitslag in te vullen zodat we weten hoeveel mensen deze hebben ingevuld en wat het gemiddelde is. Over een jaar of later willen we dit nog een keer in laten vullen zodat we kunnen zien of er is bespaard. Hier staan ook tips met betrekking tot water besparen, vegetarisch eten, auto zuinig gebruiken, auto rijstijl en biologisch eten. Gemeenteleden kunnen ook zelf tips doorgeven. Spijkenisse De werkgroep Kwaliteit van Leven maakt deel uit van de Raad van Kerken in Spijkenisse. Deze werkgroep die zich bezighoudt met duurzaamheid bestaat sinds 2007. De deelnemers willen graag de handen uit de mouwen steken en zijn echte doeners. In de Raad van Kerken Spijkenisse nemen deel de Protestantse gemeente te Spijkenisse (4 wijkgemeenten) en te Hekelingen, de Rooms Katholieke Parochie Felicitas, het Leger des Heils korps Spijkenisse en de Christelijke Gereformeerde Kerk (waarnemer). De Raad van Kerken heeft een beperkt budget en als taken: pastoraat in ziekenhuis en bejaardencentra, 4 mei herdenking en duurzaamheid bewustwording. Als kenmerken van de geloofsgemeenschappen kunnen worden genoemd: - geen groei, grijs en naar binnen gericht - gericht op hoeden van de eigen (kleine) kudde - aarzelend op weg in ZWO Interactief (RSA) Vrede voor de Stad is ontstaan vanuit het stadsgebed van de Pinkstergemeente. Oorspronkelijk was dit evangelisch gericht, maar om ook de andere kerken erbij te betrekken werd dit vervolgens meer charismatisch en nu is het meer diaconaal gericht. Projecten hierin zijn de voedselbank, bezoeken aan de Hartelborgt (jeudgevangenis), Stichting Leergeld, WMO Adviesraad en ondersteuning van vluchtelingen/asielzoekers. De werkgroep Kwaliteit van Leven is ontstaan in het voorjaar van 2007. Het bestond uit een kerngroep van 3 pastores, 3 gemeenteleden en een adviseur van de PKN (in 2008 opgeheven). De werkgroep kende een enthousiaste start met circa 60 deelnemers in de volgende groepen: Energie (25 personen opgeheven)
Derde wereld (geen belangstelling en overleg met ZWO) Eerlijke kleding (1 persoon): één keer per jaar verkoop en voorlichting Vegetarisch koken (25 personen): - één keer per maand een kook- /eetbijeenkomst - veel belangstelling (voornamelijk grijs, vrouwelijk, alleenstaand) - potentie voor uitbreiding - keuken probleem (capaciteit en prijs) - doe gericht: weinig voorlichtend naar buiten Lokaal (6 personen) - groenoverleg Spijkenisse - klankbordgroep Milieubeleid - ecotellingen met Milieudefensie - inzameling frituurolie in supermarkten - energiescan in kerken (weinig belangstelling) - groene energie en fair trade producten in kerken (idem) - lokale duurzaamheidmeter - LED lampen in kerk en Hof van Lof (De Kern) deelname aan Milieumarkt touwpompen (Ghana en Togo Victoriapompen) groene daken (gras en sedum) voeding zonnekokers (Derde Wereldwerkplaats Breda) gered gereedschap (idem) Wat heb je concreet als kerk te bieden? Wat trekt de mensen? Dat is lastig te vertalen. Het is belangrijk om je te presenteren want de kerk heeft een boodschap op het gebied van duurzaamheid! We hebben een snelle start gemaakt. Meedoen aan Kerken werk aan de wereld betekent zoeken naar verbreding en Spijkenisse op weg te laten gaan naar een wereldgemeente. Want er is Werk aan de Spijkenisser Wereld: Meer draagvlak in de kerken Uitbreiding groepen (jeugd & niet Krasse Knarren) Ruimzicht Blik naar buiten Communicatie Kernwoorden: verdiepen, visie, verbeelden, verwerkelijken, verankeren. Kortom, anders denken, anders doen. Blijf niet staren op wat vroeger was, sta niet stil in het verleden en heden. Ik, zegt hij, ga iets nieuws beginnen. Het is al begonnen, merk je het niet? Huub Oosterhuis Sittard www.protestants-sittard.nl In Sittard werkt de ZWO-groep aan de wereld. Al 25 jaar staat de wereldwinkel in de kerk en het is dan ook