Ontwerpen vanuit de materialisering Schoenmaker blijf bij je leest. Dat houden Ninke Happel, Floris Cornelisse en Paul Verhoeven zichzelf voor bij het uitoefenen van hun vak. Vanuit de ambitie om het ambacht van de architect zo goed mogelijk te beheersen willen ze hedendaagse architectuur maken die zich door middel van zijn materialiteit verankert in zijn omgeving. Tekst Robert-Jan de Kort Ninke Happel en Floris Cornelisse startten in 2007 met hun onafhankelijke ontwerppraktijk. In 2011 sloot Paul Verhoeven zich als partner aan bij het duo. Achter de karakteristieke bakstenen façade van een voormalige bakkersfabriek in Rotterdam-Noord wordt gewerkt aan veelzijdige bouwopgaven, van (sociale) woningbouw tot scholen tot cultuurgebouwen. Happel Cornelisse Verhoeven (HCVA) verwerft zijn projecten voornamelijk via competities. Met succes. Het betreft dan voornamelijk Europese aanbestedingen met een voorselectie. De afgelopen jaren was het bureau onder meer succesvol bij vier Open Oproepen van de Vlaams Bouwmeester. In 2010 won het bureau de opdracht voor de renovatie van het Noord-Hollands Archief in Haarlem, welke in 2012 werd opgeleverd. Eind 2013 werd de architectenselectie voor de restauratie en uitbreiding van museum De Lakenhal in Leiden gewonnen. Het karakter van de ontwerpen van het bureau balanceert steevast tussen een koele nuchterheid en een warme aanwezigheid. Zo lijken de ontwerpen als vanzelfsprekend aanwezig temidden van hun context, terwijl er ook altijd iets is dat ze onderscheidt ten opzichte van hun omgeving. Materiaal speelt daarbij een voorname en diepgaande rol. Al meteen in de competitiefase is de materialisering een fundamenteel onderdeel van het ontwerpvoorstel. Verhoeven: Bij de start van een opgave gaan de eerste discussies over het toe te passen materiaal. Cornelisse vervolgt: Het materiaal legt de basis voor een dierbaar gebouw. Daarbij komen we vaak uit bij solide materialen. Verwondering en herinnering Het bureau zoekt altijd naar een sensibele omgang met de context. Bescheidenheid is daarbij op zijn plaats, maar lang niet altijd afdoende. Happel: Vaak wordt contextueel ontwerpen ten onrechte geïnterpreteerd als het zo onopvallend mogelijk inpassen van een nieuw gebouw. Dat is niet hoe wij het zien. We willen voortbouwen op een context, maar nemen zeker niet altijd onze hoed af voor dat wat er al is. We durven best een stempel te drukken met onze ontwerpen. Dit spreekt bijvoorbeeld uit het tenderontwerp voor museum Lakenhal in Leiden. Hier werden de grondtonen van de bakstenen gebouwen in de context nauwkeurig in kaart gebracht om er Floris Cornelisse, Ninke Happel en Paul Verhoeven 52 architectenweb
vervolgens een passende nieuwe grondtoon aan toe te voegen. Speciaal daarvoor werd een kleurenpalet gemaakt door verschillende natuurlijke stoffen te vermengen met gips en daarvan kleurblokjes te maken. De architecten kozen uiteindelijk voor een lichte tint waardoor het nieuwe gebouw niet wegvalt in zijn omgeving, maar als ware het een bindmiddel de zwaardere omliggende bebouwing bijeen houdt. Ook bij het ontwerp voor een streekbezoekerscentrum in Heuvelland (België) onderscheidt het gebouw zich in zijn omgeving. Temidden van een dorp met vrijstaande huizen met zadeldaken plantte HCVA een bouwvolume met het voor woningbouw stereotype zadeldak, maar dan ruim anderhalf keer zo groot als de omliggende bebouwing. Bij de zoektocht naar de juiste benadering van een opgave wordt ook gebruik gemaakt van zogenoemde associatieve referenties. Met name binnen het domein van de kunst wordt gezocht naar afbeeldingen die de intentie van het project verbeelden. Voor het idee van het streekbezoekerscentrum gebruikte het bureau bijvoorbeeld een afbeelding van de reusachtige klapstoelen van kunstenaar Robert Therrien. Cornelisse: Linksboven Het materiaalconcept van een project vat HCVA graag samen in een kleine, abstracte maquette. Rechtsboven Het streekbezoekerscentrum in Heuvelland is een uitvergrote versie van het vrijstaande huis dat veel in het dorp te vinden is. Rechts Een doorsnede van het streekbezoekerscentrum, met bovenin een grote zaal. Het materiaal legt de basis voor een dierbaar gebouw Door alledaagse objecten