Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Nier- en blaaskatheterisatie 42 Urineopvangzak Op de verblijfskatheter of externe katheter wordt na katheterisatie direct een urineopvangzak ('katheterzak') aangesloten 1. Dit is een gesloten systeem. Een open systeem is een urineopvangzak en een katheter waarbij de beenzak dagelijks losgekoppeld wordt van de katheter. In de thuissituatie worden soms katheterstopjes gebruikt. In het ziekenhuis zijn katheterstopjes niet toegestaan. In het ziekenhuis wordt uitsluitend van een gesloten drainagesysteem gebruik gemaakt. Dit geldt ook als het een cliënt betreft die in de thuissituatie wél gebruik maakt van een katheterstopje. Er zijn ook voorgekoppelde opvangsysteem verkrijgbaar waarbij de katheter en de opvangzak al aan elkaar gekoppeld zitten in een steriele verpakking. Kenmerken urineopvangzakken Er is een grote variëteit in urineopvangzakken waardoor het moeilijk kan zijn een gerichte keuze te maken die het dichtst bij de specifieke behoefte van de cliënt komt. De volgende zaken kunnen helpen bij het maken van een goede keuze. Dag- en nachtzak Beenzakken worden, over het algemeen, gebruikt voor de opvang van urine overdag en nachtzakken (verder bedzakken genoemd) voor de opvang van de urine s nachts 2. De nachtzak moet een voldoende grote capaciteit hebben (min. 2000 ml). De urineopvangzakken hoeven niet steriel te zijn. Uit de VS afkomstige zakken zijn wel steriel overeenkomstig daar geldende voorschriften. Deze voorschriften zijn in Nederland niet van toepassing, daarom kan gekozen worden voor de goedkopere niet-steriele opvangzakken. De urineopvangzakken moeten degelijk verpakt zijn en stofvrij worden opgeslagen. Nb In het ziekenhuis worden wel steriele urineopvangzakken gebruikt. De nachtzak heeft een standaard nodig om aan te hangen, om het risico te verkleinen dat het koppelsysteem los raakt. Met terugslagklep De urineopvangzak moet voorzien zijn van een terugslagklep. Een terugslagklep is bedoeld om te voorkomen dat de urine terugstroomt naar de blaas wanneer de zak op een onjuiste manier gehanteerd wordt (dat wil zeggen hoger dan de blaas wordt gehouden). Als urine besmet is voorkomt een terugslagklep niet dat ook de urine in de katheter besmet raakt. Nb een terugstroom van urine is niet mogelijk bij een externe of condoom katheter. Met of zonder aftapkraan Een aftapkraan aan de onderkant van de urineopvangzak, dient om de urine uit de zak te laten lopen. De aanwezigheid van een kraan maakt het mogelijk de urineopvangzak te legen zonder dat de continuïteit van het drainagesysteem wordt verbroken. De aftapkraan moet gemakkelijk met één hand te bedienen zijn en bij het legen van de zak 1 2 De informatie is gebaseerd op de richtlijnen van de Werkgroep Infectiepreventie. Verpleeghuis-, woon- en thuiszorg. Module Verzorging bij urinelozing en stoelgang. September 2004. Preventie van infecties als gevolg van blaaskatheterisatie via de urethra. Ziekenhuizen, Werkgroep Infectiepreventie. Vastgesteld: juli 2005, Gewijzigd: juli 2006 en september 2006. Revisie: juli 2010. Urineopvangzak: 1 (van 5)
Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Nier- en blaaskatheterisatie 43 mogen handen of omgeving niet in contact komen met de urine. De urine moet redelijk snel kunnen afvloeien en de kraan mag niet lekken. Met aanprikpunt De urineopvangzak moet voorzien zijn van een lekvrij monsterafnamepunt, zo dicht mogelijk bij de katheteraansluiting. Het gesloten houden van het drainagesysteem is van belang. Verbreking kan bacteriën de gelegenheid geven in het systeem te komen. Alleen in situaties waarin geen onderzoek van urine nodig zal zijn, mag een urine-opvangzak zonder afnamepunt worden gebruikt. Met of zonder non-woven achterkant Een non-woven achterkant kan het draagcomfort verhogen omdat transpiratievocht wordt opgevangen. Dit kan huidirritatie voorkomen. Nadeel is dat de non-woven achterkant vocht opneemt tijdens douchen of transpireren en dan nat blijft. Na 5 tot 7 dagen is de achterkant vuil. Met maatverdeling De urineopvangzak moet voorzien zijn van een gemakkelijk leesbare volumemarkering. Voor de beenzakken geldt dat de maatverdeling die vaak op de zak staat indicatief is. Voor een exacte volumebepaling moet een urineopvangzak met urinemeter gebruikt worden. Dit is alleen van belang bij cliënten waar een precieze uitscheiding van urine gemeten moet worden. Criteria voor keuze urineopvangzak in thuissituatie Criteria voor de keuze voor bepaalde urineopvangzak in de thuissituatie zijn anders: De verwachte duur van de verblijfskatheter Bij een korte katheterduur wordt gekozen voor een goedkope urineopvangzak. Bij een lange katheterduur is het van belang om een urineopvangzak te kiezen die het meest geschikt is voor de betreffende cliënt en zijn katheter. Het wel of niet loskoppelen van de urineopvangzak De mobiliteit van de cliënt Beenzakken zijn geschikt voor ambulante personen, bedzakken zijn meer geschikt voor bedlegerige personen. Zelfredzaamheid van de cliënt Wanneer de cliënt de katheter en de urineopvangzak zelf verzorgt, dient gelet te worden op: de hand- en oogfunctie voor: - het bedienen van de aftapkraan, de ene aftapkraan is gemakkelijker te bedienen dan de andere; - het ontkoppelen van het systeem; - de fixatie van de urineopvangzak (voor slechtziende cliënten zijn speciale zakken te verkrijgen); motoriek, dit is van belang voor b.v. rolstoelgebruikers; algehele conditie en leeftijd, deze kunnen van invloed zijn op het acceptatieproces, het uiterlijk en seksualiteit. Aandachtspunten bij gebruik van urineopvangzak Slanglengtes en diameter De slang aan een bedzak is meestal ongeveer één meter. De slang van een beenzak varieert tussen de 5 en 65 cm. De lengte van het been is bepalend voor de keuze van de lengte van de slang. Er zijn losse slangen leverbaar om de slang van de beenzak te verlengen. Urineopvangzak: 2 (van 5)
Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Nier- en blaaskatheterisatie 44 De slang moet ook voldoende wijd zijn, ongeveer 8 mm binnendiameter 1. Niet-knikbare slang De slang moet soepel zijn en niet gemakkelijk knikken. Een onbelemmerde afvloed is belangrijk voor het voorkomen van een urineweginfectie. Volume van de urineopvangzak De urineopvangzakken zijn leverbaar in verschillende volumes namelijk: beenzaken van 350 tot 1000 ml3; bedzakken van 1000 tot 2000 ml. Rolstoelgebruikers met een dwarslaesie gebruiken bij voorkeur een 1500-ml-zak als beenzak.eris een speciale beenzak van 1500 ml met een non-woven achterkant met een slang die ingekort kan worden. Ook zijn er speciale urineopvangzakjes om te sporten. Ze worden diagonaal op het been geplaatst. Desinfectie aansluitpunten Voor het aansluiten van een urineopvangzak op de ingebruikzijnde katheter, worden de aansluitpunten gedesinfecteerd met alcohol 70% 4. In het katheteruiteinde kan zich urine bevinden, daarom is desinfectie aangewezen. Een vochtige omgeving vergroot de infectiekans (je sluit urine op tussen de conus van de urineopvangzak en het uiteinde van de katheter) 5. Een urineopvangzak hoeft niet steriel te zijn, maar moet wel degelijk verpakt en stofvrij worden opgeslagen. Bij het inbrengen van een (nieuwe) katheter kan de urineopvangzak voor het inbrengen op de katheter worden aangesloten; het