niet vreemd dat het een Fair Trade Kerk is. Als Fair Trade Kerk heb je het recht om iets te roepen, omdat je laat zien dat je wat doet. In het voorjaar wordt er een stekjesmarkt gehouden. In de 15 jaar dat dit nu gedaan wordt is het steeds verder gegroeid. Veel mensen telen speciaal voor deze dag tuin- en/of kamerplanten, maar ook zelfgezaaide zomerbloeiers, kruiden enzovoort. De opbrengst is voor een goed doel. In het najaar wordt er een oogstmarkt gehouden. Elk jaar weer lukt het om veel spullen te verzamelen voor de oogstmarkt: jams, sappen, noten, gedroogde bloemen en
kruiden. De opbrengst is bestemd voor het werk van Elisabeth den Boer (Shabai) in China. Ongeveer 15 jaar geleden is er actie gevoerd voor het behoud van een bos in Brazilië. (De ceder is het beeld van de jeugd, maar hier rondkijkend hoop ik dat de ceder ook op hoge leeftijd nog vrucht draagt. Want dat is hard nodig) We zijn bezig met het aanbrengen van tochtstrips in de kerk. Mondiaal beleid Er is evenwicht nodig (Leen Plessius laat een stok op zijn handen balanceren), dat lukt alleen als je naar elkaar toe komt (handen naar het midden). Delft www.vierhoven-delft.nl/fairtrade Het sterke punt van Delft is de verankering. Wij zijn begonnen met bezinning (onder andere met Drie keer duurzaam van DISK) en zijn vervolgens pas acties gaan ondernemen. Op 19 juli 2009 kreeg de Vierhovenkerk als eerste kerk van Nederland de titel Fair Trade kerk. De Vierhovenkerk heeft een lange traditie met Fair Trade en duurzaamheid. Al sinds de jaren tachtig hebben we maandelijks verkoop van Fair Trade producten in de kerk, er zijn diverse duurzaamheidprojecten (zoals Keep Cool) geweest en wordt er regelmatig aandacht besteed aan deze onderwerpen tijdens de Soos of andere gemeentebrede activiteiten. Toen Delft bezig was een Fair Trade Gemeente te worden, constateerden we dat deden kerken eigenlijk niet mee deden. Dat zou toch ook mogelijk moeten zijn. Daardoor hebben wij meegeholpen met het ontwikkelen van de criteria. De twee focuspunten van de Fair en Groen groep zijn, niet verrassend, Fair Trade en duurzaamheid. Opvallend is dat de groep uit relatief jonge mensen bestaat. We organiseerden vorig jaar november een Fair Trade modeshow waarin Fair Trade kleding, te koop in winkels in en rondom Delft, getoond werd. Hierbij werkten meer dan 33 modellen uit onze kerk mee. Het was een groot succes. In april was er een themadienst rondom Fair Trade en bewuste keuzes. In de 40-dagentijd hielden we ons bezig met een project van FairClimate rond biogas in India. Het ging daarbij om verminderen, veranderen en vergoeden. Het Keep Cool plan is op de wiki te vinden: http://vierhovenkerk.pbworks.com/. Halle www.kerkhalle.nl De Werkgroep Oecumene Wereldwijd uit Halle is vandaag niet vertegenwoordigd. is krachtig in de uitwisseling met Roemenië waarin gastvrijheid en ontmoeting centraal staan. Als kleine kerkelijke gemeenschap is een dorp vinden zij de leefbaarheid van Halle belangrijk. In Halle staan ontmoeting, gastvrijheid en uitwisseling centraal. Daar ligt haar kracht, ook doordat zij oog wil hebben voor een leefbare dorpsgemeenschap. De insteek zonne-energie is daarom niet alleen gericht op de kerkelijke gemeenschap, maar ook op Halle als geheel en het uitwisselingscontact met Roemenie. Zij zijn zich nu aan het oriënteren op het opzetten van een zonnecoöperatie. Daarvoor zijn zij onder andere in Lochem wezen kijken, waar iets dergelijks wordt opgezet. Elst De ceder is geplant, maar er is nog niet zoveel te zien. Ria Buurma zit nu driekwart jaar in de diaconie als themadiaken duurzaamheid. Onze kracht ligt in de diaconie. Met dankdag hebben we aandacht voor duurzaamheid gevraagd. Onder andere met een bord waarop aan de ene kant duurzaamheid en de andere kant deze kant op staat.