te vergroten ontstaat een vermenging van verwondering en herinnering. Materiaal en context Het bureau zoekt altijd naar een directe relatie tussen de materiaalkeuze en de context. Cornelisse: Binnen elke context bestaan er associaties bij specifieke materialen. Het toepassen ervan leidt tot een herinnering bij de mensen, ook al is het materiaal nog nooit op die wijze toegepast zoals wij het voorstellen. In Zandhoven (België) won HCVA in 2008 een Open Oproep voor een sociaal woonproject genaamd Buurschap de Blokskens. Nieuwe woningen moesten worden toegevoegd aan een locatie met twee als monument beschermde bakstenen gebouwen. Het gebruik van baksteen lag voor de hand, maar om het verschil tussen oud en nieuw te dui- > architectenweb 53
den, stelde het bureau een steen met een ander formaat en een andere kleur voor. Parallel aan het ensemble van twee bestaande gebouwen uit rode baksteen werden drie volumes uit grijze baksteen toegevoegd. De kleinste schuur werd geïntegreerd in een van de nieuwe bouw- volumes. Hier komen oude en nieuwe bakstenen langs een diagonale lijn bij elkaar; een citaat van de in de streek veel voorkomende littekens op bebouwing als gevolg van uitbreidingen. Voor het streekbezoekerscentrum in Heuvelland vertrokken de architecten vanuit het feit dat er in die omgeving veel ijzer in de grond zit. Cornelisse, wijzend naar een conceptbeeld van een massieve rode maquette op een ondergrond van rode gravel: We trachten vaak de kern van de architectuur te vangen in een kleine abstracte maquette. Het materiaalconcept samen met de referentie naar het werk van Therrien leidde tot een gebouw, een groot huis, dat volledig is gematerialiseerd in rood keramiek. Eenzelfde massiviteit is te zien in een prijsvraagontwerp uit 2009 voor een bezoekerscentrum bij een fort in Herwij- Binnen elke context bestaan er associaties bij specifieke materialen Boven Impressie van de sociale woningbouw Buurschap de Blokskens. Onder Voorbeeld van een litteken op het punt waar oudere en nieuwere bebouwing op elkaar aansluiten. nen. Alle bebouwing rondom de locatie is ingegraven. Het was daarom zoeken naar een gebouw dat zou passen bij de atmosfeer van de ondergrondse architectuur van het bastion. Cornelisse: De keus viel op stampbeton, dat een afspiegeling vormt van de grond en refereert aan de bodemgesteldheid. De binnenruimtes zijn als het ware uit de massa van de beton geschept. Bij een woningbouwopgave in de Cadixwijk in Antwerpen, gewonnen in 2012, waren de oude havenloodsen zo sterk aanwezig dat HCVA koos voor een groot formaat baksteen met eenzelfde mosterdgele kleur. Cornelisse: Wij zitten dan letterlijk met bakstenen naast de computer om de juiste maat en tint te bepalen. Soms leidt deze zoektocht ook naar op het eerste gezicht minder verfijnde materialen. Happel wijst naar de hoek van de kantoorruimte waar een paar betonste- 54 architectenweb
Rechts Het bezoekerscentrum van Fort Herwijnen krijgt, passend bij de ondergronds bebouwing daar, een gevel in stampbeton. Onder Woningbouw in de Cadixwijk in Antwerpen. nen op elkaar gestapeld zijn: Dat is een zoektocht naar de juiste gevelsteen voor basisschool De Spreeuwen in Mechelen (België). De bestaande gevels waren al in goedkope betonsteen uitgevoerd. Die steen wordt niet meer gemaakt. Wij nemen die betonsteen dan wel als uitgangspunt en gaan op zoek naar een steen die er qua textuur en kleur het beste bij past. Ook het project voor deze basisschool werd gewonnen via een Open Oproep. Binnen een complex met een aantal onopvallende schoolgebouwtjes moest nog een gebouw worden toegevoegd. HCVA koos ervoor een van de gebouwen te verdubbelen. Om een rustig, maar herkenbaar gebouw te krijgen werd het ritme van de bestaande gevel gespiegeld. Dat bepaalde ook het doorzetten van de betonnen gevelstenen. Op de betonnen plint werd een sierlijker volume met parelmoer goudkleurige kozijnen gezet. Door de ingreep heeft de school aan herkenbaarheid gewonnen en heeft het aangrenzende schoolplein een eenduidige begrenzing. Vernieuwen vanuit conventie Het zo sterk integreren van materiaal en daarmee de uitvoeringstechniek in de vroegste fase van het ontwerp is een belangrijke troef van het