systeem is dan gesloten vanaf het moment van inbrengen van katheteriseren, wat de kans op morsen verkleint. Bij een nieuwe steriele katheter en nieuwe steriele urine-opvangzak hoeven de aansluitpunten dan niet gedesinfecteerd. Bevestigen van de urineopvangzak Bij bedlegerige cliënten moeten opvangzak en aftapkraan voldoende hoog van de vloer hangen, dat wil zeggen dat zij noch de vloer, nog de voeten van de verzorgers mogen raken, ook niet wanneer het bed in de laagste stand wordt geplaatst. Beenzakken 6 worden gedragen op het bovenbeen, de kuit of de enkel. De beenzakken worden zo gefixeerd op het bovenbeen dat teruglopen van de urine voorkomen wordt. Bedzakken worden opgehangen aan een bedbeugel of aan een vloerstandaard. De urineopvangzak wordt onder het niveau van de blaas geplaatst en mag nooit boven het niveau van de blaas worden gebracht. Legen van de opvangzak Een volle opvangzak wordt geleegd in het toilet of pospoeler, waarna de lege zak in de afvalbak wordt weggegooid. Bij het legen van de opvangzak worden niet-steriele handschoenen gedragen. Het aftapkraantje wordt na het aftappen gedesinfecteerd met alcohol 70% 7. Opvangzakken zonder aftap 8 en met terugslagklep zullen ingeknipt moeten worden. Dit gaat vrijwel altijd gepaard met spatten en morsen. Bescherm je daartegen. Ter vermijding daarvan 3 4 5 6 7 WIP richtlijn. Navraag bij de Werkgroep Infectiepreventie wijst uit: Hoewel deze werkwijze door experts wordt bevestigd, zijn geen onderzoeksgegevens bekend die deze werkwijze onderbouwen. WIP richtlijn Urineopvangzak: 3 (van 5)
Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Nier- en blaaskatheterisatie 45 kan men de volle opvangzak ook in zijn geheel weggooien in een speciale afvalbak (bijvoorbeeld na gebruik cytostatica). Ga na wat de afspraken zijn binnen de organisatie. Het is niet aan te raden om een volle opvangzak weg te gooien in een afvalzak. Dit kan stukgaan bij transport en dan alsnog voor besmetting zorgen. Sluit, bij het legen van de urineopvangzak met een doorkoppelsysteem 9, de aftapkraan van de beenzak al vorens de aftapkraan van de bedzak te openen. Verwisselen urineopvangzakken en hergebruik Ten aanzien van het verwisselen van de urineopvangzakken dient onderscheid te worden gemaakt tussen een gesloten systeem (katheter en urineopvangzak worden niet ontkoppeld) en een open systeem (katheter en urineopvangzak worden wel ontkoppeld). Vervang bij een gesloten systeem de urineopvangzak één keer per week of als de zak lekt of ruikt of op voorschrift van de leverancier. Bij katheterisatie korter dan tien dagen hoeft de urine-opvangzak niet te worden vervangen, tenzij duidelijk zichtbaar gruis in de opvangzak aanwezig is. 10 Bij een open systeem geldt dat eenmaal afgekoppelde opvangzakken, ongeacht het type, niet hergebruikt worden. Het is niet toegestaan een been- of dagzak 's avonds af te koppelen en de andere morgen weer aan te sluiten 11. De datum van wisseling van urineopvangzak wordt genoteerd in het zorgdossier. Reinigen van de buitenzijde van de urineopvangzak en slang De buitenzijde van de urineopvangzak zelf en de slang aan de urineopvangzak worden gereinigd met een huidhoudsopje. Reinigen en hergebruik van de urineopvangzak in thuissituatie Naar aanleiding van vele vragen over het verwisselen van de urineopvangzak hierbij de reactie van mevrouw Thea Daha van de Werkgroep infectiepreventie (2005): Vraag: In de thuiszorg wordt vaak gebruik gemaakt van beenzakken bij cliënten die een urethrale katheter hebben. Deze urineopvangzakken hebben veelal een inhoud van 500-750 ml. Voor de nachtelijke uren kan de inhoud van de beenzak als te klein