We zijn bezig met het uitbreiden van Fair Trade zodat we Fair Trade kerk kunnen worden. We hebben connecties met de voedselbank. Er is een eetgroep die één keer per week bij elkaar komt. Hier is regelmatig aandacht voor duurzaamheid. In het beleid van de kerk is nog niet veel vastgelegd. We werken eraan om een Fair Trade en groene gemeente te worden. In Elst hebben we een groot monumentaal kerkgebouw, dus daar kan niet echt wat met zonnepanelen worden gedaan. Er komt wel een nieuw spiritueel centrum waarbij duurzaamheid (zonnepanelen) een rol speelt. Leeuwarden www.kerkincamminghaburen.nl Ons groepje Kerkelijk Leeuwarden duurzaam is maar klein. Het is ontstaan vanuit de vraag van de predikant, Helmer le Cointre. Hij is naar aanleiding van het jaarthema duurzaamheid van enige jaren terug door Oikos gevraagd mee te doen aan Kerken - werk aan de wereld. Wat is ons sterke punt? Dat is lastig omdat we nog een startergroep zijn. We hebben eerst wat aan elkaar geroken, geluisterd naar wat ieder zelf wil en vervolgens hebben we opgeschreven wat willen we eigenlijk? Dat heeft geresulteerd in een beleidsplan Kerk in de wereld = werk aan de wereld. Het doel is het bewust maken van de kerkelijke gemeenten en hun leden in Leeuwarden en Goutum, van het feit dat we als kerkmensen een Bijbelse opdracht hebben als het gaat om duurzaamheid. Ook willen we vorm en inhoud geven aan en het verbinden van bestaande initiatieven voor het bevorderen van duurzaamheid van de eigen gemeente en wijk. We richten ons niet alleen op de kerk, maar ook op de burgerlijke gemeente en er zijn contacten met wijkpanels. Wij vinden dat de kerk meer te bieden heeft dan alleen het geestelijke. Belangrijk is dat we willen voortbouwen op wat er al is. Op dit moment zijn 2 PKN wijkgemeenten betrokken, maar we willen graag uitbreiden naar de hele stad. Op basis van het beleidsplan hebben we een werkplan gemaakt. We denken aan een soort enquête binnen de gemeente waarin we mensen vragen naar hun droom of visie op een duurzame kerk. We hopen ook meer jongeren erbij te betrekken zodat we kerkbreed bezig zijn. Belangrijk is ook hoe er wordt omgegaan met geld: eigen geld en kerkelijke bezittingen. Ook dat kan duurzaam. Een chocoladeworkshop vanuit Oikocredit biedt daarvoor mogelijkheden. Het beleids- en werkplan ligt nu bij de kerkenraden. We willen graag weten wat zij ervan vinden en hun steun krijgen. Fundering in de kerk is belangrijk! Nieuwe energie voor kerken Kees Tinga, medewerker duurzaamheid en milieu bij Kerk in Actie Binnenland Zie je door de ceders nog het bos? Er zijn zoveel initiatieven, zowel binnen als buiten de kerk, dat we soms de weg kwijt zijn. Het is goed om daar samenhang in te brengen en daar wordt momenteel ook aan gewerkt. Kerk in Actie is al betrokken bij de Windvogel en zal de komende jaren zich ook op zonne-energie gaan richten. Het kan ook praktischer, bijvoorbeeld één loket. Wegens tijdgebrek heeft Kees zijn inleiding niet kunnen uitspreken. Hierbij de samenvatting van deze onuitgesproken inleiding. 1 Een optimistische titel Nieuwe energie voor kerken is een optimistische titel in een situatie waarin dat optimisme eigenlijk niet gerechtvaardigd lijkt. Ja, een jaar geleden, toen keken we vol verwachting uit naar de uitkomsten van de VN Top in Kopenhagen. De Nederlandse kerken deden volop mee aan de handtekeningenactie Countdown to CO 2 penhagen en meer dan 900 kerkgebouwen lieten hun klokken horen in het weekeinde dat Kopenhagen van start ging. Nu Cancun, de volgende Klimaattop, nadert, is de stemming veel somberder of moeten we zeggen realistischer? En de kerken zijn die er in Cancun ook weer bij? En