bureau gebleken. Cornelisse: We starten vaak vanuit conventies. We willen gebruik maken van materialen en technieken die bewezen goed zijn. Binnen dat palet zoeken we vervolgens naar vernieuwing. Het bouwen met bouwonderdelen uit de catalogus is voor ons daarom niet wenselijk. We willen niet assembleren, maar construeren. Deze houding vraagt veel van de vakbekwaamheid van de architecten. Happel: Als je de competitie wint, moet je het wel waar kunnen maken. Daarom zoeken we alles, van de techniek tot aan de begroting, van tevoren zo goed mogelijk uit. Dat heeft erin geresulteerd dat veel winnende ontwerpen precies zo zijn of worden gebouwd als wij vanaf het begin hebben voorgesteld. Verhoeven vult aan: Als de keus voor het materiaal vaststaat kun je binnen dat kader de diepte in. De opdrachtgever weet bij ons echt waar hij voor kiest. Wij zoeken alles uit, van de techniek tot aan de begroting De energie die al tijdens de competitiefase in het ontwerp wordt gestoken betaalt zich vaak tijdens de uitwerking van de gebouwen terug. Bij basisschool de Spreeuwen blijkt dit bijvoorbeeld uit de toepassing van de betonnen kroonlijst die de gehele begane grondverdieping beëindigt. Deze balk, die een voor de gevel belangrijke orde schept draagt tevens de verdiepingsvloer. Het gevelelement > architectenweb 55
heeft daarmee een dubbelfunctie, waardoor het financieel haalbaar werd om de plint met een eenduidig maar zwaar element te beëindigen. Bij de bakstenen volumes van Buurschap de Blokskens stelde HCVA voor om alle interne wanden en vloeren, inclusief de dragende binnenspouwbladen in massieve houten delen uit te voeren. Dit was een verwijzing naar de beschermde gebouwen op de locatie. Deze kenden ook een interne constructie van hout. 56 architectenweb De toepassing is een unicum in de geschiedenis van de sociale woningbouw in België. Happel: Er was eerst veel voorbehoud bij de opdrachtgever en de toetsende overheidsinstantie VMSW. Een dergelijke constructie was nog nooit aanbesteed voor sociale woningbouw, waardoor het risico aanwezig was dat er een te hoge prijs uit zou komen. Omdat we er zoveel vertrouwen in hadden, boden we aan om bij een eventuele mislukte aanbesteding al het tekenwerk kosteloos over Als de keuze voor het materiaal vaststaat kun je binnen dat kader de diepte in
Boven In het interieur van het Noordhollands Archief heeft HCVA de meubels als losse objecten tussen de kolommen geplaatst. Linkerpagina Voor het Noordhollands Archief in Haarlem heeft HCVA een nieuwe studiezaal ontworpen. Wij willen het ambacht van het vak beheersen Foto s Noordhollands Archief: Karin Borghouts te doen, waarna de opdrachtgever ermee instemde. De aanbesteding slaagde en nu is het project een voorbeeldproject. Ook de keus voor een grote baksteen in de Cadixwijk in Antwerpen heeft veel voordelen. Verhoeven: De dikformaat baksteen die we kozen is een vrij goedkope steen. Een grotere steen betekent minder leguren, waardoor het een economische toepassing is. Tevens heeft het blok een smalle beukmaat en daardoor relatief weinig geveloppervlak. Dit maakt dat de vertanding van de gevel financieel is gewaarborgd en dat de gevel ruimschoots voldoet aan de energienormen. Vakmanschap De partners onderstrepen dat het vak van de architect wat hen betreft enkel relevant is als het zich beperkt tot de kern: het vertalen van een ruimtelijk ontwerp naar een gebouw. Happel: Wij willen bouwen, tekenen, een begroting maken, het bestek opstellen; het ambacht van het vak beheersen. We werken alledrie aan alle projecten, voeren continue discussie. Dat hebben we nodig om te functioneren. Met z n drieën hebben we tevens een hele lange adem. Dat geven we ook door aan ons personeel. Er zijn geen fases in het proces die minder spannend zijn. Het maakt namelijk niet uit of je tekent, een maquette bouwt of een bestek aan het schrijven bent; overal zit je aan de knoppen te draaien. Bij ons is daarmee alles ontwerp. Midden Om de oud- en nieuwbouw van basisschool De Spreeuwen op elkaar aan te laten sluiten wordt in de uitbreiding ook betonsteen toegepast. Onder Een uitvergrote betonnen latei brengt orde in de gevel, maar draagt direct ook de verdiepingsvloer. architectenweb 57