worden ervaren en daarom wordt er voor de nacht een nachtzak aan de beenzak gekoppeld, die s morgens weer wordt losgekoppeld en weggegooid. De vraag is nu, zijn deze nachtzakken als echte disposables te beschouwen en moeten ze na ieder gebruik worden weggegooid of mogen deze zakken meerdere keren worden gebruikt. Antwoord: Nachtzakken die als disposables worden geleverd zijn door de fabrikant bedoeld als eenmalig. Hierop is ook de aansprakelijkheid geregeld. Mochten deze zakken meerdere keren worden gebruikt, dan zijn het geen disposables meer en vervalt bij de tweede keer gebruik de aansprakelijkheid van de fabrikant. Of dit in de dagelijkse praktijk echt problemen oplevert is maar de vraag omdat de consequenties van bijvoorbeeld een gescheurde nachtzak niet zo heel groot zullen zijn. 8 Opvangzakken zonder aftapkraantje worden in het ziekenhuis niet gebruikt. 9 Doorkoppelsystemen worden in het ziekenhuis niet gebruikt. 10 Richtlijn blaasktheters. Langdurige blaaskatheterisatie bij patiënten met complexe multimorbiditeit. Verenso. April 2011 11 Navraag bij de Werkgroep Infectiepreventie wijst uit: Over deze regel zijn geen onderzoeksgegevens bekend, maar is ingegeven door de wet die voorschrijft dat wegwerp materiaal eenmalig mag worden gebruikt. Urineopvangzak: 4 (van 5)
Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Nier- en blaaskatheterisatie 46 Navraag bij de fabrikant van de nachtzakken leverde de informatie op dat de nachtzak na gebruik en na legen kunnen worden gespoeld met kraanwater waaraan eventueel een scheut azijn is toegevoegd. Nachtzakken kunnen sterk in prijs variëren. Zo zijn er hele goedkope nachtzakken maar ook hele dure. Over het algemeen komen de kosten voor het gebruik van nachtzakken, als dit betekent dat iedere dag een schone nachtzak moet worden gebruikt, voor de gebruiker zelf en worden niet vergoed door de zorgverzekeraar. Het advies van de Werkgroep InfectiePreventie (WIP) is om de nachtzakken te beschouwen als herbruikbare zakken. Dit wil zeggen dat de nachtzakken na gebruik worden geleegd in het toilet, vervolgens worden gespoeld met kraanwater, voor zover mogelijk worden gedroogd en onderste boven worden opgehangen tot gebruik. De WIP is zeer ervan bewust dat met dit advies wordt afgeweken van de eerder gegeven adviezen die staan verwoord in de richtlijn voor de thuiszorg en van het begrip disposables. De nachtzak wordt cliëntgebonden gebruikt en de kans dat verwisseling optreedt met andere zakken is in de thuissituatie niet aanwezig. Verder gaat het hier om de flora van de cliënt zelf die wellicht al gedurende lange tijd wordt gekatheteriseerd. Dergelijke cliënten hebben allang een bacteriurie. Verder moet de nachtzak worden gezien als een opvangreservoir vergelijkbaar met een bokaal of een ander opvangmiddel. In de beenzak zit immers een terugslagklep. Met de koppeling van de nachtzak aan de beenzak wordt het traject blaas zak vergroot wat migratie van micro-organismen vanuit het opvangsysteem zal verkleinen. Afweging: Of een nachtzak moet worden beschouwd voor hergebruik of als wegwerpmateriaal is ook afhankelijk van de kosten die gepaard gaan met de aanschaf van de zak en de werkkosten die moeten worden gemaakt door degene die de nachtzak leegt, spoelt en ophangt. Bij goedkope zakken zullen de werkkosten vaak hoger uitvallen. Verder moet de zak worden geleegd en gereinigd met handschoenen aan. Ook hier zijn kosten mee gemoeid. Bron VenVn, EAUN. Katheterisatie. Urethrale en suprapubische verblijfskatheters bij volwassenen. Juni 2013. zie: http://urologie.venvn.nl/protocollenenrichtlijnen.aspx (externe link). Urineopvangzak: 5 (van 5)