zullen ze evenveel van zich laten horen als een jaar geleden? Reden voor nuchterheid vandaag. Maar we gaan proberen om dat optimisme uit de titel waar te maken. 2 Ik doe mijn ogen dicht en zie Helemaal in de geest van Werk aan de wereld heb ik ook een droomoefening gedaan. En als ik mijn ogen dicht doe, dan zie ik het ontstaan van een klimaatneutrale, een duurzame, een groene kerk. Een kerk die klimaatverandering serieus neemt en in haar programma en beleid opneemt, in vieren, leren en dienen. Ziet u die ook? Aan ons, aan u en mij zal het niet liggen. Wij hoeven eigenlijk niet meer overgehaald te worden, toch? Maar er zijn zoveel anderen. De ongeïnteresseerden, de het-zal-toch-wel-meevallen-mensen, of de allemaal-onzin-sceptici, en dan heb je ook nog de groep van hier-vinden-we-ook-wel-iets-op en die van nu-eerst-de-crisis-oplossen-graag! En in de kerk vinden we natuurlijk ook de vrome broeders en zusters die denken, hopen en zeggen: God zal ons toch niet in de steek laten? en wat te denken van de streng-op-de-centen-rentmeesters en de de-armen-hebben-voorrang!-diakenen? Hoe krijgen we al die dwarsliggers mee in onze droom van een groene kerk? Of verandert de droom nu langzaam maar zeker in een nachtmerrie?.. 3 De tijd is rijp voor een samenhangend programma!! En toch zou het nu wel eens de juiste tijd kunnen zijn ook in onze kerken om werk te gaan maken van duurzaamheid, van zorg voor de Schepping, van onze verantwoordelijkheid voor komende generaties. Ja, ik ben er eigenlijk van overtuigd: de tijd is rijp voor een goed voorbereid programma voor Groene, duurzame kerken. Dat de tijd juist nu rijp is, komt ook omdat we niet bij nul hoeven te beginnen. We hebben al een hele geschiedenis achter ons, van Nieuwe Levensstijl, en Conciliair Proces, van Al Gore en Kopenhagen. Sommigen mensen worden daar een beetje moedeloos van, zo van we hebben het al zo vaak geprobeerd; ik geef het op. Maar je kunt ook op een andere manier kijken naar wat pioniers in eerdere periodes voor en met ons hebben gedaan. We staan er dan niet alleen voor, en kunnen bouwen, verder bouwen, op wat er al aan kennis, materiaal en ervaringen ligt opgestapeld klaar om ermee verder te werken. Dat materiaal, die kennis en die ervaringen zijn er op allerlei deelterreinen van ons thema. Er is een schat aan materiaal voor viering en liturgie kijk bijvoorbeeld maar eens bij Kerk en Milieu. Er is een heleboel educatief en toerustingmateriaal kijk bijvoorbeeld bij Oikos of bij Duurzame Kerk. En voor dienen en doen kunnen we terecht bij Kerk in Actie FairClimate! en bij de praktische invulling van duurzaamheid door bijvoorbeeld Kerk en Energie waarover we zo dadelijk meer horen. En aan de horizon doemen projecten op van kerken die zelf energie opwekken (misschien wel hier op het dak van de kerk in Dieren!). We zijn in de loop van de afgelopen jaren steeds concreter en praktischer geworden, zoveel is zeker. En we moeten op onze beurt weer niet vergeten om die andere steunpilaren onder kerkenwerk, viering en bezinning ook in ons werk op te nemen. We zijn toe aan een fase waarin al dat werk van onze voorgangers en strijdmakkers wordt geïntegreerd, in een samenhangend programma. Wij van de dienstenorganisatie van de kerken, en van al die andere organisaties en instellingen die in en om de kerken met duurzaamheid bezig zijn wij beloven jullie plechtig: er komt de komende tijd een mooi, concreet en spiritueel, educatief en activerend, programma, dat aansluit bij de vragen in de lokale gemeenten en waaraan we samen onze steentjes kunnen bijdragen. Samen ook ontdekken waar gaten vallen, lacunes zijn in kennis en ervaring (denk maar aan die nieuwe praktische uitdagingen van zonne-energie en aardwarmte en aan de uitdaging van het werven van tegenstribbelaars en aan die van theologische verdieping). Now is the time! Samen aan de slag, nu de tijd rijp is!
En voor wat u heel praktisch kunt doen, hoort u nu van David Ketel, aan wie ik het stokje graag overgeef Kerk en Energie David Ketel, Bennekom Met dit meetapparaat begint eigenlijk het verhaal. In Bennekom trokken we ons de oproep van FairClimate aan om ook kritisch naar ons eigen energieverbruik te kijken. We besloten toen de temperatuur en de luchtvochtigheid in het kerkgebouw te gaan meten en op basis daarvan aanpassingen door te voeren. Het lijkt een open deur, maar het is goed om toch eens bij stil te staan bij de vraag: Waarom kerkverwarming? De algemene doelen voor kerkverwarming zijn: behaaglijkheid, vorstbescherming (waterleidingen) en interieurbehoud (orgels, stucwerk). Factoren die behaaglijkheid bepalen zijn: Fysische factoren: - temperatuur (regelbaar) - luchtvochtigheid (niet-regelbaar, varieert met de temperatuur) - luchtverplaatsing (niet-regelbaar, ook afhankelijk van de constructie van het gebouw) Fysiologische factoren: - kleding - inspanning In oude kerkgebouwen was geen verwarming en er waren geen banken. De mensen liepen en kregen het dus niet koud. De eerste vorm van kerkverwarming waren de stoven die de mensen meenamen. Er waren toen weinig problemen met klimaatbeheersing omdat men zich aanpaste. Er zijn verschillende soorten kerken: monumentale, vooroorlogse, naoorlogse en moderne kerken. Die kerkschil - de vloeren, muren en het dak van het kerkgebouw - is ook bepalend bij metingen. Het binnenklimaat van een kerkgebouw wordt gemeten met loggertjes. Deze worden op verschillende plekken in het kerkgebouw geplaatst. Ook hoog om zo te kunnen kijken naar de luchtbewegingen. De metingen moeten minstens 3 weken tijdens de stookperiode worden gedaan om zo inzicht in het temperatuurgedrag te krijgen. De ideale basistemperatuur is bij voorkeur 10 C als de kerk niet wordt gebruikt en 17 à 18 C bij gebruik. Mensen dragen 1 à 2 graden bij aan de temperatuur en aan de luchtvochtigheid. Figuur 1 laat deze ideale situatie zien. Fig.1. Temperatuur in kerkzaal tijdens meetperiode 26,0 24,0 22,0 20,0 L34.Temp, C L.37.Temp, C L.39.Temp, C L.3.Temp, C Temperatuur ( o C) 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Datum (februari/maart 2010)
Fig. 3. Temperatuurlijnen in kerkzaal Oude kerk Lunteren tijdens meetperiode. 30,0 28,0 26,0 24,0 L.5 Temp, C L.19 Temp, C L.21 Temp, C L.6 Temp, C L.9 Temp, C Temperatuur ( o C) 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 27 28 29 30 31 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Figuur 3 laat zien dat er verschillen in temperatuur tussen de verschillende loggers zijn en dat de temperatuur naar verhouding vrij hoog is. Luchtvochtigheid: - negatief gekoppeld aan de temperatuur: als de temperatuur te hoog is, is de luchtvochtigheid veelal laag en dat voelt niet prettig aan. - behaaglijkheid: RV: 45 65% - lage luchtvochtigheid schadelijk voor orgels en stucwerk Conclusies over binnenklimaat bij kerkgebouwen - Behaaglijkheid bij 21 en 17 o C is even groot - Hoge temperaturen veroorzaken lage luchtvochtigheid - RK-kerken laten een lagere temperatuur zien dan protestantse kerken. - Lange termijnmetingen geven een duidelijk beeld van binnenklimaat - Elke kerk is verschillend. Meten is weten Inmiddels zijn er 70 kerken gemeten en de ervaring leert, dat alleen al door het in beeld brengen van deze schommelingen in veel kerken 30 tot 40 procent op gas kan worden bespaard zonder investeringskosten en zonder te moeten inleveren op comfort. Aanmelden voor een dergelijke scan kan bij Kees Tinga (k.tinga@kerkinactie.nl) of via de Kerk en Milieu website (www.kerkenmilieu.nl). De kosten voor het klimaatonderzoek bedragen 70 per kerkgebouw. Voorwaarde: elke dag moet de gasmeter worden afgelezen. Er is nu een wachtlijst omdat er te weinig vrijwilligers zijn. We willen het liefst in iedere provincie of regio mensen hebben die dergelijke metingen kunnen doen, dus als er mensen zijn die dit willen doen dan graag dorgeven. We zijn ook in overleg met het jongerenprogramma togetthere en CNV jongeren om vrijwilligers te werven. De praktijk Albert van Itterson, werkgroep Dieren Datum (27 januari - 16 februari 2010) Twee jaar terug hebben wij een bazaar gehouden en met de opbrengst van 16.000 is de verwarming vervangen. Dit jaar is opnieuw een bazaar gehouden en willen we de opbrengst van 15.000 aanwenden voor energiebesparing.
Wat het effect van energiebesparing is, is niet echt makkelijk te achterhalen door vaak een beperkte hoeveelheid gegevens. Als je aan de slag gaat met energiebesparing is het dus belangrijk dat je heel zorgvuldig met de metingen omgaat en dat is niet altijd eenvoudig. Wat we gaan doen met de opbrengst van de bazaar? We hebben gekeken naar dubbel glas, maar de besparing daarvan is gering doordat de temperatuur in de hal niet hoog is. We denken nu aan zonnepanelen. Er is ruimte voor 250 m 3, waarbij we ook zouden kunnen leveren aan de buurt. We hebben echter de financiële middelen voor 50 m 3. We zijn dus nog aan het nadenken en onderzoeken hoe we het precies gaan aanpakken. Belangrijk is ook dat de kerkrentmeesters er achter staan, het liefst dat ze naast rendement in geld ook de waarde van CO 2 -rendement zien. Er is dus een CO 2 - rentmeester nodig! Kees Tinga geeft aan dat er contact is met Duitse partners die al een heel stuk verder zijn door de gunstige subsidieregeling. Deskundigen geven aan dat binnen 10 jaar jaren de prijs van zonne-energie gaat dalen en de grijze stroom duurder zal worden. De eerste buurtcoöperaties in Nederland zijn inmiddels gestart. De vraag is dus of je blijft mikken op grootschalige energieopwekking of op transitie naar kleinschalige duurzame energie. Zijn er richtlijnen voor de temperatuur thuis? Het is belangrijk om te zoeken naar een evenwicht. Ook daarbij geldt: meten is weten. Te denken valt aan een verschil tussen dag en nacht van 3 C. Milieucentraal heeft veel informatie over dergelijke vragen. Wiki http://kerkplaats.pbworks.com Caroline Doelman, Oikos De wiki is bedoeld voor uitwisseling van ideeën en activiteiten. Tot nu toe wordt er nog niet veel mee gedaan. In het nieuwe jaar zullen we een ronde maken langs de werkgroepen om te horen wat de eventuele belemmeringen zijn en hoe wij daarbij kunnen helpen. Vragen over de wiki of wil je toegang? Neem contact op met Caroline (c.doelman@stichtingoikos.nl). Aan de rechterkant onder technische informatie is een pagina te vinden over hoe je kunt werken met de wiki. Opgemerkt wordt dat het lastig is dat Kerkplaats ingedeeld is per gemeente. Voor het opdoen van ideeën werkt één overzichtelijke pagina voor alle deelnemende gemeenten makkelijker. Er zal naar gekeken worden hoe dat beter kan. Duurzame lunch De (h)eerlijke duurzame lunch verzorgd door de Werkgroep Dieren liet zich goed smaken! Ze gelóven het wel. Ze geloven het niet! Constructief omgaan met verschillen Door Jaap van der Sar en Ingeberte Uitslag, Stichting Oikos. Onverschilligheid, gebrek aan belangstelling en soms regelrechte weerstand of conflict. Eigenlijk krijgt elke groep in de kerk daar wel mee te maken. Ook als een onderwerp als duurzaamheid op de agenda staat doet zich dit voor. Meestal vinden we er wel een oplossing voor - en soms ook niet. Vaak komen ze voort uit verschillen van inzicht. Of verschillende belangen. We hebben immers niet allemaal dezelfde positie in de samenleving. De vraag is hoe we daar goed en zorgvuldig mee om kunnen gaan. In dit deel van het programma horen we ervaringen die voortkomen uit een methodiek van Oikos om verschillen constructief te gebruiken. Die ervaringen vergelijken we met de eigen ervaringen van de aanwezigen binnen hun werk in de kerk. Aan de orde komen elementen als weerstand tegen duurzaamheid, polarisatie, nuttige conflictstijlen.
Conflicten zijn een natuurlijk gegeven. Om conflicten op te lossen gebeurt er al veel, maar vaak kan het beter. Welke weerstanden in de kerk tegen duurzaamheid kun je noemen? onbekendheid waarom ook in de kerk? comfort staat op t spel financieel allergie voor begrip milieu geloof tegen verandering vrome zorgeloosheid prioriteit vooroordelen linkse hobby teveel moeite er zijn belangrijker dingen Welke eigen weerstanden kun je noemen? opgeheven vingertje water naar zee dragen? soberheid opgelegd krijgen drammers ingewikkeld (info, meten, veel informatie teveel keuzen wiki, pfft ) vooroordelen geweten zinvol? Eigenlijk zijn dit een soort conflictwaarden. We doen een oefening: er wordt een aantal plaatjes vertoond. Verbindt deze plaatjes tot 1 verhaal. Hoe vaak is het verhaal in je hoofd veranderd? Het blijkt dat je door nieuwe informatie wijzer wordt doordat je meer ziet, meer informatie krijgt en een beter oordeel kunt vellen. Stel je oordeel dus uit! (Psalm 141: 3 Zet een wacht voor mijn mond, H E E R, een post voor de deur van mijn lippen). Als je even wacht met je oordeel over wat die ander bedoelt, kun je helderder voor ogen krijgen wat de drijfveer en het startpunt van de ander is. Actie (gedrag) - Houding + - + + + - - + - Houding - Actie (gedrag) + De redenen voor weerstand kunnen divers zijn. Een persoon kan op verschillende plekken van het kwadrant zitten. Stel je hebt een positieve houding voor duurzame ontwikkeling en je zet je daarvoor actief in (++). Een werkgroeplid is in Mali geweest en heeft daar een project bezocht. Hij wil het graag laten sponsoren. Je weet dat zijn voorstel niet gaat werken omdat het geen rekening houdt met de culturele omstandigheden. Je zit dan meer in --. Door daarover in gesprek te gaan, zou je in een ander deel van het kwadrant terecht kunnen komen. Het is belangrijk om te kijken waar de weerstanden zitten Kennis Omgeving Persoonlijk Situatie Imago Meer kennis kan ook meer weerstand oproepen. Waar is iemand? Waar moet die persoon naar toe? Je hoopt dat mensen een kant opgaan, in beweging gaan komen. Oefening Heliumstick De groep wordt verdeel in 3 groepen van ongeveer 10 mensen. Deze moeten tegenover elkaar gaan staan en op hun vingers een lange dunne staaf leggen. Met elkaar moeten zij deze
staaf op de grond zien te krijgen, zonder deze vast te pakken. Dat valt nog niet mee. In het begin gaat de staaf omhoog in plaats van omlaag. Waarom lukt het uiteindelijk wel? Iemand nam de leiding, dus er waren niet langer individuen voor zichzelf bezig. De groep kwam op een lijn wat betreft aanpak. Er werd beter naar elkaar geluisterd. Een aantal deden net alsof ze meededen of speelden vals. Er werd eerst nagedacht of geoefend in een kleiner groepje. Er werd op een lijn gekomen. Belangrijk in deze is dat de relaties in stand moeten worden gehouden. In het begin zie je de ander als zondebok of stoorzender, vervolgens moet je constateren: ik los het niet alleen op. Je moet contact met de ander houden en naar een gezamenlijke oplossing zoeken. Voor interactie tussen actoren is tijd nodig. Tijd is een belangrijke factor: volhouden, doorzettingsvermogen nodig, snelle oplossingen zijn er niet. Het is belangrijk om elkaar in beeld te houden en de communicatie in gang te houden. Dat is het spanningsveld waar we in zitten. Reacties op een conflict Jacqueline werkt thuis en heeft het erg druk. Haar man strak in pak staat op het punt om naar zijn werk te gaan. Hij zegt tegen Jacqueline dat die avond zijn collega komt eten. De wc is erg smerig en moet eigenlijk wel even schoongemaakt. Hoe reageer je in een dergelijke situatie? a vermijden het conflict komt niet op tafel, onzeker of de wc wordt schoongemaakt. b aanpassen de relatie blijft in stand, de inhoud wordt aan de ander overgelaten (Jacqueline maakt de wc schoon). c compromis zoeken inleveren van inhoud en relatie (als ik de wc schoonmaak, doe jij boodschappen). d baas spelen bloed aan de muur. e gezamenlijke oplossing kost veel tijd. Er is geen goed of fout, het is afhankelijk van de situatie. Toegepast op een werkgroep duurzaamheid: a de werkgroep is dan te gedreven en er zal niets gebeuren b dat komt de inhoud niet ten goede d niet handig om dit te doen In dit type werk zullen vooral c (compromis zoeken) en e (gezamenlijke oplossing) worden gebruikt. Dat kost veel tijd en het is belangrijk om goed te communiceren. De relatie met mensen moet in stand worden gehouden. Schematisch weergegeven: Inhoud proces relaties Bij elk conflict spelen deze drie een rol. Het is goed om veel tijd te investeren tussen proces en relaties. De inhoud kan veranderen. Relaties zijn een bron van nieuwe kennis. Als je je te sterk op de inhoud richt, kan dat de relatie kapot maken. Inhoud is gelaagd: door iets los te laten, kan er ruimte ontstaan voor iets anders waarmee ook vervolgstappen kunnen worden gezet. Door betere communicatie krijg je meer ruimte. Je kunt een weerstand voeden of tegemoet komen. Bij het laatste ontstaat er ruimte. Het is belangrijk om je oordeel uit te stellen en kijk goed naar waar je uitkomt.
Niet iedereen kan alles goed, dus verdeel de taken. Hoe kom je van nee naar ja en? Om in gesprek te komen moet je allebei willen. In ik-taal breng je jouw gevoelens onder woorden. Je moet zowel de inhoud als de emotie benoemen en los van elkaar maken. Een conflict (zonder te vechten) kan voor verdieping zorgen en dat is vaak nodig om verder te komen. Blijf in het proces en houd de communicatie open! Terugblik en afsluiting We gooien een bol katoen over zodat er een groen web van verbinding met elkaar ontstaat en beantwoorden de vraag wat je in één woord, zin of beeld meeneemt. Samen zijn Relatie Samen doen Veel ideeën opgedaan Volhouden Bondgenoten Uitzoeken waar weerstand zit Verrassend Netwerk (heel) leerzaam Inspirerend Communicatie Geduld oefenen Eyeopener (Gerichte) energie Praktisch toepasbaar Gezegend Duurzaamheid is ook plezier Ik sta niet alleen! Hoopvol Een ander begrijpen Tot slot zingen we met elkaar een lied van Huub Oosterhuis (Tussentijds 51) Blijf niet staren op wat vroeger was, sta niet stil in het verleden en heden. Ik, zegt hij, ga iets nieuws beginnen. Het is al begonnen, merk je het niet?